Shpesh kam menduar se fati i librave nuk ka të bëjë me imazhet që krijon llumi i kafes…Me që nuk kam studiuar për Letërsi ndjehem i mangët dhe nuk mundem të jap Leksion “si shkruhen tregimet e romanet”, megjithatë, për kuriozitet Letrar, nuk do të mbaj leksion si shkruhen tregimet e romanet, por as edhe me idenë e titullit të këtij shkrimi, se valla më kollaj shkruhet një roman se një libër me tregime….Gjetkë e kam fjalën; tek intuita Letrare dua të dal, ose e thënë troç: më kollaj i ngjitesh një mali me shteg spiral, se sa direkt e përpjetë…siç ndosh në dallesën midis tregimit dhe romanit, por fundja ky krahasim, mendoj, shkon edhe me Novelën, pa u shtrirë më gjërë në llojet e tjera të artit të të shkruarit, që nga skeçet e deri tek komeditë e dramat.
Për shembull, në librin, DEMONËT BËJNË SIKUR FLENË, publikuar në USA në v. 2019, sh. b. Lulu, janë 32 tregime. Afërsisht, një tregim në vit. Tani kujtohem se edhe me tre librat e botuara në kohën e komunizmit, nga sh. b. Naim Frashëri Tiranë, më del e njëjta llogari krijuese: kam shkruar më pak se NJË tregim në vit. D.m.th. në gjysëm shekull krijimtari kam shkruar e publikur 50 tregime gjithësej. Që kam shkruar pak “fajin” ia hedh “manisë floberiane për ndërtimin e frazës, por edhe se “kam harxhuar goxha kohë, duke i “shoshitur” për muaj e vite subjektet dhe detajet letrare që u përkasin atyre.
Në adoleshencë e rini kam lexuar tregimtarë të shquar të letërsisë të huaj, si Xh. London, Samërset Mom, Mopasam, O’Henrin, Çehovin,, Pirandelon, H. Falada, e ndonjë tjetër. Tegimtarët shqiptarë të R. Socialist, (me ndonjë tregimi, si për sh. Dademadhja e K. Kostës, Dabakja e S. Andonit, Ajri i ftohtë i mesnatës i T. Laços, Mbama pallton çun, të F. Balancës, Tregimtaria Shqiptare më dukej përrallë me dordolecë pe kashte…
Nuk mbaja shënime, i besoja kujtesës dhe fenomës së Gjurmëve në Dërrasën e Dyllit. Nuk është turp të pohoj se disa tregime i kam rishkruar edhe 10 herë para se t’i nisja për tek sh. b. N. Frashëri. Nuk më mungonte letra dhe fijet e karbonit, shkruaja direkt në makinë shkrimi, mbasi atë e përdorja më shpejt se të shkruaja me shkrim dore. Rishkrimi vazhdonte gjersa intuita më thoshte: Lere më kaq se do ta…qullosësh”…
E tërë kjo Histori Letrare që pohova, tani duket si lëvdatë, por fenomën e rishkrimit nuk e aplikoja vetëm unë. Prandaj kanë të drejtë të lëvdohen edhe ata/ato që kanë mundur të shkruajnë e të botojnë libra në atë kohë të vështirë censurimi Partiak por dhe aturcensurim.
Të shkruash sot prozë, të zhveshur nga fryma tradicionale e nga pasionet politike e morale, është vështirë dhe nuk pranohet nga shumica e lexuesve, edhe sikur lapsin ta mprehish nga ana e zezë. E kam fjalën se ende nuk jemi çliruar nga simptomat që lë metoda zhdanoviste, teori që të shurdhon intuitën krijuese. dhe nuk e pohon se është Turturë Sfilitëse në procesin e krijimit. E pranojmë në heshtje, por nuk kemi guximin të themi “është një e vërtetë që u vërtetua, por nuk na vjen mirë për mënxyrën që e gjeti Letërsinë e Realizmit Socialist. U shemb Sistemi, u shemb edhe Superstruktura ideologjike dhe bashkë me të edhe Pema Letrare e Poetike, që mbahej pas rrënjëve të saj….
Prandaj, ata/ato që nuk e pranojnë Fenomën Paralele te Shembjes së Sistemit njëkohësisht edhe të Letësisë së Saj, mirë është t’i lënë dënglat, se valla në Komunizëm u shkrua letërsi e vërtetë dhe tani, në demokraci, nuk shkruhet më letërsi si ajo, si ajo de, që të hipnotizonte dhe ende ndjehemi të hipnotizuar prej saj.
Gjithnjë kam patur parasysh këshillën e shkrimtarit anglez Xh. Gollsuorth, i cili pohon se romani është tërësi karakteresh. Kjo pohesë e hershme për mua do të thotë se karakteret e romaneve të mi janë të aftë të “jetojnë” edhe kur “arratisen” nga Shtëpia e Madhe….
Sidoqoftë, dyshimi që më ka më ndjekur tërë jetën, se “tregimi është gjinia më e vështirë në artin e të shkruarit,” komenti i mëposhtëm i Estetit Vasil Vasili, më qeton se diçka kam mundur të bëj…
Vasil Vasili
(shkrimtar,poet, estet i letërsisë):
Po them edhe pak fjalë të tjera për tregimet e tua, o Thani. Tre tregimet e fundit që të kam lexuar, këtu në fb. meritojnë një vlerësim të lartë. Ato janë mjeshtërore dhe me shumë shpirt. Thani, në këto tregime, e zotëron atë që shkruan dhe fjala është si e gjallë, e fortë. Ajo nuk dremit në asnjë çast, është befasuese, por në të njëjtën kohë është dhënë brenda një mendimi të kulturuar. Kalimet nga njëra situatë në tjetrën jepen me një logjikë të brendshme. Çdo situatë nuk del jashtë ritmit të përgjithshëm. Personazhi ka një shqetësim të brendshëm, nga edhe buron tregimi. Kjo mënyrë, pra që ngjarja buron nga brenda, e disiplinon… fabulën. Por ti i ke shpëtuar mrekullisht poetizimeve që burojnë nga brenda, duke kapur thelbësoren dhe jo poetizimet letrare. Kjo veti, tregon se ti e zotëronn shumë mirë tregimin, ndoshta gjininë më të vështirë. Në këto tregimet amerikane je shkëputur nga anekdotizmi dhe ornamentalizmi provincial që të kam vërejtur në temat me lëndë shqiptare. Thani, duhet ta rifitosh besimin nëse të ka humbur, se je tregimtar. Je tregimtar.