Sevasti Qiriazi-Dako (Sevasti D. Kyrias) (24 shkurt 1871–1949) ishte patriote shqiptare, autore, edukatore, pioniere e arsimit femëror shqiptar, misionare protestante dhe veprimtare e Rilindjes Kombëtare Shqiptare.

Jeta e hershme

Sevasti lindi rreth. 1871 familjes patriotike Qiriazi (Kyrias) të Tërnovës, Manastir, në Maqedoninë e Veriut të sotme. Ajo ishte e gjashta nga dhjetë fëmijët[5]. Ajo filloi të ndiqte një shkollë fillore në gjuhën greke në moshën katër vjeçare. Si fëmijë, familja e saj ra në kontakt të ngushtë me patriotët shqiptarë dhe misionarët protestantë amerikanë, të cilët drejtonin një shkollë dhe shërbime fetare pranë shtëpisë së tyre në Manastir.[Sevasti u regjistrua në shkollën e amerikanëve dhe u diplomua me një diplomë të barasvlershme të shkollës së mesme në korrik 1888.

Arsimi

Sevasti ndoqi Kolegjin Amerikan për Vajza në Konstandinopojë nga 1888-1891. Regjistrimin e saj e rregulloi vëllai i saj Gjerasim Qiriazi. Ajo u pranua si studente e dytë dhe u diplomua në 1891 me një klasë prej tetë femrash. Ajo mori një diplomë Bachelor of Arts, duke u bërë vajza e parë shqiptare që mori një arsim universitar. Qëllimi i saj për ndjekjen e kolegjit ishte të përgatitej për të ndihmuar vëllanë e saj Gjerasimin të hapte një shkollë vajzash në Shqipëri. Sevasti identifikoi ndikuesit e saj kryesorë në kolegj si: Clara Hamlin (drejtoresha e kolegjit dhe vajza e Cyrus Hamlin), Florence A. Fensham, Mary Mills Patrick, Ida Prime, Caroline Borden dhe familja bullgare Grandinaroff. Gjerasim Qiriazi ftoi vëllezërit me ndikim shqiptarë Frashëri (Abdyl Frashëri, Sami Frashëri dhe Naim Frashëri) të merrnin pjesë në diplomimin e Sevastiut. Naim Frashëri e përdori rolin e tij në qeverinë osmane për të regjistruar zyrtarisht diplomën e saj dhe për të marrë një irade (dekret zyrtar) për hapjen e shkollës së parë shqipe për vajza në Korçë.

Shkolla e Vajzave të Korçës

Themelimi

Pas mbarimit të fakultetit, Sevasti u kthye në Manastir dhe më pas në Korçë, ku u bashkua me vëllain e saj Gjerasimin për të hapur një shkollë në gjuhën shqipe për vajza. Shkolla funksiononte në kushte të vështira, duke përfshirë varfërinë, paragjykimet ndaj arsimimit të femrave, kundërshtimin politik nga autoritetet lokale osmane dhe opozitën politike dhe kishtare nga Kisha Ortodokse Greke.

Mësimi fetar

Në kohën e ekzistencës së saj, shkolla njihej si shkollë protestante. Themeluesit e saj ishin Ungjillorët, ajo mbështetej nga organizatat protestante, kërkonte lëndë fetare me tekste biblike si pjesë e kurrikulës së saj arsimore dhe ambientet e saj përdoreshin për Shkollën Ungjillore të së Dielës dhe shërbesat e adhurimit. Megjithatë, shkolla mirëpriti nxënës të të gjitha feve dhe mësuesit e saj nuk këmbëngulën për konvertimin në protestantizëm. Ajo u vlerësua nga shqiptarët e të gjitha feve dhe klasave si një “fole kombëtare”.

Udhëheqja

Kur Gjerasim Qiriazi vdiq në 1894, Sevasti Qiriazi (rreth 23 vjeç) mori përgjegjësinë e plotë për shkollën. Ajo përfundimisht do të kërkonte ndihmën e misionarëve protestantë amerikanë Phineas Kennedy dhe Violet Bond Kennedy, të cilët mbërritën në Korçë në vitin 1908 (Violet ishte e bija e një misionari protestant amerikan në Manastir, Lewis Bond, dhe ishte shoqja e ngushtë e Sevastiut gjatë gjithë fëmijërisë dhe kolegjit) .

Mbyllja

Shkolla vazhdoi të funksiononte deri në vitin 1914, kur shpërthimi i Luftës së Parë Botërore detyroi mbylljen e saj.

Në kinemanë shqiptare

Shkolla e Vajzave të Korçës u përjetësua në kinemanë shqiptare me filmin e dashur Mësonjëtorja (1979). Emri i personazhit kryesor, Sevasti Qiriazi, u ndryshua në Dafina (e luajtur nga Roza Anagnosti). Në përputhje me politikat zyrtare ateiste dhe censurale të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë, e gjithë feja u portretizua si antishqiptare dhe shkolla u identifikua si krejtësisht jofetare (laike).

Veprimtaria misionare protestante

Ndonëse e krishterë ortodokse nga lindja, në vitet e saj të reja Sevasti ishte pjesë e një Vëllazërie Ungjillore të themeluar nga vëllai i saj Gjerasimi. Në Korçë ajo drejtoi studime biblike dhe mbledhje lutjesh për gratë. Ajo ishte një “Grua Biblike” dhe financohej nga Bordi i Misioneve të Grave të ABCFM. Ajo e quajti veten një misionare.

Biografia

Shkolla njihej ende me emrin e familjes Qiriazi (Kyrias), edhe pas Luftës së Parë Botërore. Ajo u shpërngul në Rumani dhe prej andej emigroi në Shtetet e Bashkuara së bashku me bashkëshortin e saj, Christo Anastas Dako (1878-1941), gazetar, shkrimtar e politikan dhe motrën e saj Parashqevi, ku bashkëpunoi me të përjavshmen Morning Star (shqip: Yll’ i mëngjesit). Christo Anastas Dako do të hapte së shpejti shkollën e parë shqipe në Amerikë.

Sevasti u kthye në Shqipëri në fillim të viteve 1920. Ajo u bë një nga themelueset dhe drejtueset e institucionit femëror me emrin “Kyrias” (sipas mbiemrit) në Tiranë dhe Kamëz, në bashkëpunim me motrën e saj Parashqevinë dhe Dakon.[29] Ajo dhe motra e saj u burgosën dhe u internuan në kampin Anhalteleger Dedinje afër Beogradit nga njësitë pro-naziste të udhëhequra nga Xhaferr Deva për pikëpamjet e tyre antifashiste gjatë Luftës së Dytë Botërore.[29][30][31] Pas luftës janë kthyer në Tiranë.

Për shkak të lidhjes së Dakos me Mbretin Zog dhe që ai shërbeu si ministër në një nga kabinetet e Zogut, emri i Dakos u hodh në errësirë gjatë regjimit komunist pas Luftës së Dytë Botërore.[32] Familja e tij u persekutua (përfshirë kunatën e tij Parashqevinë) dhe dy djemtë u arrestuan dhe u burgosën.[30] E lodhur nga shumë përpjekje të jetës së saj dhe e goditur nga vdekja e djalit të saj, Sevasti vdiq në gusht 1949.

Jeta personale

Familja[

Sevasti u martua me Kristo Dakon më 4 gusht 1910. Ceremonia u krye nga misionari protestant Rev. Charles Telford Erickson. Ata patën dy fëmijë, Aleksandër “Skënder” Dako (1910–1995) dhe Gjergj Dako (1913–1949). Të dy djemtë studiuan për tetë vjet në Robert College.

Veprat e Botuara

Veprat e mëposhtme dihet se janë shkruar nga Sevasti Qiriazi-Dako:

1. “Këng’ e foshnjavet ndë djep”, Hristomathi (Sofje: Mbrothësia, 1902), f. 93.
2. “Kur dotë bënemi nëna”, Hristomathi (Sofje: Mbrothësia, 1902), f. 108.
3. “Përse bënenë pemët t’ëmbëla nëpër drurët?”, Hristomathi (Sofje: Mbrothësia, 1902), f. 110.
4. “Rrobat e Olimbisë”, Hristomathi (Sofje: Mbrothësia, 1902), f. 112.
5. “Të-shkruajturit e babajt”, Hristomathi (Sofje: Mbrothësia, 1902), f. 117.
6. “Vjejtj’ e Diturisë”, Hristomathi (Sofje: Mbrothësia, 1902), f. 230.
7. “Fjalë / Zonja edhe Zotërinj” (fjalime të Sevasti Qiriazit për ceremonitë e mbylljes së viteve shkollor), Hristomathi (Sofje: Mbrothësia, 1902), f. 291–295, 298–302, 303–308, 308–313.
8. Gramatikë Elementare për Shkollat Filltare (Manastir: Shtypshkronja “Tregtare Nërkombëtare”, 1912).
9. Mjeshtëria për të shkruarë letra (Farmingham, Mass: Journal Press, 1917).
10. “Kujtime të paharruara” (series of 18 articles published in the Boston periodical Yll’ i Mëngjezit from 1917–1918), republished as: “Kujtime të paharruar” dhe shkrime të tjera (Tirana: ISSHP, 2022).
11. “Një pjekje me Naim Benj Frashërin”, Yll’i Mëngjezit, vol. 1, nr. 3, 15 February 1917, p.75–77.
12. “Petro Nini Luarasi, shtylla e zjarrtë e Kolonjës”, Yll’i Mëngjezit, vol. 1, nr. 6, 30 March 1917, p. 176–178.
13. “Dr. Mihal Turtulli, ish-ministër i arsimit”, Yll’i Mëngjezit, vol. 1, nr. 8, 30 April 1917, p. 236–237.
14. “Miss Carolina Borden”, Yll’i Mëngjezit, vol. 1, nr. 11, 15 June 1917, p. 335–336.
15. “Prezident Mary Mills Patrick, Ph.D., direktoresha e kolezhit çupave në Stamboll”, Yll’i Mëngjezit, vol. 1, nr. 10, 31 May 1917, p. 297–299.
16. “Miku i Shqipërisë Zoti Charles Woods”, Yll’i Mëngjezit, vol. 2, nr. 8, 31 December 1917, p. 236–237.
17. “Të çdukurit e Manushaqes”, Yll’i Mëngjezit, vol. 2, nr. 8, 31 December 1917, p. 239–248.
18. “Spiro Bellkamen”, Yll’i Mëngjezit, vol. 2, nr. 9, 15 January 1918, p. 273–274.
19. “Mundimi i ndërgjegjes”, Yll’i Mëngjezit, vol. 2, nr. 11, 16 February 1918, p. 340–344.
20. “Gjaku ujë s’bëhet”, Yll’i Mëngjezit, vol. 3, nr. 5, August 1918, p. 142–146.
21. Albania’s Rights, Hopes and Aspirations 1918.
22. My Life (completed in 1938 as an unpublished memoir and published in 2016, Tirana, ISSHP). Translated into Albanian and published as Jeta ime (Skopje: Instituti i Trashëgimisë Shpirtërore e Kulturore të Shqiptarëve, 2016).
23. Mitet dhe pasaktësitë
    Është raportuar shpesh pa asnjë citim prova se ishte Naim Frashëri ai që i dha mundësinë Sevasti Qiriazit për të ndjekur kolegjin në Stamboll.
    Shpesh thuhet se Sevasti Qiriazi ka mbaruar Kolegjin Robert. Në të vërtetë, ajo u diplomua në “Kolegjin Amerikan për Vajza në Konstandinopojë” i cili u themelua nga Bordi i Misioneve të Gruas. Ky kolegj u bashkua me Robert College në 1971, 80 vjet pas diplomimit të saj.
    Thuhet rëndom se Sevasti mori pjesë në Kongresin e Parë të Manastirit në vitin 1908. Në të vërtetë, ajo nuk mundi të merrte pjesë për shkak të përgjegjësive të saj në Korçë[38], kështu që motra e saj Parashqevi shkoi si përfaqësuese e Shkollës së Vajzave të Korçës.

    Trashëgimia

    Sevasti Qiriazi dhe motra e saj Parashqevi Qiriazi njihen në gjuhën e folur në Shqipëri si “motrat Qiriazi” (shqip: Motrat Qiriazi). Ato konsiderohen si “nënat e arsimit shqip”.
    Disa institucione dhe organizata arsimore në zonat e banuara me shqiptarë të Ballkanit mbajnë emrin e tyre.
    Në rreth. Në vitin 2017, një kolegj me emrin Qiriazi u hap në pronën e Institutit origjinal Kyrias (1922–1933) në Kamëz, Shqipëri.
    Një Organizatë e Grave Shqiptaro-Amerikane (AAWO) në qytetin e Nju Jorkut mban emrin e tyre.
    Për rolin e saj si misionare e krishterë dhe “Gruaja biblike” në Korçë, komuniteti protestant shqiptar nderon Sevasti Qiriazin si një nga anëtarët e hershëm të komunitetit ungjillor shqiptar të themeluar nga vëllai i saj Gjerasim Qiriazi.
    Në vitin 2022, Banka e Shqipërisë bëri publik vendimin e saj për prerjen e një monedhe përkujtimore me imazhin e Sevasti Qiriazi-Dakos, e cila do të dalë në treg në vitin 2023.Wikipedia