Në amullinë e madhe të një realiteti pothuaj iluzionist gati-gati të shmangur nga tradita e mbarëvajtjes së rregullit të tij, ndodh që individë krejt të natyrshëm të marrin përsipër misionin aq fisnik të letërsisë. Ky i fundit, një proces që përkthehet më pas në një produkt fizik, libri. Kësisoj në botimet e radhës të Shtëpisë Botuese Jozef bie në sy dhe romani “Un Mort”, nga shkrimtari dhe përkthyesi Arben Kallamata. I vendosur prej kohësh në Kanada, ai rikthehet tek lexuesi pas pothuaj katër vitesh pas botimit të romanit të tij të parë. Duket se optika historike është ajo e cila e bën kurioz më së shumti autorin në fjalë. Edhe në romanin e tij të radhës, është kujdesur të sjellë te lexuesi sërish një roman historik, i cili na rikthen disa dekada pas, në motin e regjimit totalitar në Shqipëri.

Ç’është e vërteta, romani historik është gjini e njohur gjerësisht në lëmin e letërsisë. Duke datuar prej kohës së romantizmit evropian, romani historik ka qenë në fokusin edhe të shkrimtarëve që kanë bërë jehonë, si Fountane apo Viktor Hygo. Në letërsinë shqipe romani historik vjen relativisht vonë. Fillim i këtij zhanri daton me veprën “Shkodra e rrethueme”, nga Ndoc Nikaj. Pra, romani historik shqiptar vjen thuajse një shekull pas atij europian.

Romani historik shkon përtej sferës letrare, thënë ndryshe, ai është i vendosur në nivelin e parë të komunikimit, apo atë verbal, por jo letrar. Duke parashtruar këtu faktin se kjo gjini nuk përcaktohet tërësisht si historiografi dhe as rrëfim i pastër letrar, romani historik ndodhet midis një hendeku, ndërmjet trillimit dhe historisë. Rrjedhimisht “Un Mort” cilësohet tërësisht një roman historik i episodit kombëtar. Kjo nënkupton që edhe pse autori ndoshta nuk është vepruesi kryesor, ai është dëshmitar i besueshëm i kohës dhe ngjarjes së përshkruar gjerësisht në roman.

Ngjarjet e diktaturës mund të jenë ende burim për të pasur mundësinë e shfrytëzimit të mjaft degëve që rrjedhin prej sistemit në tërësi. Në roman trajtohen me hollësi momentet dhe ngjarjet nga ndodhitë brenda Radio-Televizionit të kohës, marrëdhëniet ndërmjet përfaqësueseve kinezë, pushtetarëve shqiptarë apo edhe përshkrimi me detaje i lojës stërvitore ushtarake më të madhe. Një ndodhi pak e njohur për shoqërinë dhe ndoshta edhe për vetë anëtarët e atij sistemi. Mundësia e ardhjes në Shqipëri e një sasie të konsiderueshme të raketave bërthamore kineze, si dhe të gjitha makinacionet e pushtetarëve përshkruhen me detaje në vepër. Autori kujdeset të vendosë në platenë e ngjarjeve personazhet e rëndësishëm historik, duke i vendosur ato në dialogë realë për të nxjerrë pikërisht sa më shumë të mundet karakterin e tyre të vërtetë.

Autori është kujdesur të ruajë vetëdijen historike dhe bashkangjitur me këtë ka krijuar hapësirat e nevojshme për të ngjizur vetëdijen kritike ndaj historisë. Këtu na vjen në ndihmë studiuesja Klara Kodra, sipas së cilës, “romani historik modern po thellohet gjithmonë e më shumë në filozofinë e historisë, nganjëherë në rivlerësimin apo receptimin kritik të saj, duke lënë në plan të dytë intrigën”. Autori ka arritur që ta shndërrojë historinë në një skenar korrekt mbi të cilin gjen bindjen për të mbështetur rrëfimin e tij.

Gjithashtu, autori kujdeset të mbajë bindjen postmoderne ndaj historisë. Shprehur ndryshe, postmoderniteti niset nga bindja se e kaluara nuk mund dhe nuk duhet të shlyhet, duke qenë se vetëdija e postmodernes është vetëdija e pranisë së të kaluarës në të tashmen. Në këtë moment vlen të përmendet mendja e ndritur e Umberto Ecos, sipas të cilit “postmodernizmi i përgjigjet modernes, duke kuptuar se e shkuara, meqë nuk mund të shkatërrohet, sepse shkatërrimi i saj sjell heshtjen, duhet të rivizitohet, por me ironi dhe jo në mënyrë të pafajshme”. Nisur nga bindja subjektive e letërsisë, lexuesit, e sidomos atij të zgjedhur, i takon detyra që të konkretizojë vendin e kësaj vepre në letërsinë shqipe.Hejza