MENDOHET SE  KJO ASHT LIRIKA MA E BUKUR E AT FISHTES!

Kjo ndoshta asht poezija ma lirike e mbarë këtij libri, n’ atë kuptimin e ngushtë qi merr fjala. Asht nji lirikë qi zbulon shumë ndiesi të botës së mbrendshme të Poetit. Subjekti i saj paraqitet mjaft i pacaktuem. Mbas mendimit tim Poeti në ketë karm – në ketë trajtë si paraqitet sot hartimi – nuk pat nji vehtje të caktueme. Ai ndoshta – shka ka të gjitha gjasët – së parit desht të shprehë ndiesit e dhimbës për këtë apo atë vehtje të caktueme, por, në përshkrim të hartimit, erdh tue e çveshë prej çdo veçansije, e kështu e idealizoi aq, sa, ai shpirt i lum, për të cillin s’ ishte kenë toka por Qiella, i bahet qendër n’ atë ravë të thepisne, qi sheklli e nji dishir Lirijet ia kishin shtrue gjallimit të tij. N’atë vorr zemra do t’ i ndezej, si Lekës së Madh në vorr t’ Akilit, kah punët e mbara e kah burrnija, e prej se kishte me shkepun hovin kah punët e mëdhana.

Engjulli i Zotit, qi bri vorrit do t’ i sillte fuqitë mizore, do t’ ishte njiheri edhe Zana frymzuese e Poetit. E atëherë pa u frigue do të prehte zhgjetat e zjarrta, për t’ ia lëshue njerzimit kundër vesit, e do të ndertojë kangët kreshnike, për t’ i diftue botës se shka vlejnë armët në dorë të Shqyptarit. Kështu, shohim se me kangë të veta do të ndertojë mbi atë vorr nji përmendore të madhnueshme, së cillës nuk do të kishte se shka me i ba rryma e moteve. Zanat do t’ ia rrethojshin vorrin me lule e do të rritshin për rreth selvija.

Shtegtari i lodhun, ulë me pushue, do t’ i uronte paqë e qetësi e do t’ u flitte për té të bijvet, qi kanë me nxjerrë kangë e me i gdhenun  emnin mbi lisa, tue e ba kështu të pavdekëshme.

Asht botue së pari në Pika Voeset (1909). Thohet se dorëshkrimi i parë i pat humbë.

Prej komentit t’ At Viktor VOLAJ OTM. (1941).

.

N’ atë rrahe t’ dekne mbrenda vorrit t’ errshem

Tash pluhun jé. Ata dy sy t’ janë errun,

Ku qiella prirej me sa hana e diella

Terthores s’ eper m’ sharte vrejn t’ njerzimit!

T’ janë sosun fjalët e ambla e plot urti,

E ai zâ t’ asht kputë, i cilli bite m’ zemer

Si kumbë liret t’ tingllueshme, qi prej s’ largut

Ndihet tue ra, kur dora e prekë e msueme!

Ehu! Po; “deka, qi baras m’ derë t’ pellazvet

Trokllon, si m’ trinë t’ kolibavet,” ku i vorfni

Me lot njomë buken, ty edhe ajo ké dera

T’ troklloi, e ti kalove porsi voesa

E natës kalon, kur dielli bjen me shndritun

Mbi kobe t’ dheut. Sot permbi vorr t’ kanë bijtun

Hithat e madergona! ‘I Kryq dullijet,

Qi e pershpirtshme nji dorë t’ a vu té kryeni,

Nder to ka hupë, as tjeter send trishtimin

E vorrit nuk t’ a zbutë, posë va’jt  t’ trishtueshem

Të hutit t’ natës, qi neper curra t’ malit

Dhimbshem në rreze t’ hanës rrin tue gjimue!…

Njai grumbull gursh, qi m’ vorr t’ randon persypri,

Vetë gjaksorit t’ pashpirt, qi mbyti nierin,

Lugat i duken, n’ hikë kah t’ bjen nget vorrit,

Edhe t’ perqethët atë botë i shkon n’per zemer.

Po, a thue, krejt deka n’ asgjasend t’ perpini

E, posë se do kocijsh edhe ‘i grusht pluhen,

Nuk t’ la tjeter? Jo! N’ prehen t’ Amëshuemit

Pjesa ma e mirë e jotja ka fluturue

Me gzue n’ dritë t’ qiellvet, ku pushon dishiri

I nierit t’ drejtë, si drita m’ sy të kthiellun.

Po, po, se pertej vorrin shpirti i nierit

Gjallon per jetë! Njeky mendim i ambel

Deken e zbutë e vorrin ban t’ pelqyeshem.

Kur zemren fa’i  s’e grisë. Prej ktij mendimi

As vet per ty s’ lotova shum, kur ndjeva

Se diqe: Se n’ ma  t’ miren lule t’ motit

E lae ti ketë shkreti, ku shuen e Drejta

E paudhnija, ku sundon mizore;

Ku i zhyemi m’ vese sod me dorë dhunuese

Vesin shinon me Theta t’ zi, e selija

M’ rrashta t’ pergjakshme t’ njerzvet m’ kambë, ku mbahet.

Ehu! Po, se Shpirti i yt, kulluet si rrezja

E diellit, qi perfton lulet e erandshme,

Kur bora dehet, s’ mujt me e bajtë qelbsinen

E randë t’ ktij sheklli t’ zi; por fletët i rrahi

Kah jeta e dytë, ku Njai qi rruzullimin

N’ themel e dridhë veç me ‘i vetimë t’ qerpikut:

Amshon n’ lumni shka Atij t’ i ket pergja.

S’ kjé toka, jo, per ty kjé qiella!

E tash, qi vetë jam tue ravisë kto karta,

Ti, kushedi, n’ per vrrije t’ amëshueme

Shkon tue kerkue per lila e drandofille,

Qi s’ dijn me u veshkë e ndreqë me ta kunora,

Per me u lulzue mandej nder t’ zjarrtat valle,

Qi neper vrrije rrijn tue kndue t’ Parrizit:

Ku, fletët e arta bashkë kryqzue me Engjuj,

Kndon Zotit lavde n’ per ylbera t’ qiellit;

A, marrë krejt n’ t’ pam t’ s’ hyjnueshmes faqe t’ Zotit,

Porsi m’ pasqyrë t’ kulluet skjyrton shestimin

E rruzullimit, vu prej s’ epres Mende,

E cilla n’ t’ kenun sendet thirri t’ tana

Prej hijevet t’ kthellueshme t’ asgjasendit,

kur bani Ajo furin me heshtë t’ thellimit,

E me ‘i fuqi t’ pamatne prapi terrin

E pakthellimit, qi atje n’ t’ skajshmet megje

T’ ktij sheklli ndihet mnershem tue gjimue,

Kah per ledhe plandoset t’ rruzullimit.

E aty, n’ atë dritë plot ambelcim dashtnijet,

Qi porsi lum i kjartë prej Atit t’ Dritvet

Gjithkah dikohet neper verë t’ Parrizit,

Shpirtent e lum krejt m’ rreze tu ‘i pershi,

T’ kthiellta ti i prirë t’ vertetat, t’ cillat Hyji

Desht t’ muzta nierit me ia lanun t’ shkrueme

Nder fletë t’ hyjnueshme t’ t’ amëshuem Ungjillit.

Oh! Sa e sa herë, kur n’ mbrame shuen natyra,

E tjeter s’ ndihet, veç se rryma e prronit,

Qi permallshem gurgullon n’ per rrâjë e curra,

Un, lodhë mbi letra t’ t’ dijshemvet t’ kahmotit,

Mbas t’ cillvet fjalen rrij tue lmue shqyptare,

Dal në dritsore me kundrue shatorren,

Qi i Lumi t’ kthielltë ia vuni rruzullimit,

E kqyri hyjt, qi thue, se njaq sy Zotit

Flakojn mbi dhé – kushdi, per me felgrue

Nierin, qi egrue ma fort prej mneres s’ territ,

Perbluen punë t’ mbrapshta: – e atë botë mendoj per ty.

E, ku t’ a shoh ma t’ flakshem tue xhixhillue

Nji hyll, aty selin un tham me vedi,

Ti do t’ a késh, e syt m’ atë hyll pa da

I nguli, e m’ bahet si me t’ pa. Me emen

Un t’ thrras atë botë n’ per terr. Nji vaj bylbylit,

Qi permallshem nder gemba rrin tue kja

Fatin e vet, a ndoshta, zoj’t e dashtun,

Jehonë m’i bahet t’ grishunit; e m’ duket

Se bisedoj me ty!… Nuk dekka i miri,

Jo kurr; e sidomos nja’, i cilli ‘i zemer

E len mbrapa m’ e ankue. Prej vorrit t’ errshem,

Gjumin e dekës ku ai ban, na i flet mendimit,

Ambel edhe na nzitë kah punët e mbara,

E n’ mende t’ onë gjallon. – Kur Aleksandri

Prej Bregut t’ Matës ngallnjyes u kap kè vorri,

Ku shuen idhnimi i Prisit t’ Mirmidonvet,

Qi atje nen Shé vorfnoi me aq djalë Ekuben,

Iu ndez aty flakë zemra kah lumnija.

Mbi njat vorr, po, u betue me ngulë flamurin

N’ skaj t’ dheut, e prej selis me i zdrypun mbretent;

E atëherë perpara tij tanë bota shuejti.

Mue edhè, qi sheklli e nji dishir Lirijet

T’ thepisne raven m’ ia kanë shtrue gjallimit,

Mue, po, edhe zemra mbi vorr t’ and t’ pervujtun

M’ ndezet kah punët e mbara e kah burrnija.

Permbi vorr t’ and, po, xâ të fortë me e mbajtun

Besen e dhanun – e miqasin e zanme;

Per Fé e per Atme n’ ball me i dalë rrezikut:

Të ligshtit doren me ia njitë e t’ fortin

Mos me e gledhue; kur t’ jet me u thanë e drejta.

Mos me i shmangë syt prej cakut, n’ t’ cillin mendja

Dishron me u kapë, as kurr mos me u ligshtue

Ndersa t’ vishtira, qi t’ na sjellin motet.

Po, po! Se pré’ atij vorri kam me shkepun

Hovin kah punët e mdhana. Ai Kryq dullijet,

Mneren e vorrit qi t’a zbutë, Ai qanderr

Ka me m’ kenë nder salvimet, Engjlli i Zotit,

Qi rojës besnik fuqit t’i  pruen mizore,

Gjumin e dekës në vorr mos me t’ turbullue,

Dér qi të shkimen n’ qiellë e hana e dielli

E t’ ngele moti e sheklli mbarë t’ rropposet,

E t’ vije dita e gjyqit t’ rruzullimit,

Ai ka per t’ m’ kenun Zana. E atëherë pa u tutun

Zgjetat e prehta e t’ zjarrta kam me i prehun,

Qi kundra vesit do t’ ia lshoj njerzimit:

Atëherë un kangët kam me i ndertue kreshnike,

Me t’ cillat botës un do t’ ia la të shkrueme

Se shka viejn armët besnike n’ dorë t’ Shqyptarit.

E me kangë t’ mija ‘i permendar t’ madhnueshem

M’ vorr t’ and kam per t’ ndertue, të cillin moti

Me fletë të ngrita kot ka per t’ a rrahun;

Pse, si curr, qi n’ mjes t’ detit rreh tallazi,

Edh’ ai njashtu do t’ jesë nder gjire t’ motit

Qi bumbullojn mbi faqe t’ rruzullimit.

E atëherë prej bjeshkvet kanë me u djergun Zanat

E me të njoma vjollca e drandofille

Vorrin kanë me t’ vallue, e kanë me rritun

Me shum kujdes per qark selvija t’ blerta;

E shtektarin mundqar, qi n’ ato hije

Ka me xan vend, me ndalë pak gja t’ dihamet.

Kanë me kallzue se sa pjesë qiellet vrâni

Deka n’ atë vorr. E atë botë i largët shtektari

Të lehtë dhén ka me t’ urue, e t’ paqta e t’ buta

Shinat e boren: e, kur m’ male t’ veta

T’ dredhojë ké stani, fmis ka me i kallxue

Shka ndjeu per ty. E fmija e atij aso Bote

Emnin t’and kanë per t’ kndue, e vrrini e bjeshka

Gjithmonë i ri, tue njehë furit e mnershme,

Ambel prej emnit t’ and kanë me jehue.

Me maje t’ briskut kanë me shkrue mbi lisa

Me shkrola t’ njohtne veç e prej barivet:

Kanë me u rritë lisat, perse spata as rêja

S’e prekin landen, ku asht ravisë ai emen:

E tu’ u rritë lisat kanë me u rritun shkrolat;

E kshtu ma t’ kjarta mbas disa qindvjetve

Nipat ma t’ vonët kanë me i këndue, e emni

Sa t’ bjerë dielli tokës ka me t’u kndue.

1909.(?)

Shenim FR. Dorshkrimi i parë asht zhdukë. Ky asht i dyti. Mendohet nga kritikët e letersisë se asht nder Lirika ma e bukra e krijimtarisë së At Gjergj Fishtes!

Melbourne, 10 Dhetor, 2025.

Ai kishte jetuar si një Pasha e qeveritar osman i fesë katolike. Kishte ndërruar jetë shumë larg vendit që e deshi aq shumë, e për të cilin pati shkruar një nga poezitë aq të bukura, saqë nuk kishte asnjë bashkëkombas që të mos e dinte. Fati i kishte rezervuar Vaso Pashës, 86 vjet pas vdekjes, që të kthehej në vendlindje në një “varr pa kryq”. Në 100 vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit regjimi i komunist në fuqi, pas shumë përpjekjesh e peripecish, do ta kthente “atin e shqiptarizmës” në Shkodër, aty ku kishte lindur, duke e rivarrosur sipas mënyrës së vet.

Në dy rrëfimet e mëposhtme tregohet aventura e kthimit të eshtrave të Vaso Pashës në Atdhe, në vitin e largët 1978. Protagonistët e rrëfimeve janë një diplomat shqiptar dhe një gazetar nga Libani. Dalan Buxheli, e ka treguar ngjarjen në një intervistë të dhënë shumë vite më vonë për një gazetë shqiptare. Ndërsa Melhem Mubarak, e ka shkruar vetë historinë e kthimit të eshtrave në Buletini Katolik Shqiptar, që botohej në SHBA-ës në vitet 1980-’90-të.

RRËFIMI I DYTË
Kthimi i eshtrave të Pashko Vasës në Shkodër

Melhem M. Mobarak

Rruga nga Bejruti në Hazmieh kalon nëpër kodra të mbushura me limonë e portokalle dhe pemë të tjera që e mbushin peizazhin plot me ngjyra. Këtë 31 maj të vitit 1978, në varrezën e Hazmieh, e njohur edhe si varreza e Pashallarëve, zhvillohet një ceremoni zyrtare.

Ambasadori shqiptar Sulejman Tomcini buzëqesh: pas 86 vitesh mërgim të imponuar, trupi i Pashko Vasa Shkodranit së bashku me atë të gruas së tij të dytë, Katerine dhe vajzës së tij Marie, së shpejti do të kthehen në vendin e tij të lindjes. Më 1883, ky patriot i madh shqiptar, autori i poemës luftarake “Oh moj Shqypni”, u emërua guvernatori i katërt i Libanit, një post që mbahej për dhjetë vjet.

Për të garantuar autonominë e Libanit dhe qytetarëve të tij të krishterë, shtatë Fuqitë e Mëdha (Perandoria Osmane, Franca, Anglia, Prusia, Austria, Rusia dhe Italia) kishin nënshkruar një marrëveshje të posaçme që përcaktonte se guvernatori ose “mutesarifi” i Libanit duhej të ishte i krishterë katolik dhe me kombësi osmane.

Me njohuri të plota të gjuhës arabe, poeti i talentuar, intelektuali dhe poligloti Pashko Vasa, shërbeu në këtë post deri në vdekje të tij. Edhe jeta e tij familjare gjithashtu qe e trishtuar. Pasi humbi gruan e tij të parë, pak para emërimit të tij në Liban, ai u martua me Katerine Bonatin, një grua e re greke.

Kjo zonjë e përgjegjshme u kujdes për vajzën e tij të vetme nga martesa e parë. Për fat të keq, tre ose katër vjet më vonë, Katerina vdiq nga kanceri. Ky pikëllim u pasua edhe nga tjetër humbje shumë e dhimbshme. Më 1887, vdes edhe vajza e tij e bukur, Marie.

Falë reputacionit politik të babait të saj, Maria ishte martuar me një manjat financiar armen me emrin Kupelian. Me lëvizjet e mençura të tij, si dhe metodave të paskrupullta financiare dhe ryshfeteve, Kupeliani arriti të institucionalizojë mbretërinë e tij të vogël në Liban, gjatë gjithë kohës që vjehrri i tij ishte në pushtet.

Situata e shpjegueshme e dobësisë dhe vetmisë, pas vdekjes së gruas dhe vajzës së tij, bëri që Pashko Vasa ta gjente ngushëllimin te dhëndëri dhe dy vajzat e tij, duke ju dhënë atyre, natyrisht shumë dashuri prej babai e gjyshi. Duke shfrytëzuar këtë dobësi Kupelian, dhëndri i Pashait, e shtriu mashtrimin dhe korrupsionin në të gjitha nivelet e administratës.

Pavarësisht këtij dështimi, gjatë qeverisjes së guvernatorit Pashko Vasa, Libani gëzoi paqe, përparim ekonomik dhe zhvillim artistik. U ndërtuan disa rrjete të mëdha rrugore dhe ura. U ndërtuan shumë ndërtesa të rëndësishme qeveritare dhe spitale.

Guvernatori gjithashtu ndërtoi Shtypshkronjën Shtetërore dhe inkurajoi gërmimet arkeologjike. Një herë, siç shkruan një gazetë franceze, shkoi në ceremonitë e organizuara nga studentët e Kolegjit Jezuit në ditën e tyre të diplomimit.

Shumë pak i njohur është fakti se Ismail Qemali, babai i pavarësisë shqiptare, u emërua Veli i Bejrutit më 1891. Pashko Vasa i kalonte dimrat e tij në atë qytet, dhe sigurisht që ata u takuan shpesh atje.

Në atë kohë, me insistimin e mikut të tij Monsignor Piavi, Pashko Vasa, për të lehtësuar vetminë, ra dakord të martohej me një grua të re franceze, e cila kishte qenë kujdestarja e dy mbesave të tij. Ajo i dha atij dy djem, më i madhi prej të cilëve u quajt Mikel.

Në qershor të vitit 1892, Pashko Vasa vdes, një vit përpara përfundimit të mandatit të tij dhjetëvjeçar si Guvernator i Libanit. Akush më mirë se Ismail Qemali, me një rrëfim disi të çuditshëm, nuk i ka përshkruar ditët e fundit të jetës së Pashko Vasës.

Kujtimet e Ismail Qemalit për Pashko Vasën

“Gjatë qëndrimit tim në Bejrut, bashkatdhetari im, Pashko Vasa, Guvernatori i Libanit, vdiq. Ai vuante nga probleme të zemrës dhe gjendja e tij u përkeqësua shpejt, duke mos lënë hapësirë për shpresë.

Meqë funksioni i Guvernatorit të Libanit ishte i rëndësishëm, dhe meqë mund të kishte shumë probleme lokale nëse ai post mbetej vakant, mendova se më së miri, pasi u këshillova më parë me mjekun, t’i shkruaja rreth këtyre fakteve Portës së Lartë.

Për habinë time, Veziri i Madh, në vend që ta trajtonte komunikimin tim si konfidencial, u lidh me Pashko Vasën, duke e pyetur se si ishte me shëndet, dhe pastaj më informoi se ai kishte marrë një përgjigje nga Guvernatori, që i kishte thënë se po përmirësohej!

Një ose dy ditë më vonë, ai vdiq. Porta më besoi qeverisjen e përkohshme të krahinës së Libanit, në drejtimin e Këshillit Administrativ. Por meqenëse Këshilli përbëhej nga presidenti dhe dhjetë anëtarë, në mesin e tyre u krijua një konflikt i cili i bllokoi efektivisht të gjitha vendimet administrative. Më kërkuan të ndërmjetësoja, dhe më pas arrita në një formulë të kënaqshme për të dyja palët”.

Funerali u bë në Kishën e Kapelës në Bejrut dhe trupi i tij u vendos në varrezat fetare në Hazmieh. Ky fshat i vogël, nën diellin mesdhetar dhe mes pemëve të ullirit dhe qiparisave, që të kujtonte peizazhin shqiptar, qe një vend pushimi për të.

Kohët rrodhën…

Në vitin 1967, përpjekjet e para për kthimin e trupit të Pashko Vasës në Shqipëri, i ka bërë Dalan Buxheli (në atë kohë atasheu tregtar i Shqipërisë në Kajro). Në atë kohë, një urdhër administrativ, i lëshuar bazuar në rregulloren e varrezës “Vakëf” në Hazmieh, e bllokoi kërkesën e tij. Për më tepër, në atë kohë Libani nuk kishte marrëdhënie diplomatike me Shqipërinë.

Në vitin 1978, me rastin e 100 vjetorit të Lidhjes së Prizrenit, qeveria shqiptare vendos t’u drejtohet autoriteteve libaneze edhe një herë, me një kërkesë për të kthyer eshtrat e Vaso Pashës në Atdheun e tij. Gjatë vizitës sime të parë në Shqipëri, në mars të vitit 1978, dy profesorët, Aleks Buda dhe Vehbi Bala, më pyetën nëse unë mund të ndihmoja në këtë çështje.

Pas kthimit tim në Liban, u takova me ministrin e Punëve të Jashtme, Fouad Boutros. Ai më premtoi se sapo të arrijë kërkesa zyrtare shqiptare do të merrte hapat e nevojshëm për të shkurtuar burokracitë dhe për të dhënë përgjigje pozitive për kërkesën shqiptare./ Memorie.al/ Nga Avni Dani

Ai kishte jetuar si një Pasha e qeveritar osman i fesë katolike. Kishte ndërruar jetë shumë larg vendit që e deshi aq shumë, e për të cilin pati shkruar një nga poezitë aq të bukura, saqë nuk kishte asnjë bashkëkombës që të mos e dinte. Fati i kishte rezervuar Vaso Pashës, 86 vjet pas vdekjes, që të kthehej në vendlindje në një “varr pa kryq”. Në 100 vjetorin e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit regjimi i komunist në fuqi, pas shumë përpjekjesh e peripecish, do ta kthente “atin e shqiptarizmit” në Shkodër, aty ku kishte lindur, duke e rivarrosur sipas mënyrës së vet.

Në dy rrëfimet e mëposhtme tregohet aventura e kthimit të eshtrave të Vaso Pashës në Atdhe, në vitin e largët 1978. Protagonistët e rrëfimeve janë një diplomat shqiptar dhe një gazetar nga Libani. Dalan Buxheli, e ka treguar ngjarjen në një intervistë të dhënë shumë vite më vonë për një gazetë shqiptare. Ndërsa Melhem Mubarak, e ka shkruar vetë historinë e kthimit të eshtrave në Buletini Katolik Shqiptar, që botohej në SHBA-ës në vitet 1980-’90-të.

1. RRËFIMI I PARË

Dalan Buxheli, ish-diplomat shqiptar në Egjipt

“Rikthimi i eshtrave të Pashko Vasës ka qenë një nga ngjarjet më të rëndësishme të vitit 1978, që përkonte me 100-vjetorin e Lidhjes së Prizrenit. Asokohe kam qenë pjesë e misionit diplomatik të Shqipërisë në Egjipt, që mbulonte njëherazi Libanin, Arabinë Saudite, Algjerinë dhe një pjesë të vendeve të Afrikës.

Operacioni për kthimin e eshtrave të Pashko Vasës, në të cilin bëja pjesë edhe unë, iu besua një grupi diplomatësh shqiptarë, që operonin në atë zonë të kontinentit të largët në pranverën e vitit 1978.

Shumë herë kishim qenë disa herë te vendvarrimi i Pashko Vasës, në varrezat osmane Hazmieh të Bejrutit. Vaso Pasha pushonte në një varr të përbashkët me të shoqen, Katerina Khanum. Vend varrimi i tyre në krye të varrezave dallohej që nga larg. Vendësit kishin ngritur mbi të një ndërtesë karakteristike dhe në çdo kohë çonin aty lule dhe qiri.

Nderimet për Pashko Vasën prej tyre kishte të bënte me kontributet e tij për mëvetësinë dhe prosperitetin e Libanit. Në enciklopedinë libaneze njihet si figurë me kontribute të jashtëzakonshme për kohën. Në Bejrut, në pjesën perëndimore të tij, ishte ngritur një përmendore e lartë e Pashko Vasës.

E vërteta është se nga shteti shqiptar deri në vitin 1978, nuk ishte bërë asnjë përpjekje për riatdhesimin e eshtrave të tij, edhe pse artikulohej me të madh roli i Vasos si pjesë e Rilindjes Kombëtare. Në pranverën e vitit 1978, kam qenë zyrtari i parë shqiptar që kam trokitur te institucionet libaneze.

Autoritet e Bejrutit në asnjë rrethanë nuk pranonin të na jepnin lejen e zhvarrimit. Krahas të tjerave, fakti që vendvarrimi i Vasos ishte vakëf, ishte pengesa kryesore. Na u desh disa kohë të negociojmë, derisa morëm miratimin e tyre.

Kur dështova disa herë me radhë në negociatat me zyrtarët vendës, vendosa t’i kërkoj ndihmë një mikut tim, gazetar i njohur jo vetëm në Liban, por edhe në Perëndim, që m’u përgjigj menjëherë dhe shfrytëzoi të gjitha njohjet për t’i hapur rrugë “operacionit shqiptar”, për kthimin e eshtrave të ish-guvernatorit të Libanit në Shqipëri.

Ai ishte një mik i sinqertë i Shqipërisë dhe shqiptarëve, që e ndoqi operacionin për rikthimin e eshtrave të Pashko Vasës nga momenti i parë e deri te ceremonia e varrimit në Shkodër.

E quanin Melhem Mobarak. Disa herë kisha vizituar shtëpinë e tij në Bejrut, ku kishte një bibliotekë të veçantë me 20 mijë libra shqip. E njihte mirë historinë e vendit tonë dhe interesohej vazhdimisht mbi të rejat nga Tirana.

Mobarak me ndërhyrjen time vizitoi disa herë Shqipërinë dhe botoi një sërë shkrimesh lidhur me realitetin shqiptar. Ai u bë organizatori i ceremonisë së zhvilluar në Bejrut me rastin e riatdhesimit të eshtrave të Pashko Vasës. Aktiviteti filloi mëngjesin e 31 maj 1978.

Eshtrat e Pashko Vasës dhe të familjarëve të tij, u vendosën në një podium të lartë, në krahët e të cilit bënin roje nderi ushtarët e gardës libaneze. Kishin ardhur me këtë rast një numër i madh qytetarësh dhe autoritetesh vendëse. Folën aty njerëz të ndryshëm.

Fjalën kryesore e mbajti kreu i Komunitetit shqiptar në Bejrut, një emigrant i hershëm nga Gjirokastra me profesionin e bankierit, i cili i njihte zhvillimet në Shqipëri deri para luftës. Foli përfaqësuesi i qeverisë libaneze. Përshëndeti ambasadori i Turqisë në Bejrut.

Në vazhdim e morën fjalën familjarët e Pashko Vasës dhe diplomatët tanë të rajonit. Tubimi vazhdoi rreth dy orë. Pashko Vasa rikthehej në vendlindje në Shkodër pas 86 vitesh. Në ditarin e tij, Melhem Mobarak shkruan: “Fati qenka vërtet tekanjoz.

Vaso Pashës që pati deklaruar se; ‘feja e shqiptarit është shqiptaria’, nuk besoj t’i kishte shkuar ndër mend se ky slogan do të aplikohej te eshtrat e tij, pasi po merreshin nga një varrezë fetare për t’u varrosur në Shkodër, te një varr pa kryq”!/

Më pas, Sulejman Tomçini paraqiti letrat e tij kredenciale në maj të vitit 1978. Unë e ndihmoja atë në të gjitha hapat që çuan në kthimin përfundimtar të eshtrave të Vaso Pashës në Shqipëri. Dhe më 31 maj ishim në ceremoninë zyrtare që u zhvillua në varrezën në Hazmieh.

Një trupë oficerësh bëri nderimet ushtarake para tre arkivoleve të mbuluar me copë të bardhë. Autoritete të larta vendase ishin aty të pranishëm mes të cilëve: Y. Rassy, Mohafez i Libanit, Koloneli Dargham nga Komanda e Lartë e Ushtrisë, G. Kassouf nga Ministria e Punëve të Jashtme, G. Feghali, Kryetari i Hazmieh dhe O. Arghit, përfaqësuesi turk për punë të jashtme.

Pjesëtarë të familjes së Pashko Vasës ishin gjithashtu pjesëmarrës në ceremoni. U mbajtën disa fjalime të rastit dhe në fund u kryen të gjithë rite e ceremonisë. Tre arkivolet u nisën në rrugë ajrore për në Shqipëri po atë ditë.

Epilogu i kësaj historie ndodhi disa ditë më vonë kur mora një telegram nga Sulejman Tomçini në Tiranë. Ai më kërkonte datat e sakta të lindjes dhe vdekjes së bashkëshortes dhe vajzës së Pashko Vasës, me qëllim që t’i varrosnin në Varrezat Kombëtare të Dëshmorëve të Shkodrës.

Fati është i çuditshëm. A thua ta kishte menduar Pashko Vasa, i cili shkroi vargun e famshëm: “Feja e shqiptarit është shqiptaria”, se një ditë kjo do të zbatohej simbolikisht edhe me eshtrat e tij, të zhvarrosura nga një varrezë fetare në Liban dhe të vendosura në një varrezë pa kryq në Shqipëri?!

Aventura shqiptare e gazetarit nga Libani

Po kush ishte gazetari që jo vetëm e kishte mundësuar kthimin e eshtrave të Pashko Vasës, por edhe e kishte ndjekur atë deri në vendlindje? Informacionin e mëposhtëm e rrëfen përsëri diplomati shqiptar Dalan Buxheli:

Melhem Mobaraku ishte djali i vetëm i dy diplomatëve libanezë nga Bejruti. Pas diplomimit në gazetari, ishte bërë i njohur jo vetëm brenda vendit, por edhe jashtë tij. La vendlindjen në pikun e luftës midis kristianëve dhe myslimanëve, dhe u vendos në Montreal, Kanada. Dinte shqip, i sjellshëm dhe dashamirës në komunikim. Në Bejrut kishte organizuar një komunitet të zgjeruar me emigrantë shqiptarë.

Me shoqatat e tyre herë pas here zhvillonte veprimtari për promovimin e traditave të popullit tonë. Diku aty nga fundi i viteve ’60-të, Mobarak udhëtoi drejt Tiranës. Ishte interesuar të vizitonte vendlindjen e Pashko Vasës, madje ishte ngjitur deri në Kelmend. Kur u kthye, shkroi në shtypin vendës për mbresat nga Shqipëria.

Duke sjellë mbresat nga Veriu i Shqipërisë, shprehej: “Në vendin e shqiponjave, Zoti nuk ekziston më. Në Bogë dhe në Theth, vetëm dhitë gërziten akoma rreth kishave të vogla gërmadha, të rrethuara nga gardhe e varreza të braktisura, me kryqe të thyer rrëzuar përtokë.

Për Mobarak, ateizmi shqiptar ishte diçka absurde dhe, si i tillë, ishte i pakonceptueshëm. Ai vizitoi edhe dy herë të tjera vendin tonë dhe eksploroi më tej në hapësirat shqiptare. Bëri të tjera shkrime, duke u përpjekur të shmangë disi temën e besimit fetar. Në vizitën e radhës që do bënte në Shqipëri, synonte të takohej me Enver Hoxhën.

Kur erdhi në Tiranë, bëri kërkesë zyrtare, por nuk ia miratuan. Me sa duket, dikush shprehu dyshime për të si gazetar i vënë nga qarqe antishqiptare dhe nuk e lejuan të kontaktonte me Enverin. I mërzitur nga përgjigjja e autoriteteve, Mobarak provoi të futej fshehtas në Bllok, por aventura rezultoi e pasuksesshme. Madje, kjo përpjekje e marrë i kushtoi shtrenjtë.

I prangosur fare pranë vilës së Enverit, përfundoi në birucat e policisë dhe aty iu nënshtrua për ditë me radhë pyetjeve pa fund, për të cilat thoshte se kishin qenë brutale dhe të pakuptimta. Në fillimin e viteve ’90-të erdhi sërish në Tiranë. Shkoi në Shkodër e vizitoi vendvarrimin e Pashko Vasës. Memorie.al/ Nga Avni Dani

UVIL ZAJMI/ Fundvitet 1970. Kur në mënyrë spontane nga tribuna “A” e kombëtarit “Qemal Stafa”, edhe nga ata përballë ndërmjet thirrjeve të tifozerisë do të tërhiqte vëmendjen edhe një fjalë: “Tito, Tito”.

Asgjë më shumë se sa shkurtimi i emrave, me të cilat sportdashësit u drejtoheshin futbollistëve të ekipit të tyre. Por, një fjalë, që koincidonte me një emër aspak komod, jo i pëlqyer, përkundrazi. Me kalimin e kohës, do të kthehet në një ritual sistematik, në ato shpërthimet të tifozerisë, kryesisht asaj tiranase. Duke u bërë shqetësues, për sistemin, kur gjatë një ndeshje futbolli, në një mjedis sportiv të madh kombëtar, të dëgjohej, “O Tito, o Tito…”. Të konsideruara edhe provokuese për mekanizmat shtetërorë, deri edhe personelin e ambasadës jugosllave në Tiranë.

Padyshim edhe për forcat e rendit të pranishme në stadium. Ndaj individëve tifozëve tipikë do të kishte reagime, duke aplikuar disa forma ndëshkimi: Larguar me forcë nga stadiumi, izolimin e tyre në rajonet e policisë, apo dërgimin me gazin e saj në periferi të Tiranës, me pamundësinë e ardhjes së shpejtë e ndjekur vazhdimin e lojëse.

TIFOZERIA

Ka qenë më shumë se lojtari i 12 në fushë. Tifozeria e pamunguar në dekada në ndeshjet e kampionateve kombëtare. Kudo, në të gjitha stadiumet e Shqipërisë. Secila me mënyrën, traditën e saj. Jo sektorë për tifozerinë e ardhur, pasi shumë pak, në raste të veçanta, skuadra mund të ndiqej nga mbështetësit, jashtë fushës së saj. Për shumë arsye. Kur takimet luheshin të shtunën, si ditë pune ishte e pamundur lëvizja; udhëtimi, që në ato vite, ishte i kufizuar, vetëm me tren dhe që duhet të korrespondonin oraret. Ishte e mundur për dikë që kishte motor privat, ndërsa lëvizja me automjete, organizim tifozërie nuk funksiononte, vetëm diçka rastësore. Kryeqytetasit ishin më të favorizuar për të ndjekur ekipet e tyre, por në qytetet e afërta, vajtje-ardhje me tren, si në Durrës, Kavajë, Elbasan, Lushnje. Jo banera, flamurë, vetëm shpërthime kur shënohej një gol, apo për një padrejtësi të arbitrave. Në Qemal Stafa, ka qenë një spektakël i vërtetë, veçanërisht në takimet derbi, një stadium që priste, vërshimin e tifozerisë së klubeve kryeqytetase. Madje të të pozicionuar në sektorë, duke krijuar edhe traditën. Rregullisht vetëm stadiumin kombëtar, pasi në stadiume të tjera në mungesë të tifozerisë së ardhur, nuk funksiononte ky proces.

TRIBUNA “A”

Stadiumi kombëtar “Qemal Stafa”, tribuna “A” e tij, është e njohur mbahet mend, edhe sot kujtohet si ajo e tifozerisë së zjarrtë të 17 Nëntorit. Në vite, dekada për entuziazmin, që përcillte ai grup njerëzish tek lojtarët, përkrahjen e tyre dhe anasjellas, raportet që ishin veçanërisht me atë sektor gjatë 90 të minutave. Dhe ishin thuajse, të zakonshmit, që frekuentonin tribunën “A”. Deri edhe shitësit e biletave, ja garantonin këtë mundësi. Ndryshe me tifozët e Partizanit, Dinamos, që nuk e preferonin tribunën A, duke ditur se ishte e atyre tiranas, kundërshtarë, duke u sistemuar, tek ajo “B”. Një e tillë mbante rreth 1200 tifozë ulur. Në mes ishte tribuna e udhëheqjes. Poshtë tyre, për shumë vite kanë funksionuar edhe portativet, me 6 shkallë, por jo me prefernca tifozerie. Sigurisht tribuna “A” ishte më kryesorja, më e frekuentuara, pasi poshtë saj dilnin, futeshin futbollistët, arbitrat ishin stolat e skuadrave. Tensioni rivaliteti në fushë transmetohej, përcillej edhe në ato sektorë e anasjelltas. Ndryshe ishte ajo përballë dhe ato anësore. Po kështu edhe në stadiumin “Dinamo”, nuk ishte ai impakt, nuk ndjehej ajo atmosferë si në “Qemal stafa”. Në sfidat derbi, ajo arrinte kulmin. 30 lekë ishte çmimi i një bilete. Edhe biletasitësit i njihnin tifozët e skuadrave, duke mundësuar dhënien e biletave, sipas tifos, pasioneve të tyre. Kur kërkesat ishin të mëdha, mjaft futeshin edhe pa biletë, nisur nga njohjet me biletaprerësit që ishin të njëjtit persona. Duke e ndjekur ndeshjen në këmbë. Edhe forcat e rendit ishin të shumtë në numër, të kujdesshëm, të shpërndarë në shkallët e tribunë për të mbajtur rregullin, ndërsa grupe të tjera qëndronin në pistë me vështrim nga tribuna, për të kontrolluar çdo veprim, sjellje të konsideruar të gabuar prej tyre. Nisur nga fakti se aty vinin qeveritarë, deri edhe anëtarë të byrosë politike, ministra që kishin vendqëndrimin në tribunën VIP të tyre.

ASTRIT, PETRIT, EMRA POPULLORË

Te 17 Nëntori i Tiranës, në periudhën e viteve ‘70- ‘80-të ka qenë një grup me disa futbollistë, me emra të ngjashëm: Astrit Nurishmi, mbrojtësi i skuadrës së madhe, Petrit Brahja, edhe ky mbrojtës krahu i atij grupi. Më pas Petrit Dibra, sulmuesi i njohur, shpërthyes; Astrit Nallbani, portieri i fitimit të Kupës së Republikës 1876; Seit Hyseni, një tjetër mbrojtës i fortë, stoper; Astrit Ramadani, mesfushor sulmues me Tiranën e Mingës, Kolës e Muçës. Nga miq, shokë, spektatorët në zhargonin ditor, shkurt “Titi” apo “Tito”. Kjo evidente në stadium, gjatë një ndeshje kur luante “17 Nëntori”

NGJARJA

Në fillim si rastësi, pa tërhequr vëmendjen, për t’u bërë vërtet shqetësuese në vijim. Kur thirrja, emri “Tito, bjeri, Toto futja, Toto mos e le, bravo Tito”, etj., nis të krijojë situata delikate dhe si përcillej nga spektatorët dhe impakti që reflektonte ajo fjalë. Si e kujtojnë sot, disa nga protagonistët, të evidentuar nga policia, si jo korrektë, shqetësues, provokatorë, të asaj tifozerie të zjarrtë tiranase në tribunën “A”. Orët e kaluara në polici, kthimi në këmbë në mesnatë nga Dajti apo Kërraba dhe sërish në fundjavë në stadium, për të ndjekur 17 “Nëntorin”, pa harruar: “O Tito, Tito, Tito………”.

******

Pasioni për “17 Nëntorin”, që i çonte tifozët deri në qelitë e policisë

Një ndër djemtë aktivë, të njohur të Rrugës së Durrësit, kafe “Florës”, “Derrit”. Bashkë me një grup, tifozë të deklaruar të “17 Nëntorit”, të pamunguar në tribunën “A” të “Qemal Stafës”. Në çdo ndeshje kur ekipi i tyre do të luante aty. Duke iu rikthyer asaj kohe e lidhur me tifozerinë, skuadrën, lojtarët, prag sfidat, situatën pas tyre, debatet, diskutimet e zjarrta, Arben Stërmasi, nga Rimini ku prej vitesh jeton me familjen kujton: “Biletat na i siguronte biletashitësi Agim Gjonçe, tejet i veçantë në Tiranë, dashamirës, mik i yni, edhe pse ishte tifoz i Partizanit. Po kështu edhe ata që prisnin biletat në hyrje”, – thotë Stermasi për gazetën “Panorama”. Pa harruar edhe forcat e rendit, pjesë të pandara në mjaft ngjarje, situata qemalstafase.

Z. Stërmasi, çfarë kujtoni nga ajo tifozeri?

Shumë pasionante. Ishim një grup, miq. Unë, Vova Konomi, Nard Gjoka, Osmani. Nxënës në shkollën e mesme, shumë të rinj. Një pasion, simpati për “17 Nëntorin” e trashëguar nga familjet dhe si banorë të Rrugës “Fortuzi”. E njohur për traditën dhe sportistët që ka nxjerrë.

Të zakonshëm në tribunën “A”

Kishim vendin tonë, në tribunën “A”. Pata dëgjuar kur “17 Nëntori” triumfonte në mesvitet ‘60-’70 luante në “Qemal Stafa” ndiqej, mbështetej nga një tifozeri e zjarrtë. Ndër ta, përmendej Dik Seferi, një njeri i mrekullueshëm, që ka pak kohë i ndarë nga jeta, për të cilin pati shkruar edhe “Zëri i popullit”, duke e akuzuar si një tifoz të sëmurë.

“Tito”, një emër i dashur por edhe jo?

Para çdo fillimi të ndeshjes dhe gjatë saj ne ishim në fokusin e policisë. Veçanërisht kur dëgjohej emri “Tito”. Petrit Dibra ishte fejuar me motrën e Vovës, familje e njohur mjekësh. Pra, një detaj më shumë për të bërë tifo për të, e mbështetur në çdo aksion: “Bravo Tito, forca Tito, o Tito ktheje kokën”. Ose “Tito, o doktor, na bëj një gol…”.

Si reagonte policia?

E kujtoj mirë qëndrimin e tyre. Një burrë i shkurtër, ishte njëri prej tyre, i përhershëm në ndeshje. Jo tifozë, nuk shihnin lojën, duke qëndruar me fytyrë nga tribuna. Me Dinamon nuk kishim shumë “inat”. Por, pikërisht kur lunte Dinamo policia ishte edhe më prezente. Ishte skuadra e dikasterit të tyre. Ndryshe me Partizanin, tensioni, ashpërsia në fushë dhe në tribuna ishte më i madh.

Nga një takim tek tjetri jeni në shënjestër?

Komunikonin me zë, i urdhëronte ai polici që ishte shefi i tyre. “Ti zijosh pusho, mbylle gojën”. Apo “merre atë nxirre jashtë”, – i thoshin një kolegu që ishte pranë nesh. Ne refuzonim, kundërshtonim, ata të nxirrnin me forcë. Kishte reagim edhe nga tifozeria, që na bashkohej, tentonin të na mbronin.

Si vepronin, ka disa mënyrat për të izoluar tipat e “rrezikshëm”

Para sheshit të stadiumit të priste “Gazi” i policisë. Të fusnin brenda e të çonin larg, në periferi të Tiranës. Në QafëMollë, Shëngjergj, aty e kanë lënë Osmanin, apo edhe tifozë të tjerë. Për t’u kthyer në këmbë, apo me automjete të rastit, në mbrëmje vonë, kur ndeshja kishte përfunduar.

Vijnë edhe provokime nga ai sektor i tribunës?

Kur tifozët u informuam, e kuptuan se çfarë efekti për policinë e qeveritarët në stadium, sa i shqetësonte ai emër, prej tyre nxitej më shumë “O Tito, o Tito…”. Në një rast me Nard Gjokën, na dërguan në rajonin e policisë, sot pranë urës. Orë të gjata qëndrimi, të izoluar aty. Erdhi djali i një ish-anëtari të Byrosë Politike, që bisedoi dhe na liruan. Kishin vendosur të na mbanin, të na procedonin. Ky person e kishte pasur tim atë pedagog në universitet.

Sa rrezikonte ajo tifozeri e juaja?

U bëmë problem, pati një periudhë që edhe ne u tërhoqëm. Ndërkohë kishim krijuar miqësi edhe me punonjës, zyrtarë tifozë të Dinamos, pasi njerëz ishin edhe ata. Takoheshim rrugës, debatonim. Po kështu me fëmijët e qeveritarëve, sa “kundërshtarë” ishim në stadium, aq miq jashtë. Siç ishte rasti i atij që na nxori nga policia, edhe pse ishte tifoz i njohur i Partizanit.

******

Nallbani, Dibra dhe Hyseni, tre “Titot” që tronditën shtetin

I vetmi që bënte ndryshim ishte Astrit Nallbani, portieri, që nga tifozeria thirrej edhe me një tjetër emër, pseudonim: “Xof”. “Ma kishte vënë Skënder Hyka, lojtar i njohur i ‘17 Nëntorit’ legjendar, bashkë me Gavrosh Lëvonjën, edhe ky basketbollist i shquar i atij klubi. Jo vetëm për ngjashmërinë që kishte në portë me të famshmin, italianin Dino Xof, por edhe për një fakt unikal: Nuk kishte pësuar gol për 1170 minuta, 13 ndeshje, një rekord absolut për një portier shqiptar. Që do t’i thyhej në takimin gjysmë final për Kupën e Republikës, 7 mars 1976 kur në minutën ‘85, në takimin 17 Nëntori-Lokomotiva, Mir Hima do të realizonte nga porta jugore në minutën e ’85 duke barazuar 1-1. Por në finale do të kualifikohej ‘17 Nëntori’ që kishte fituar 1-0, gol i Fori Llambit sfidën e parë. Një koincidencë edhe me Dino Xof, gati një vit pa pësuar gol në ndeshjet me ekipin përfaqësues të Italisë në veprimtaritë ndërkombëtare. Rrëfimi i Nallbanit për gazetën “Panorama”.

Zoti Nallbani, jeni disa futbollistë “Tita” në një ekip?

Janë disa kampionate kur në skuadër ishim: Petrit Dibra, Seit Hyseni dhe unë, pra tre lojtarë që në stërvitje, stadium kudo na thërrisnin shkurt “Tito”. Jo vetëm gjatë ndeshjes, por edhe në pauzat e vogla kur topi dilte në korne, apo rifillimi i lojës, kishte reagime, me fraza të njohura nga tifozët e Tiranës për ne lojtarët, arbitrat. Deri provokuese, ngacmuese për forcat e rendit, veçanërisht kur shënohej gol, apo për ndonjë vërshëllimë e gabuar kundër ekipit tonë.

Cilët ishin më të preferuarit nga tifozeria?

Petrit Dibra, i admiruar si e tribunës qendrore dhe asaj përballë. Sulmues i djathtë, i fuqishëm, me shpërthime në vijë anësore. Pra, kontaktin e kishte të afërt me spektatorin e këtyre sektorëve. Veçanërisht, asaj “A. që shquhej për ‘agresivitetin’, që kishte, përcillte, për mbështetjen ndaj ekipit, lojtarëve. Kur driblonte, shënonte, afrohej te tribuna për të festuar, nga ku shoqërohej, dëgjoje thirrjet, brohoritjet “Tito, bravo Toto”, etj..

Pak më ndryshe me Seit Hysenin?

Që fatkeqësisht nuk jeton, është ndarë nga jeta. Si mbrojtës, i kërkohej të ndërhynte fort, të mos lejonte, pengonte, ndalonte kundërshtarin në lëvizje, manovrime. Edhe nga natyra ishte lojtar i fortë. “Bjeri Toto, mos e le Tito”, fraza nxitëse për të. Nga fillimi deri në fund të ndeshjes.

Për të ardhur edhe tek ju?

Po kështu edhe me mua, “Tito, Tito”, që kur dilnim për nxehmje, futeshim, dilnim për ndeshje, në pushim dhe kur mbaronte loja. Përgëzimet, apo kritikat për ne të tre ishin të pranishme, nuk mungonin. “O Tito”…. Bashkë me shprehjet e zakonshme me duar dhe gjeste.

Kur më shumë ishte tensioni?

Në takimet derbi, ato ndaj Partizanit, ku rivaliteti në fushë, transmetohej në tribuna. Tit Dibra, Tit Hyseni dhe unë ishim të parët ku edhe shpërthenin. Tit Dibra kur shënonte apo gabonte, Tit Hyseni, kur mbulonte, markonte, por dhe kur kundërshtari e shmangte dhe unë, kur shpëtoja portën apo pësoja ndonjë gol. “Bravo Tito, je i madh Tito, o Tito çfarë na bërë?

Flasim pak për “Tito”, kur dhe si u bë shqetësues?

Krejt rastësisht, askush nuk e kishte menduar, se mund të krijonte probleme. Na ato fillime, ishte një fjalë, që nuk u vu re. Thjesht emri i një futbollisti, siç thirreshin edhe të tjerët, Beni, Goni, kudo në stadiume apo mjedise sportive. Në rastin tonë, pa e kuptuar se koincidonte me Titon, emrin presidentit aso kohe të Jugosllavisë.

Vetëm në stadiumin kombëtar “Qemal Stafa”?

Po, pasi aty, çdo sjelle, reagim, shprehje krijonte, tërhiqte vëmendjen. Kryesisht nga tifozët e tribunës “A”, të njohur edhe si më të “rebeluarit” kundërshtarë të qeverisë, e që atë inat, pakënaqësi e shprehnin aty, kur luante “17 Nëntori”. Shoqëruar me thirrje për ndonjë padrejtësi të arbitrave apo me entuziazmin pas shënimit të një goli.

Shqetësimi që vjen në rritje, ka reagim?

Diku është biseduar, trajtuar si një fenomen provokues, shqetësues. Me sa kujtoj, deri edhe ambasada jugosllave u informua, sepse kjo fjalë dëgjohej edhe në transmetim televiziv. Si në Kupën Ballkanike, kur ata ishin të pranishëm në stadium, në ndeshjen 17 Nëntori-Radnicki, viti 1975. Pati një reagim nga personeli i saj, një shqetësim që erdhi në rritje. Jo shqetësim në stërvitje, apo në qytete të tjera, stadiumin “Dinamo. Impakt të madh kishte vetëm në “Qemal Stafa”.

Një emër që nis të bëhet më tingëllues?

Sa herë që nga tribuna dëgjohej “Tito, Tito”, që tifozët i drejtoheshin Tit Dibrës, Tit Hysenit apo mua, sipas situatave, momente që sillte loja ishte normale. Por nga tribuna qendrore i vriste veshin qeveritarëve, të pranishëm në stadium. Mendoni, kur dëgjonin: “O Tito, bjeri Tito, bravo Tito” – tipike fraza tifozerie, etj.. Por për ta tingëllonte jo mirë ai emër, aspak i pëlqyer prej tyre.

Si sillej policia, masat që merrnin?

Kur luante Tirana, ishin të kujdesshëm edhe për të ndaluar, paraprirë çdo situatë ishin tejet rigorozë, të vëmendshëm. Por ishte e pamundur t’i frenonin nisur nga rrethanat që krijoheshin. Merrnin individë, duke i nxjerrë me forcë jashtë stadiumit i çonin larg Tiranës. Kjo vazhdoi deri kur në ekip nuk kishte më asnjë futbollist Petrit, Astrit, pra jo më një lojtar “Tito” në fushë.

/Gazeta Panorama

Në historinë botërore konkursi i parë i bukurisë për fëmijë është organizuar në vitin 1921 në Atlantic City ku morën pjesë fëmijë të vegjël që përfaqësonin qytete të ndryshme të ShBA-së. Në Shqipëri një konkurs i ngjashëm u organizua në kryeqytet më 2 gusht 1931, i cili zyrtarisht u quajt “Konkursi i Bukurisë Foshnjore Shqiptare”.

Në këtë konkurs u vlerësuan fotografitë e 14 vajzave të vogla. Komisioni përbëhej nga Inspektori i Arsimit Osman Myderrizi, Skënder Luarasi dhe Aleks Lubonja. Pjesë e tij ishte edhe znj.Elena Trajan dhe prof. Andrea Thanasi, por për arsye personale, nuk ishin të pranishëm në këtë proces.

Në parim komisioni konstatoi se fotografitë e paraqitura kishin rezolucion të dobët. Megjithatë, ai i vlerësoi duke u mbështetur në tiparet dhe ekspresionet foshnjore të fizionomisë së vajzave. Komisioni përzgjodhi tre prej tyre: 1) Albin Tefiku e moshës dy vjeçare e gjysmë, e bija e doktorit të njohur Sabri Tefiku; 2) Behixhe Libohova e moshës dymbëdhjetëvjeçare, e bija e Maliq Libohovës, i Ngarkuari me Punë në Londër; 3) Eta Bimbli e moshës katër vjeç e gjysmë, e bija e Thoma Bimblit, anëtar i Bandës Mbretërore.

Në vend të parë siç shihet u zgjodh Albin Tefiku. Vendimi u dha në zyrat e gazetës “Ora”, e cila do t`u dhuronte prindërve të këtyre vajzave nga një fotografi të madhe artistike.

Ky konkurs mbetet një shembull i hershëm i përpjekjeve për të sjellë modele të reja kulturore në Shqipërinë e viteve `30, në një kohë kur vendi po hidhte hapat parë drejt modernitetit.

Nga DASHNOR KALOÇI/ Aty nga mesi i muajit tetor të vitit 1982, vetëm pak ditë pas arrestimit të ministrit të Mbrojtjes Popullore, Kadri Hazbiu, (ish – ministër i Punëve të Brendshëm në vitet 1954-1979) dhe ministrit të Punëve të Brendshme, Feçor Shehu, (arrestuar që me 22 mars 1982), me porosi të Enver Hoxhës dhe me urdhër të ministrit të Brendshëm Hekuran Isait, u krijua Grupi Operativ Special, në krye të të cilit ishte zv/ministri i Punëve të Brendshme dhe njëkohësisht drejtor i Sigurimit të Shtetit, Zylyftar Ramizi, ku si ndihmësa të tij, ishin Enver Zeneli dhe Hasan Ulqinaku. Detyra kryesore e këtij grupi, ishte; “Zbulimi dhe hetimi i veprimtarisë së grupit armiqësor”, të kryesuar nga Kadri Hazbiu, ku bënin pjesë edhe Feçor Shehu, Llambi Ziçishti, Nesti Nase, Mihallaq Ziçishti, Llambi Peçini, Fiqret Shehu (me dy djemtë, Skënderin dhe Bashkimin), etj., si dhe lidhjet që ata kishin pasur me ish-kryeministrin Mehmet Shehu.

Përveç detyrave të tjera, siç ishin; rishikimi, studimi dhe analiza e një numri të madh dosjesh dhe dokumentesh arkivore që i përkisnin një periudhe të gjatë kohe (1945-1982), “Grupi Operativ Special”, thirri disave prej ish-funksionarëve të lartë të udhëheqjes së PPSH-së dhe ish-kuadrove drejtues të Ministrisë së Punëve të Brendshme, oficerëve të Sigurimit të Shtetit, etj., që të jepnin me shkrim ato që ata dinin apo kishin dyshime, lidhur me “veprimtarinë armiqësore”, të Kadri Hazbiut, Feçor Shehut e bashkëpunëtorëve të tyre, me urdhër të ministrit Hekuran Isai, u krijuan edhe tre grupe ekspertësh me specialistë përkatës nga Ministria e Mbrojtjes Popullore, e Punëve të Brendshme dhe ajo e Shëndetësisë.

Këto tre grupe ekspertësh, pasi do të studionin dhe analizonin “veprimtarinë armiqësore” të tre ish-titullarëve kryesorë të këtyre ministrive, përkatësisht Kadri Hazbiut, Feçor Shehut dhe Llambi Ziçishtit, do të përpilonin një raport të hollësishëm, i cili do t’i dorëzohej Grupit Operativ Special, që kryesohej nga Zylyftar Ramizi. Po kështu, krahas këtyre tre grupeve të ekspertëve, u krijuan edhe dy grupe të tjera nga rrethi i Durrësit dhe i Korçës, (ku bënin pjesë funksionarë të lartë të Komiteteve të Partisë dhe atyre Ekzekutive), të cilët do të studionin dhe analizonin “veprimtarinë armiqësore” të Mihallaq Ziçishtit, për periudhën që ai kishte shërbyer si sekretar i Parë i Komitetit të Partisë në ato dy rrethe të mëdha të vendit. Në këtë kuadër, në grupin e ekspertëve të përzgjedhur nga Ministria e Mbrojtjes Popullore, bënin pjesë; Agur Baxhia, Adem Dino, Koli Dano, Lili Bullari, Arqile Veshi, Niko Zako, Janko Konomi, Et’hem Ruçi, Zija Beqiri, Seit Xhoxhaj dhe Veli Alliaj, të cilët do jepnin raportin e tyre, edhe për anën e fortifikimeve.

Kurse në grupin e ekspertëve të përzgjedhur nga Ministria e Punëve të Brendshme, të cilët do jepnin raportin e tyre edhe për anën e fortifikimeve, bënin pjesë; Vasil Kola, Baudin Kazani, Dhimitër Lazri, Veip Proda, Llazi Cici, Tomor Lapardhaja dhe Qëndro Koçi. Të dy këto grupe ekspertësh, në përfundim të punës së tyre hartuan nga një raport-informacion prej qindra faqesh, që iu dorëzua Grupit Operativ Special, i cili pasi e “studioi dhe analizoi” atë, po me ekspertë të tjerë të atashuar pranë atij grupi, dokumentet kryesore ja dorëzoi grupit të hetuesve që u caktuan për procesin hetimor të ashtuquajturit “Grupi armiqësor i Mehmet Shehut”, (me në krye Kadri Hazbiun, Feçor Shehun, Llambi Ziçishtin, Nesti Nasen, Mihallaq Ziçishtin, Llambi Peçinin, Fiqret Shehun, etj.), gjë e cila do të përbënte dhe bazën për akt-akuzën ndaj tyre.

Në raport-informacionet e grupit të ekspertëve të Ministrisë së Mbrojtjes Popullore dhe atij të Ministrisë së Punëve të Brendshme, një vend kryesor zinin edhe “sabotimet” e Kadri Hazbiut në fushën e fortifikimeve, si në periudhën kur ai kishte drejtuar Ministrinë e Brendshme në vitet 1954-1979, ashtu dhe atë të Mbrojtjes Popullore, nga fillimi i vitit 1980, deri ditën që u arrestua më 15 tetor 1982. Në atë pjesë të raport-informacioneve, bëhet fjalë edhe për dy nga objektet më kryesore nëntokësore të Ministrisë së Mbrojtjes dhe asaj të Punëve të Brendshme, siç ishte “Vend-Komanda e Përgjithshme” (objekt i cili prej disa vitesh njihet si muzeu “Bunk-Art 1”), ku në rast lufte do strehohej Shtabi i Përgjithshëm dhe Këshilli i Mbrojtjes me në krye Enver Hoxhën, nga ku pre-supozohej se do drejtohej lufta në rast të një invazioni apo agresioni ushtarak kundër Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë.

Si dhe objekti tjetër nëntokësor që ndodhet poshtë oborrit të Ministrisë së Punëve të Brendshme (Muzeu “Bunk-Art-2”), ku gjithashtu në rast lufte do të strehohej ekipi drejtues i asaj ministrie. Lidhur me këto dhe të tjera nga raport-informacionet e grupeve të ekspertëve përkatës të dy ministrive, për “Bunk-Art 1” dhe “Bunk-Art 2”, të cilët prej vitesh janë bërë objekt vizitash edhe për turistët e huaj që vazhdojnë të kenë një kuriozitet dhe interes të madh për të njohur Shqipërinë komuniste, na njohin këto dokumente arkivore që janë nxjerrë nga Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme (prej vitesh pjesë e fondit të Autoritetit për Informimin e Dokumenteve të ish-Sigurimit të Shtetit), të cilat publikohen për herë të parë dhe me faksimilet përkatëse, nga Memorie.al.

(Raport-informacioni i grupit të ekspertëve për Ministrinë e Brendshme ka 75 faqe, por këtu në këtë shkrim, po publikojmë vetëm atë pjesë ku flitet për dy vend-komandat kryesore, atë që tashmë njihet si; Muzeu “Bunk-Art 1” dhe Muzeu “Bunk-Art 2”)

DOKUMENTI ARKIVOR ME VENDIMIN E MINISTRIT TË PUNËVE TË BRENDSHME HEKURAN ISAI, PËR NGRITJEN E GRUPIT TË EKSPERTEVE QË DO JEPNIN MENDIME PËR VEPRIMTARINË ARMIQËSORE TË KADRI HAZBIUT, MIHALLAQ ZIÇISHTIT E FEÇOR SHEHUT, NË MINISTRINË E PUNËVE TË BRENDSHME

REPUBLIKA POPULLORE SOCIALISTE E SHQIPËRISË                                               SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME                                                      Ekzemplar Nr. 1

Nr. 92/15 Prot.                                                                                             Tiranë, më 10.6.1983

  AKT – EKSPERTIMI

PËR VEPRIMTARINË ARMIQËSORE TË KADRI HAZBIUT, MIHALLAQ ZIÇISHTIT E FEÇOR SHEHUT, NË MINISTRINË E PUNËVE TË BRENDSHME

Tiranë, me 1983

Me vendim të datës 25.4.1983, të përgjegjësit të grupit të Hetuesisë, Sh. Hekuran Isai, neve, Vasil Kola, zëvendës-sekretar i Komitetit të Partisë së Ministrisë së Punëve të Brendshme; Baudin Kazani e Dhimitër Lazri, oficerë të Kundërzbulimit, Vehip Proda, oficer i Zbulimit; Llazi Cici jurist; Tomorr Lapardhaja, instruktor i Kuadrit dhe Qendro Koçi, inxhinier ndërtimi, jemi caktuar si ekspertë për të dhënë mendime për veprimtarinë armiqësore të Kadri Hazbiut, Mihallaq Ziçishtit e Feçor Shehut, në Ministrinë e Punëve të Brendshme.

Për këtë, na është kërkuar sqarim këtyre pyetjeve:

1.

(Raport-informacioni i grupit të ekspertëve për Ministrinë e Brendshme ka 75 faqe, por këtu në këtë shkrim, po publikojmë vetëm atë pjesë ku flitet për dy vend-komandat kryesore, atë që tashmë njihet si “Bunk-Art 1” dhe “Bunk-Art 2”)

RAPORTI SEKRET ME AKT-EKSPERTIMIN E GRUPIT TË EKSPERTËVE TË MINISTRISË SË BRENDSHME, PËR “PUNËN SABOTUESE ARMIQËSORE” TË KADRI HAZBIUT NË FUSHËN E FORTIFIKIMEVE

 REPUBLIKA POPULLORE SOCIALISTE E SHQIPËRISË                                                SEKRET

MINISTRIA E PUNËVE TË BRENDSHME

Drejtoria e Hetuesisë

Nr.                                                               

                                                             12791-A

                                                  DOSJA HETIMORE

                                                             Nr. 14

                                                AKTET E EKSPERTIMIT

1. Mbi veprimtarinë armiqësore të Kadri Hazbiut në fushën e fortifikimit të organeve e reparteve të Punëve të Brendshme:

Nga studimi i materialeve të Partisë dhe gjendjes në fortifikimeve në Ministrinë e Punëve të Brendshme, del se armiku Kadri Hazbiu ka sabotuar në mënyrë të ndryshme edhe në fushën e gatishmërisë luftarake të organeve e reparteve të Punëve të Brendshme e në veçanti në drejtim të pajisjeve të tyre në objekte fortifikuese. Prej tij nuk janë mbajtur parasysh orientimet e Këshillit të Mbrojtjes dhe konkluzionet e nxjerra nga stërvitjet e zhvilluara.

Kapitulli VIII – pika 2, e orientimeve të Këshillit të Mbrojtjes “Mbi masat për përgatitjen shtetërore-civile të vendit për kohë lufte, përcakton që: “për të siguruar drejtim të pa ndërprerë për kohë lufte, organet shtetërore dhe ekonomike, duke filluar nga Këshilli i Ministrave, ministritë dhe institucionet qendrore, Komitetet Ekzekutive të Këshillave Popullore të rretheve deri në bazë të ndërtojnë, kompletojnë dhe të mbajnë në gatishmëri vendet kryesore të drejtimit për kohë lufte, ai dhe ato rezervë dhe t’i kompletojnë me bazë materiale të nevojshme dhe mjete ndërlidhjeje”.

Për realizimin e këtyre detyrave Drejtoria Operative dhe e Përgatitjes me studimin Nr. 202, datë 11.9.1979, “Mbi gjendjen dhe masat që duheshin marrë për vend-drejtimet kryesore në ministri dhe Degët e Punëve të Brendshme, propozojë të merreshin masa për rregullimin e gjendjes”.

Për aparatin qendror të Ministrisë, të ndërlidhjes, vend-drejtimi kryesor i saj në 41 dhoma pune, por prej armikut Kadri Hazbiu u ulën në 23 të tilla. Po të mos ishin marrë masa pas arrestimit të Feçor Shehut për plotësimin e projektit, objekti nuk do të plotësonte gjithë nevojat për drejtimin e kohës së luftës.

2. Degët e Punëve të Brendshme Shkodër, Durrës, Elbasan, Vlorë, Korçë, Berat, Fier, Gjirokastër, Sarandë dhe Drejtoria e Punëve të Brendshme e Tiranës, ka qenë e nevojshme që vend-drejtimet kryesore t’i kishin se 13 dhoma pune, ambiente për filtro-ventilim, nyjen e përpunimit sanitar, vend-strehim për grupin elektrik, ndërlidhje. Kadri Hazbiu nuk e pranoi këtë projekt dhe dha orientime që këto degë, të kenë 2-10 dhoma pune, të shfrytëzojnë strehimet ekzistuese por këto s’janë të përshtatshme për drejtim.

Degët e Punëve të Brendshme të kategorisë së dytë, duhet që përveç ambienteve ndihmëse që do të kishin si degët e mësipërme për vend drejtimin kryesor të kishin edhe 10 dhoma pune. Edhe për këto armiku Kadri Hazbiu caktoi detyrë që në Librazhd, Pogradec, Lushnje, Lezhë, Rrëshen, Përmet dhe Krujë për vend- drejtim kryesor të shfrytëzohen strehimet ekzistuese pa asnjë shtesë për dhoma pune e ambientet e tjera ndihmëse përjashto një ambient për filtro-ventilimin e tyre.

Drejtim tjetër i veprimtarisë armiqësore të Kadri Hazbiut në drejtim të fortifikimit, është shkelja e kritereve të ndërtimit të vend-drejtimeve. Kështu, pa u ndërtuar vend-drejtimi kryesor i Ministrisë së Punëve të Brendshme, ndërtohet vend-drejtimi rezervë Nr. 21, për shkallën e dytë të luftës popullore.

Edhe pse kanë përfunduar punimet në këtë vend-drejtim, për shkak se është caktuar në një formacion gëlqeror me përmbajtje ujërash, ai është i papërshtatshëm për punë e drejtim, ka lagështi. Dhe temperature e brendshme është 9 gradë celsius. Ndërtimi i këtij vend-drejtimi, filloi në vitin 1966 dhe përfundoi në vitin 1972.

Janë ndërtuar vend-drejtime rezervë Nr. 2 për Degët e Brendshme në Sarandë, Gjirokastër, Fier, dhe Ersekë. Pa bërë në radhë të parë për këto vend-drejtime kryesore rezervë Nr. 1. Me këto ndërtime armiku Kadri Hazbiu ka vënë në zbatim në sektorin e fortifikimit, teorinë e rrëshqitjes dhe tërheqjes, në zonat strategjike të vendit. Organet e mësipërme, ende nuk janë të pajisura me vend-drejtim kryesor ose rezervë Nr. 1.

Pa marrë masa për ndërtimin e vend-drejtimeve kryesore ose rezervë Nr. 1 në Degët e Punëve të Brendshme, në Skrapar, Përmet, Tepelenë, Gramsh, Gjirokastër, janë bërë ndërtime për vend-strehime për kompanitë rezerviste dhe për efektivin e Degës, duke pretenduar se gjoja, duhet t’i kemi si strehim e më pas t’i kthejmë në vend-strehime.

Kjo ka sjellë dëmtimin e rëndë të aftësisë mbrojtëse dhe veprimtarisë minuese ndaj organeve tona, në kohë lufte. Shpërndarja e fondeve në shumë objekteve (mesatarisht 40-50 në viti) pa bërë përqendrimin e tyre në ato më të domosdoshmet, siç kanë qenë vend-drejtimet kryesore ose rezerve Nr.1, ka sjelle si pasojë që të mos realizonin në kohë ndërtimet.

Kështu, në dhjetëvjeçarin 1970-1980, janë ndërtuar dhjetëra vend-strehime për efektivin dhe 31 vend-strehime për makinat zjarrfikëse, ose ato në organikë. Si rezultat, ka mjaft objekte që janë lënë pa u përfunduar sepse, në vitet para-ardhëse fondet janë shkurtuar.

Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe Arkivi i Shtetit pa tunelizim, si për fondin që është brenda qytetit, ashtu edhe në vendet e caktuara për evakuim, ka krijuar vështirësi që ai të dëmtohet në kohë lufte dhe të hyjë më kollaj në dorën e armikut.

Ndërtimi i disa vend-drejtimeve jo me ambiente të mjaftueshme me punë, me aftësi mbrojtëse të vogël, lënia e disa organeve e reparteve pa vend-drejtime kryesore, është mbuluar nga armiku Kadri Hazbiu nën pretekstin e kursimeve, gjoja “mos ta rëndojmë shtetin”.

Nga analiza në tërësi e veprimtarisë armiqësore në fushën e fortifikimit në Organet e Punëve të Brendshme, arrijmë në  konkluzion se armiqtë Kadri Hazbiu e Feçor Shehu kanë sabotuar vijën e Partisë dhe kërkesat e Artit Ushtarak Popullor në fortifikimin dhe i kanë krijuar pasoja të dëmshme mbrojtjes së vendit në rast lufte./ Memorie.al                   

                                                      E K S P E R T Ë T

Vasil Kola           Baudin Kazani                    Dhimitër Lazri                 Veip Proda

Llazi Cici             Tomor Lapardhaja            Qëndro Koçi 

Hartimi i këtij Hymni asht ndoshta momenti ma i lumnueshem e ma guximtari për Poetin Kombtar. Malazezët mbas shtatë muejsh rrethim kishin hi në Shkoder. Me gjithse këtyne iu desht me dalë, Fuqitë nderkombtare nuk e ngritën Flamurin e Shqypnisë. Ishte nata e kremtes së Shna’ Ndout, 12 Qershor 1913. Po mbushej gati moji që se Fuqitë nderkombtare kishin marrë sundimin e qytetit (me 14 Maji).

At Fishta , këshillue me disa bashkëvllazen të vet, kishte vendosë me ngritë Flamurin e Shqypnisë, e në ketë entuzjazem kishte hartue edhe Hymnin, qi u kjé mësue njiheri fëmijvet të shkollës françeskane. Ndersa, pra, prej kumbonarjet të Kishës së Françeskanve të Gjuhadolit valvitej Flamuri ma i madh se katër metrash, fëmija me njiherë, si u patne porositë perpara, u shpërndanë çeta-çeta nepër rrugët e qytetit tue këndue: “Porsi fleta….”.

Me njiherë erdh urdhni prej sundimtarit të qytetit, Kolonel De Philipps, qi t’a ulshin Flamurin, por Françeskanët nuk iu pergjegjën kurrsesi  urdhnit të tij.

Flamuri Kombtar valvitej në Kompanjelin e Kishës së Fretenve !

Porsi fleta e Ejllit t’ Zotit

Po rrehë Flamuri i Shqypnis,

E thrret t’ bijt e Kastrijotit

Me mbledhë tok nder çetë t’ ushtris.

          Bini, Toskë, ju, bini Gegë!

Si dy rrfé, qi shkojn tue djegë!

A ngadhnyesë a t’ gjith deshmorë!

Trima, mbrendë! Me dorë! Me dorë!

Per mbas Flamrit t’ vet Shqyptari,

Kur rrokë armët per t’ drejta t’ veta,

Atje lufta ndezet zhari,

Atje anmiku vehet m’ t’ leta.

                    Bini, Toskë!….

Mbi njatë Flamur Perendija

Me dorë t’ vet Ai e ka shkrue:

“Per Shqyptarë do t’ jét Shqypnija;

Kush u a prekë, ai kjoftë mallkue!”

                     Bini, Toskë!….

Shka? A thue ‘i mend se atë tokë t’ bekueme,

Qi vetë Zoti na ka dhanun,

Sod me e shkelë kamba e poshtnueme

E nji t’ huej’t na kem m’ i a lanun?

                     Bini, Toskë!….

Ah; jo, kurr. Njiqind herë para

Kem’ me u shkri me gra, me fmi!

Kem’ me mbetë kortarë nder ara,

Se me shkelë lamë t’ huej’n n’ Shqypni.

                     Bini, Toskë!..

M’ kambë, Sokola të Shqypnis!

Flamri ynë, qé, n’ ajr po shtiellet

Si pol veshet t’ Perendis,

Kah na ban hije prej qiellet.

                    Bini, Toskë!….

Ma mirë dekë me u shue nen hije

T’ Flamrit t’onë në fushë t’ mejdanit,

Se me rrnue nji jetë robnije

Per nen sukuj t’ huejë t’ Balkanit.

                    Bini, Toskë!….

Armët e Besen na i njeh bota;

Trima n’ zâ kem’ pasun t’ Parët,

Luften né na e msoi Kastrjota:

Kè, thue, frigë do t’ kenë Shqyptarët?!

                    Bini, Toskë!….

Urra! Djelm, eh ‘u u dhashtë e mbara!

Sod a kurr, me dekë p’r Atdhé!

Flamri i ynë, qé, u nis perpara:

Ndimo, Zot, per Atmè e Fé!

                    Bini, Toskë!….

Shenim nga F.R.:

Ky ishte kompanjeli i Kishes Françeskane Shkoder ku u ngrit Flamuri nga At Gjergj FISHTA OFM. 

             SHKODER,13 QERSHOR 1913. 

Melbourne, 6 Dhetor 2025.

Autoritetet hetimore evropiane dyshojnë se gjatë periudhës 2021-2022, Kolegji i Evropës ka përfituar, përmes favorizimit, një kontratë me vlerë 3.2 milionë euro nga Shërbimi Diplomatik i BE-së për një trajnim 9-mujor të diplomatëve të rinj.

Lajmi i ndalimit të Federica Mogherinit nga policia belge bëri bujë të madhe në fillim të kësaj jave në të gjithë Evropën. Zonja Mogherini, që ishte rektore e Kolegjit të Evropës në Bruges, u shoqërua në polici së bashku me një anëtar të stafit të kolegjit dhe një tjetër zyrtar të Komisionit Evropian, lidhur me një hetim për manipulimin e një tenderi.

Autoritetet hetimore evropiane dyshojnë se gjatë periudhës 2021-2022, Kolegji i Evropës ka përfituar, përmes favorizimit, një kontratë me vlerë 3.2 milionë euro nga Shërbimi Diplomatik i BE-së për një trajnim 9-mujor të diplomatëve të rinj.

Kolegji i Evropës është një institut prestigjioz për studime evropiane me seli kryesore në Bruges të Belgjikës. Të diplomuarit nga vende të ndryshme të Evropës mund të ndjekin aty studime pasuniversitare dhe të përgatiten në fushën e bashkëpunimit dhe integrimit evropian. Ndërkohë, një degë e këtij kolegji është hapur edhe në Tiranë, më shumë se një vit më parë. Kolegji i Evropës në Tiranë është vërtet një degë e atij të Bruges-it, ashtu si edhe ai i Natolinit në Varshavë, por mësimi në këtë universitet është me pagesë, madje jo të vogël 27 mijë euro në vit.

Qeveria shqiptare mbështet studentët me pesë bursa, dhe për vitin akademik 2025-2026 janë përzgjedhur për të studiuar 41 studentë, nga të cilët vetëm 10 janë nga rajoni i Ballkanit Perëndimor, ndërsa pjesa tjetër nga vendet anëtare të Bashkimit Evropian. Pra, në Tiranë, në Kolegjin e Evropës, do të kenë akses vetëm ata që përzgjidhen nga kjo strukturë, ata që kanë mundësi të paguajnë ose ata që marrin bursë nga qeveria.

Por përse është kjo e padrejtë për qytetarët shqiptarë dhe taksat e tyre?

Qeveria shqiptare, pas firmosjes më 6 tetor 2023 të Memorandumit të Mirëkuptimit mes Kolegjit, Ministrisë së Arsimit dhe Sportit dhe Bashkisë së Tiranës, i propozoi në muajin mars Kuvendit të Shqipërisë të ratifikojë Marrëveshjen për Themelimin e Kolegjit të Evropës për hapjen e një dege në Tiranë. Por, përpara se kjo marrëveshje të miratohej nga Kuvendi, Këshilli i Ministrave miratoi një vendim që autorizonte Fondin Shqiptar të Zhvillimit si autoritet kontraktor për të realizuar projektin “Kolegji i Evropës”.

Më pas, marrëveshja është ratifikuar nga Kuvendi në datën 18 prill 2024. Që të hyjë plotësisht në fuqi, ajo duhet të dekretohet nga Presidenti, por askush nuk ka pritur kohën e nevojshme për miratimin e saj, dhe Këshilli i Ministrave ka miratuar një vendim me efekte financiare pa bazë të plotë ligjore. Por shkeljet dhe favorizimet nuk përfundojnë këtu. Edhe pse një universitet privat, marrëveshja i jep trajtim preferencial fiskal këtij kampusi, duke e përjashtuar nga çdo lloj detyrimi tatimor e doganor madje jo vetëm kolegjin, por edhe furnitorët e tij.

Pas miratimit të kësaj marrëveshjeje hapur favorizuese, Këshilli i Ministrave mori një tjetër vendim, këtë herë për t’i kaluar në pronësi Fondit Shqiptar të Zhvillimit, e më pas kolegjit, tokën pranë Qytetit Studenti për të ndërtuar kampusin. Në total, u vendosën në dispozicion 4 mijë metra katrorë truall nga pasuritë publike të Shqipërisë për Kolegjin e Evropës.
Madje edhe fondet për ndërtimin e godinës do të jepen nga taksat e shqiptarëve. Në total, ndërtimi dhe arredimi i infrastrukturës së këtij kampusi do t’i kushtojë taksapaguesve 21 milionë euro. Këto para kanë kaluar menjëherë në buxhetin e Fondit Shqiptar të Zhvillimit, i cili në datën 21 gusht 2024 hapi garën për të përzgjedhur kompaninë që do të kryejë punimet. Fitues në këtë tender është shpallur bashkimi i kompanive “Fusha” me “Ed Konstruksion”, me një ofertë prej 15.2 milionë euro – 1.7 milionë euro më të ulët se fondi limit, por 840 mijë euro më e lartë se ajo e një operatori tjetër pjesëmarrës në garë.

Godina do të përbëhet nga 3 ndërtesa: ajo publike me 5 kate, ajo universitare me 7 kate dhe godina e delegatëve me 5 kate. Në mes të tyre do të ngrihet një auditor në formë kupole dhe do të ketë një parkim nëntokësor me 415 vende. Të gjitha këto do të financohen nga taksat e shqiptarëve, pasi kryeministri Edi Rama ka vendosur t’ia bëjë si dhuratë mikes së tij, Federica Mogherinit.

Ndërkohë, ditën e enjte, e gjendur në një situatë të pafavorshme për shkak të hetimeve të nisura nga Zyra e Prokurorisë Evropiane, Federica Mogherini dha dorëheqjen për t’u hetuar në gjendje të lirë si qytetare e thjeshtë dhe për të mos interferuar me drejtësinë duke mbajtur postin e rektores së Kolegjit të Evropës. Një standard që kryeministri ynë nuk e ka pranuar, në rastin e zëvendëses së tij, Belinda Balluku./Piranjat.al

Në fund të muajit maj të vitit 1961, në Tiranë përfundoi gjyqi ndaj të ashtuquajturit “Grupi armiqësor” i Teme Sejkos, (ish-Kundëradmiral i Flotës Luftarake Detare), i cili së bashku me Tahir Demin, (ish-kryetar i Komitetit Ekzekutiv të rrethit të Elbasanit), Taho Sejkon (ish-gazetar i “Zëri i Popullit” dhe më pas drejtor i Parkut Automobilistik të Shkodrës), Avdyl Resulin (nënkolonel në Degën e Rekrutimit të Tiranës), Hajri Manen, Nasho Gërxhon, Hajri Purizion, Ali Xhelon, Sami Muratin, Izet Osmanin, Shaban Ademin etj., akuzoheshin se; “ishin vënë në shërbim të agjenturave të huaja, si UDB-së jugosllave, KGB-së sovjetike, CIA-s Amerikane, Asfalisë greke, më qëllim për përmbysjen e pushtetit popullor në Shqipëri”.

Si rezultat, pas dhënies së dënimit me datën 28 maj 1961, nga ana e trupit gjykues me në krye Shuaip Panariti, (kryetar i Gjykatës së Lartë, dhe ndihmësa të tij gjeneral-major Muharrem Kokomani, kolonel Sotir Spiro, kolonel Bejto Isufi, nënkolonel Hilmi Telegrafi dhe sekretar seance Murat Deliallisi), tetë prej të pandehurve të këtij “Grupi armiqësor”, do të dënoheshin me vdekje, me pushkatim dhe do të ekzekutoheshin me datën 31 maj (dy vdiqën ne hetuesi), kurse pjesa tjetër e të pandehurve, do të dënoheshin me dënime të rënda, që shkonin deri në 25 vjet.

Sa më sipër të gjitha këto tashmë janë shumë të njohura, pasi që nga fillimi i viteve ’90-të e deri më sot, janë botuar me dhjetëra shkrime me dëshmi të ndryshme apo dokumente arkivore, si dhe dokumentarë televiziv, libra etj., por ajo që ka mbetur deri diku e pazbardhur ende, (të paktën me dokumente arkivore), është ajo se cilët ishin agjentët kryesorë që përdori Sigurimi i Shtetit në atë kohë, për të goditur “Grupin e Teme Sejkos” apo siç është njohur ndryshe si “Grupi Çam”, për shkak të origjinës së tyre nga krahina e Çamërisë!

Dhe si e sa u shpërblyen ata agjentë të Sigurimit të Shtetit, që “fundosën” bashkëpatriotët e tyre çamë, të cilët nuk u nxorën në gjyq si dëshmitarë, me qëllim për të mos i dekonspiruar, edhe pse deri diku dihej roli i tyre, por që siç thamë, ai nuk u bë kurrë publik nëpër gazeta libra e revista, siç ndodhte në atë kohë edhe me të tjerë “Heronj të heshtur” të Ministrisë së Brendshme.

Madje paradoksalisht, edhe sot pas gati 35 vitesh nga shembja e regjimit komunist të Enver Hoxhës dhe pasardhësit të tij, Ramiz Alia, nuk është botuar asnjë dokument arkivor për tre agjentët kryesorë të Sigurimit të Shtetit që fundosën “Grupin e Teme Sejkos”, si dhe shpërblimet e favore të tjera që ata morën nga ana e regjimit komunist në fuqi, për “kontributin e tyre, në zbulimin e goditjen e atij grupi armiqësor”.

Nisur nga kjo, në këtë shkrim po publikojmë disa dokumente arkivore (bashkë me faksimilet përkatëse) që janë nxjerrë nga Arkivi i Ministrisë së Punëve të Brendshme, të cilat shohin dritën e botimit për herë të parë. Por siç do të shohim në këtë shkrim dhe faksimilet përkatëse, vetëm agjentë “Gjoksi”, dhe “Trimi” jepen me emrin e plotë; përkatësisht Braho Beqo Emini dhe Skënder Hoxha, ndërsa “Besniku”, nuk dekonspirohet?! Të paktën në këto dokumenta që kemi në dispozicion.

Ndoshta edhe për shkak të Platformës së Sigurimit të Shtetit që e ndalonte një gjë të tillë në mënyrë kategorike, gjë të cilën vetë ministri Kadri Hazbiut, ishte i pari që duhet ta zbatonte.  Por, si “Gjoksi” dhe “Trimi”, ashtu dhe “Besniku”, janë njohur mjaft mirë nga qyteti i Shkodrës, ku ata u dërguan për të punuar e banuar, me qëllim; “për t’i ruajtur nga armiqtë e popullit apo agjentura greke”, kundër së cilës ata kishin punuar që nga viti 1951, kur ishin dërguar me mision sekret në Greqi, gjë të cilën do ta shohim në këtë pjesën të dytë dhe të tretë të këtij shkrimi, ku ata pohojnë me gojën e tyre, për të gjithë aktivitetin agjenturial në shtetin fqinjë.

DOKUMENTI ARKIVOR ME PROCES-VERBALIN E MARRJES NË PYETJE TË AGJENTIT TË SIGURIMIT TË SHTETIT BRAHO BEQO EMINI, ME PSEUDONIMIN “GJOKSI”, NGA ANA E KAPITENIT TË PARË TË DREJTORISË SË ZBULIMIT ME JASHTË, KRISTO…

PROCES – VERBAL

I mbajtur sot më datën 11 gusht 1953, prej kapitenit të Parë, Kristo….mbi deponimet e agjentit tonë “BRAHO EMINI”, me pseudonimin “GJOKSI”.

PYETJE: Na tregoni me hollësi, që kur keni vajtur në Greqi vitin e kaluar dhe deri sa u kthyet prapë në Shqipëri, ku keni qëndruar dhe cilat organe zbulimi ju kishin në shërbim?

PËRGJIGJE: Përveç asaj i thashë majorit, se ju këtu, mbani edhe disa krerë të emigracionit, si HAKI RRUSHITI dhe MUHARREM BAJRAKTARI, të cilët kanë qenë bashkëpunëtorë të fashizmit kundra Greqisë në luftën Italo-Greke, këta kur ishin në Shqipëri kanë vrarë shumë elementë që ishin nacionalistë dhe jo komunistë, prandaj urrehen nga Shqiptarët, dhe kur mejton njeri, se do të vijnë në Greqi dhe do të bjerë në duart e tyre, nuk vendos që të vijë.

Pasatja majori më tha të drejta janë këto, por disa shqiptarë vijnë këtu të dërguar nga MEHMETI dhe ata që nuk dërgohen nga MEHMETI, të njëjtën fat kanë këtu. Më në fund majori më tha se nuk na lënë amerikanët që të godasim Shqipërinë. Gjë tjetër majori nuk na tha, duke dalë nga zyra e tij më tha se kishte lajmëruar që të vijnë nga Athina të na marrin, por mbasi koha ishte e keqe, aeroplani u kthye prapë, kështu që do të vij nesër.

Dhe me 26 aeroplani erdhi deri në Janinë, por mbasi kishte re në malet e Janinës, nuk u ul, u kthye dhe u ul në malet e Agrino dhe mbas 5-6 orësh që u shpërndanë retë, erdhi në Janinë.

Gjatë 4 ditëve që qëndruam në Janinë, nuk duallëm nga zyra e DHIMO DUKËS, as që kemi parë njeri të njohur. Përveç Majorit që thashë më lart, DHIMO DUKËS, ushtarit që ishte në zyrën e DHIMO DUKËS, atje kam parë dhe një kapiten tjetër që hynte dhe dilte, por se si i thoshin dhe se çfarë pune bënte, nuk e di. Në këto zyra shërbenin edhe 8 ushtarë të cilët na sillnin edhe neve bukë.

Me datën 23 tetor 1953, me aeroplan erdhi XHORXHI, për të cilin kemi folur edhe herë të tjera, ai erdhi në zyrën ku qëndronim neve, na pyeti se si kishim kaluar dhe unë i fola atij për sa  na kishin ngjarë, tue u mbështetur gjithmonë në legjendën që kishim përgatitur që këtu në Shqipëri.

Më në fund XHORXHI më tha se urdhri i Komandës së tij ka qenë që unë bashkë me SKËNDERIN, të ktheheshim prapë në Shqipëri, për të marrë takim me bazat tona dhe që të organizojmë punën që njëherë në muaj gjatë gjithë dimrit, të vinim të takonim bazat tona, tashti tha ai koha është më e mirë dhe mund të shkoni dhe të vini, ndërsa më vonë që do të ketë lumenj dhe do të jetë dimër, neve do t’ju shpiem dhe do t’ju marrim me motoskafë nga ana e Nivicës.

Një gjë të tillë unë e refuzova, tue i thënë atij se neve kishim rënë në përpjekje dhe se tashti trembemi të shkojmë prapë, veç asaj dhe bazat tona atje nuk do të na pranojnë, sepse mbas përpjekjes që u bë, kam frikë se mos zbulohen.

XHORXHI insistonte tue më thënë mua studioje dhe njëherë mejto e vendos, pastaj unë i thashë se kam vendosur që tashti, unë tash për tash nuk kthehem më në Shqipëri, për arsyet që u thashë, se trembem se mos më vrasin, atëhere XHORXHI më tha; bëhuni gati se për një orë ose dy, do të ikim në Athinë.

Po atë ditë në ora 3 pas dreke, vajtëm në aerodrome të Janinës me makinën “Daçë”, tue qenë brenda neve, një ushtar dhe shoferi. Atje na priste XHORXHI, në aeroplan hipëm neve të dy dhe XHORXHI dhe u nisëm në Athinë. Aeroplani ka qenë dy motorësh dhe përveç pasagjerëve, përdorej edhe për ngarkesa, është 6 tonësh, ishte i bardhë dhe me flamurë amerikanë, kishte dy pilotë, një radist dhe një kujdestar aeroplani.

Emrat e këtyre nuk i dijë. Në Athinë mbërritëm në ora 4 e 30 dhe zbritëm në aerodromin e Faliros jashtë Athinës, atje nuk na priste njeri, por XHORXHI na la brenda në aeroplan dhe ai vajti anës aerodromit dhe mori makinën veturë të mbyllur në formë autoambulance që merr deri në 10 veta marka “General Motor Troç”, e drejtonte vetë XHORXHI dhe na shpuri në Vulë, më poshtë nga Faliro, anës detit, atje ndaloi makinën përjashta.

Mbasi hyra në burg dhe takova Aliun, ai më tha se unë jam i pafajshëm, mbasi unë komunistët i kam vrarë, ishte i lidhur dhe mbasi ndejta pak, u ngrita dhe ika. Megjithëse veprova kështu, Partia Agrare nuk e hoqi dyshimin prej meje, këtë e kuptova mbas një dite kur më tha Mehmet Kuçi; hajde or Braho se do ta rregullojmë qejfin, po këto fjalë m’i tha edhe Gaqo Mike nga Korça.

Kam raportuar armikun e popullit shqiptar, Mehmet Kuçin nga Vlora, i cili kur erdhi në Greqi dhe u pyet nga grekërit, nuk kishte treguar, vetëm se u kishte thënë se ika nga Shqipëria, për shkak të urrejtjes së madhe që ndjejsha për komunistët e Tiranës, më vonë kur u mor në pyetje në pyetje nga amerikanët, ky i tha se më ka vënë revolen në kokë gjeneral Kadri Hazbiu që të hyj në Greqi si mik dhe të lidhesha me grekërit ose me amerikanët, dhe ti si një shtëpi e lartë – i kishte thënë gjenerali, -grekërit si dhe amerikanët, do të presin mirë dhe në këtë mënyrë më tha në det ne mundemi që t’i godasim mirë amerikanët dhe grekërit dhe kështu që më përcollën në Greqi.

Atëhere unë u dhashë një raport grekëve, duke treguar se fjalët e Kuçit nuk janë ashtu, – gjeneral Kadriu i thashë unë – që të dërgoj këtu, duhet që ky të ketë burgosur shumë nacionalistë. Këtej thosh raporti, i ka thënë gjeneral Kadriu që të vij këtu, dhe t’u thotë grekëve dhe amerikanëve dhe t’u dëftoj se ishte i dërguar, atëhere amerikanët do të binden që the të vërtetën, dhe do të dërgojnë në Shqipëri.

Atëhere thotë raporti jonë, – pse Mehmet Kuçi nuk u tregoj grekëve kur dolli në kufi, se ishte dërguar nga gjeneral Kadriu, se ky është i porositur nga gjeneral Kadriu, që grekëve të mos u thotë, se grekërit këto gjëra nuk i hanë, këto shkojnë vetëm në amerikanët, neve në raport themi se Mehmet Kuçi me vëllanë e tij, janë agjentë të komunistëve të Tiranës, atëhere vjen një kolonel grek së bashku me një toger grek që ishte sekretar i tij dhe e thërrasin përsëri Mehmetin, mbas gjashtë muaj burg që bëri dhe i thotë koloneli se neve të njohim dhe shtëpinë, po pse nuk na the të vërtetën kur dole në kufi?!

Mehmeti u tha se u tremba. Këto gjëra Mehmeti ja kish thënë Fetahut kur erdhi në Greqi, përse Fetahu këto nuk ua tha grekëve, atëhere vajti Mehmet Kuçi dhe i tha Fetahut që të thoshte të vërtetën dhe mandej Fetahu tregoj të vërtetën duke thënë se kur erdhi Mehmeti, më tha se neve jemi të dërguar, që kemi ardhur këtu në Greqi.

Mbas pak kohësh kam raportuar prapë për Mehmetin, se ky mban lidhje me Englezët dhe në këtë kohë më thërret kapiten Trandafillua, i cili më thotë që ta survejojë. Në muajin maj të vitit 1954-1955, ka ardhur Gani Hamiti vazhdimisht me një zetorçikletë engleze me rrota të vogla, atëhere neve raportonim te kapiteni, se vjen Gani Hamiti, atëhere kapiteni e thirri në zyrë dhe i kërkoj nëse kishte leje dhe ky i tregon lejen.

Nga proces-verbali i dt. 23.3.1951

Në këtë rast Zyra e Spiunazhit, mbasi do të qëndronim për një periudhë prej katër muajsh në Shqipëri, si detyrë na ka ngarkuar t’organizojmë punën midis komunistëve, d.m.th. të blinim komunistë e sidomos njerëz të Sigurimit. Këtë punë do ta bënim tek njerëz të cilët do të kishin ndonjë pakënaqësi, ose janë të prekur, ose kanë miq elementë që mund t’i përdorim.

Gjithashtu na këshilluan që të përdorim paranë pa kursim, për të blerë të tillë. Njëkohësisht t’u premtonim se do u falej jeta. Na rekomanduan si elementë që mund të punonim për t’i bërë me vete; Tahir Demin, Rexhep Mevlanin, Memoçen (emrin nuk ja mbaj mënd), Fejzo Zeqon, një shoqe Nurfo (mbiemrin nuk ja di), Ali Xhelon nga Konispoli, etj./ Memorie.al Nga DASHNOR KALOÇI

PROF.DR.ELMAS LECI/ “Gjermanët shkuan e kërkuan kompromis me Lëvizjen Nacionalçlirimtare dhe kjo ndodhi për herë të parë, kur trupat gjermane hynë në Shqipëri më 9 shtator të vitit 1943”. Materiali që cituam bazohet në dokumente arkivore britanike (SOE), por edhe gjermane, madje edhe shqiptare, si dhe në analiza të historianëve modernë. Thuhet në dokumentet e SOE-as se Komanda Gjermane i propozoi Shtabit të Përgjithshëm, Enver Hoxhës “për dorëzimin e pushtetit dhe krijimin e një qeverie shqiptare me kushtin që forcat gjermane të mos sulmoheshin sa kohë që do të qëndronin në Shqipëri”. Moment i dytë i bërjes së takimeve të Enver Hoxhës me oficerë të lartë të forcave pushtuese gjermane në Shqipëri, pasi ka pasur disa takime të tilla gjatë Luftës Antifashiste, është edhe ai në shkurtin e vitit 1944 në Helmës të Skraparit.

Qazim Malaj, me origjinë nga fshati Tërbaç i Vlorës, ish-truproja personal i Enver Hoxhësi që nga viti 1943 e deri në vitin 1974 kur doli në pension, në kujtimet e tij na sjell në vëmendje disa fakte interesante rreth atij takimi: “Spiro Moisiu dhe Enver Hoxha na njoftuan ne të shërbimit të merrnim masa, pasi aty do të vinte për bisedime një gjeneral gjerman i shoqëruar nga dy oficerë të tjerë. Pasi mbaruan bisedimet që zgjatën disa orë, Enver Hoxhë dhe anëtarët e tjerë të Shtabit, shtruan një darkë për nder të gjeneralit gjerman. Të nesërmen në mëngjes, gjenerali gjerman bashkë me dy oficerët shoqërues morën rrugën për andej nga kishin ardhur të shoqëruar nga rojet tona partizane.

Pas ikjes së tyre u dha urdhri që Shtabi të zhvendosej nga Helmësi për në fshatin Panarit të Korçës, pasi nuk i dihej se gjermanët mund edhe të bombardonin. Pak ditë më vonë, teksa kishim shkuar e ndodheshim në fshatin Panarit, na sollën përsëri në Shtab një oficer tjetër gjerman…”. Pas këtij oficeri gjerman, që në fakt u ishte dorëzuar vetë forcave të Brigadës së 5-të, po në mars të vitit 1944 Komanda e Lartë Gjermane kërkoi e dërgoi në Panarit të Korçës një oficer të lartë për bisedime në Shtabin e Përgjithshëm me Enver Hoxhën, me synimin për të nënshkruar një marrëveshje mes Shtabit partizan shqiptar e Komandës gjermane në Shqipëri.

KËRKESA E GJERMANËVE

Gjermanët i kërkuan Enver Hoxhës “të mos sulmoheshin e të mos pengoheshin trupat e tyre që të kalonin nëpër Shqipëri me destinacion Greqinë” dhe në këmbim ata do t’i dorëzonin Lëvizjes Nacionalçlirimtare “gjithë pushtetin politik e ushtarak”.67). Kjo në këtë rast, por edhe në kërkesat e tjera pasi nuk ka dokumentacione, siç konkludohet ishin kërkesat gjermane. Po qëndrimi i Enver Hoxhës cili ishte? A pati vërtetë marrëveshje mes gjermanëve dhe Enver Hoxhës? Ta shohim në vijim. Ata kot nuk erdhën tek Enver Hoxha! As erdhën për qejf e për të ngrënë një darkë, siç ndodhi në Helmës. Do bëjmë deduksionet e nevojshme, por duhet theksuar se marrëveshjet nuk bëhen vetëm me shkrim e nuk bëhen vetën drejtpërsëdrejti, por bëhen edhe me gojë, edhe me “delegime” kompetencash, edhe me udhëzime e porosi si ajo që psh., “filani i tha filanit” apo “ti do bësh këtë apo atë punë” ose “thuaj atij të mos e prekë atë” ashtu siç ka ndodhur edhe me Enver Hoxhën në Tiranë në fund të prillit të vitit 1942, kur Man Kukuleshi urdhëronte “mos ma luani Enverin se është i yni”!68). Këto të tilla quhen marrëveshje të fshehta.

Deduksionet të çojnë se të tilla, Enver Hoxha ka pasur si më parë me fashistët e me administratën kuislinge, madje që më herët me shërbëtorët e fashizmit këtu në Tiranë, ashtu më vonë edhe me gjermanët. Prefekti i Tiranës, më 6 maj të vitit 1942 i kishte thënë Ramazan Xhepës (mikut të ngushtë të Qemal Stafës), që ka deklaruar se Qemalin e vrau Enveri, ndërsa për Enver Hoxhën ka deklaruar se: “ky është i yni”, pra i Qazim Mulletit. Enver Hoxha gjatë pushtimit fashist strehohej në shtëpinë e Bahri Omarit, e cila ishte e ngjitur me shtëpinë e Man Kukaleshit, i cili ishte shef i policisë fashiste. Mani me Bahriun dhe Enveri luanin shpesh poker në verandën e shtëpisë së Bahriut. Ata të policisë fashiste e dinin fare mirë se cili ishte Enver Hoxha, por ishte marrëveshja mbrojtëse e Bahri Omarit.

“MIQTË” DORËZANË

Edhe për qëndrimin në Labinot Mal në vitin 1943, ku Enver Hoxha gjatë Luftës ka qëndruar mjaft kohë, patjetër që kishte “marrëveshje”. Shtëpinë e madhe e Bahollëve në Labinot Mal, që u bë për shumë kohë rezidenca e Partisë Komuniste dhe e Shtabit të Përgjithshëm, nuk ishte as 3 km nga rruga kryesore automobilistike Elbasan-Bixë, rrugë që nga Elbasani nuk ishte më shumë se 20 km. Megjithatë, as fashistët, as nazistët, as milicia e policia shqiptare “nuk ranë asnjëherë në gjurmët e Enver Hoxhës”! Çudi! Nuk ranë e nuk kishte si të binin sepse Enver Hoxha kishte “bërë” marrëveshje me ta, jo direkt por inkonjito. Dorëzanë ishin “miqtë”, Vërlaci e Bahollët. Enver Hoxha rrinte serbes në Tiranë më shumë te Bahriu (kunati i tij, të cilin e vrau menjëherë pas marrjes së pushtetit), se sa në mal. Por edhe kur rrinte te Bahollët në Labinot Mal, ishte mëse i sigurt, ngaqë ata ishin miq të Biçakçinjëve, të Esat Dishnicës. Dihen lidhjet e Enver Hoxhës me Dishnicët.

Po përse Vërlacët që e dinin se ku rrinte Enver Hoxha në Labinot, përse e mbronin?! Në atë kohë, i biri i Aqif Pashë Elbasanit firmëtar i Pavarësisë e për të tjera veprimtari atdhetare të atij burri të madh, Ibrahim Biçaku ishte kryeministri shqiptar nën pushtimin gjerman. Po ashtu, Esat Dishnica, punëdhënësi i Enver Hoxhës në Tiranë ishte nipi i Aqif Pashës. Esat Dishnica dhe Ymer Dishnica e kishin financuar dhe mbështetur shumë Enver Hoxhën. Nga ana tjetër, Bahollët ishin të lidhur në miqësi me Bungot. Nexhmija e Enverit qe kushërirë e kësaj familjeje. Demir Bungo, si bej i lidhur me Lëvizjen, çonte në Labinot Mal, tek Enver Hoxha ushqime, veshmbathjeje, medikamente, pse jo edhe florinj. Ky Demir Bungo kishte miqësi me Biçakçinjtë, pra me Aqif Pashë Elbasanin. Këta ishin me gjermanët dhe e dinin që Enver Hoxha rrinte në çifligun e Bahollëve në Labinot Mal. Mirëpo pas çlirimit si Demir Bungos ashtu edhe Ibrahim Biçakçiut, Enver Hoxha ua “shpërbleu mirë dhe bukur” me burgime të rënda! Pas Çlirimit, Demir Bungon e “çoi” në Maliq dhe atje vdiq në burg, ndërsa djalin e Aqif Pashë Elbasanit, ishkryeministrin shqiptar, Ibrahim Biçakun, e dënoi si kriminel lufte dhe pas burgut, njeriun e shquar me disa gjuhë të huaja e universitet në Gjermani, Enver Hoxha e caktoi të punonte si varrmihës në komunale dhe pastrues banjash në qytetin e Elbasanit. Më keq akoma Enver Hoxha u soll me Bahri Omarin, kunatin e vet, që e mbajti dhe i shpëtoi kokën gjatë luftës, të cilin e ekzekutoi edhe këtë po si kriminel lufte.

“KOMPROMISI” I BERATIT

Për “kompromisin” e Beratit ka deponuar vetë Gjin Marku – “kapiteni gjerman mbërriti me makinë i vetëm tek unë në Berat dhe kërkoi të furnizohej me bukë në furrat e qytetit”. Këtë e kujton në disa intervista të pasviteve ‘90 edhe Nexhmi Ballka, që ishte interlokutori për palën shqiptare dhe një nga drejtuesit e Luftës në Berat. Të tjerë drejtues kryesorë të Luftës në qark ishin edhe Kahreman Ylli e Myqerem Fuga, të cilët e miratuan marrëveshjen me gjermanët. Thelbi i “kompromisit” ishte “që gjermanët të mos shtinin në dorë rezervat gjigante që u ishin zënë nga partizanët italianëve, apo që i kishin lënë italianët pas kapitullimit”, ndaj u gjykua dhe ata u lejuan për disa ditë të bënin pazar në Berat. Ishte një pakt gojor provizor, i diktuar nga rrethanat dhe që u leverdiste të dyja palëve, por sidomos partizanëve. Për “marrëveshjen” ishte vënë në dijeni dhe e kishte miratuar edhe Enver Hoxha e Shtabi i Përgjithshëm. Ekzistojnë informacionet si për materialet e mëdha të italianëve dhe ashtu edhe për “lirinë” që u jepnin partizanët gjermanëve. 70).

Në një rrëfim tjetër të bërë nga vetë Gjin Marku në lidhje me atë situatë, ai dëshmonte se: … Në shtator të vjetit 1943 italianët kapitulluen e na partizanët muerëm pushtetin në atë qytet. Gjermanët kur erdhën nuk na luftuen, por shkuen e u ngulën në nji pikë strategjike jashtë Beratit. Ata thoshin se nuk kishin qëllim me luftue shqiptarët, kushdo t’ishin ata, porse donin të siguronin rrugët e ushtrisë që ishte shpërndarë gjithandej, drejt Greqisë dhe Jugosllavisë. Ata vinin në Berat për treg e na lanë të lirë, mbasi nuk na luftonin. Kjo punë me miratimin direkt të Enver Hoxhës e të Shtabit na u duk e mirë. Më pa kjo ngjarje erdh tue u hulumtue ndër shtabe të ndryshme; tue e konsiderue skandal e jo fitore. N’atë kohë m’erdh nji letër prej Shtabit partizan që urdhëronte të mësynte gjermanët. Përgatitëm sulmin… Në emër të Komitetit Qendror, Enver Hoxha kishte firmosur një qarkore, duke bërë të paditurin, ku shkruhej se “kompromisi me gjermanët është një nga punët më të këqija”72). Vite më pas, “kompromisin” e Beratit Enver Hoxha e përdori si një rast për ta spostuar Gjin Markun nga udhëheqja e lartë e Partisë, duke e quajtur situatën si kompromis e bashkëpunim me gjermanët dhe Gjin Markun (jo veten Enver Hoxha), si përgjegjësin kryesor të asaj marrëveshje, sepse “Gjin Marku kishte një reputacion dhe një famë ushtarake që e shqetësonte Enver Hoxhën”. Në antitezë, Enver Hoxha për shërbimet e vyera, veçanërisht për Beratin ku Gjin Marku “mori çdo përgjegjësi mbi vete” dhe nuk e nxori Enver Hoxhën si miratues të “kompromisit” me gjermanët, ja “shpërbleu” disa vite më vonë, duke e dënuar gjithë jetën me burg në Burrel e me internim në Zvërnec, por me gjithë këto “për besën” nuk e la asnjëherë pa shpërblim monetar.

DORËZIMI I QETË I PUSHTETIT

Lidhur me “marrëveshjen” me gjermanët ka edhe një konkluzion fondamental të analistit Kastriot Dervishi, i cili thekson se “në shtator të vitit 1944, Enver Hoxha ka qenë në marrëveshje me forcat gjermane për një dorëzim të qetë të pushtetit. Ibrahim Biçakçiu ka pranuar të jetë Kryeministër, me dëshirën se do të bënte kalimin e butë të pushtetit te komunistët, natyrisht i nxitur nga kushëriri i parë Esat Dishnica, shok i ngushtë i Enver Hoxhës. Biçakçiu është bërë ndërmjetës midis gjermanëve në ikje, dhe komunistëve në ardhje”74). Veç Ibrahim Biçakçiut, në “marrëveshjen me gjermanët” kanë gisht edhe figurat e rëndësishme të Luftës, Omer Nishani, Sheqet Beja dhe Esat Dishnica. Marrëveshja mes këtyre dhe gjermanëve, që mban datën 17 shtator 1944 përbëhet nga 7 pika. Në thelb, komunistët garantonin se nuk do t’i godisnin forcat gjermane gjatë largimit të tyre dhe Ibrahim Biçakçiu do ia dorëzonte pushtetin komunistëve. Gjermanët nuk do të merrnin asgjë përveç mjeteve të zakonshme të jetesës. Largimi nga Tirana i gjermanëve do të bëhej më 20 dhe 21 tetor 1944.

Mirëpo kjo marrëveshje ra në duart e britanikëve e më pas të amerikanëve. Britanikët (për këtë marrëveshje) jo vetëm e informuan por edhe e kërcënuan Enver Hoxhën se Qeveria e tij nuk do të njihej nëse gjermanët nuk luftoheshin deri në fund.75) Si rezultat i presionit aleat, marrëveshja e mësipërme nuk u zbatua. Të indinjuar nga moszbatimi i marrëveshjes, gjermanët në Tiranë deshën të implikonin qeverinë kuislinge dhe Këshillin e Naltë, duke i detyruar që t’i çonin në Gjermani. Mirëpo këto institucione më 25 tetor 1944 dhanë dorëheqjen, duke deklaruar se pas dorëheqjes ishin persona privatë e nuk mund të evakuoheshin në Gjermani. Enver Hoxha nën presionin e anglo-amerikanëve dhe i instruktuar nga të dërguarit jugosllavë, “urdhëroi” “çlirimin” e Tiranës pikërisht në ditën e dytë të pas nënshkrimit të marrëveshjes, në kohën kur gjermanët po largoheshin nga Shqipëria. Personi mbi të gjithë, që u “autorizua” nga Enver Hoxha për organizimin dhe anën operacionale “të çlirimit” ishte majori jugosllav Vojo Todoroviç. Emri i tij gjendet në telegramin e datës 30 tetor 1944.

VIZITA SEKRETE

Për bashkëpunimin e Enver Hoxhës me gjermanët përveç “kompromisit” të Beratit, madje para kësaj, sipas Bedri Spahiut, ekziston edhe një marrëveshje tjetër, që lidhet me vizitën sekrete të majorit gjerman Hanz në selinë e udhëheqjes së Luftës që në atë kohë (mars 1944) që gjendej në Skrapar. Gjermanët arritën atje me partizanët një marrëveshje dhe është fakt, që për tre ose katër muaj pas asaj vizite e marrëveshje, as komunistët nuk i sulmuan gjermanët dhe as këta të fundit nuk ndërmorën ndonjë operacion kundër tyre76). Ka edhe një fakt të mëtejshëm “të pasuksesshëm” për bashkëpunimin e Enver Hoxhës me gjermanët. Ishte Operacioni i Dimrit i vitit 1944. Një grup gjermanësh hynë në lidhje me Enver Hoxhën për një bashkëpunim, por që Enver Hoxha desh e hëngri, desh e ekzekutuan, se grupi gjerman qenë zbulues.

Në vijim është edhe një tjetër fakt bashkëpunimi siç ishte edhe ai i “lëshimit të 3 vajzave gjermane zënë robër nga partizanët”, për të cilat Enver Hoxha ra dakord që dorëzimi i tyre të bëhej me partizanë që i kishin zënë gjermanët. Vartësit e Enver Hoxhës, nuk i u përmbajtën marrëveshjes së shkëmbimit dhe gjermanët më 23 tetor të vitit 1944 pushkatuan në kampin e Prishtinës 104 të burgosur shqiptar. Në fakt marrëveshja ishte bërë që Shtabi i Përgjithshëm tu dorëzonte gjermanëve 3 vajzat dhe gjermanët të lironin 10 partizanë. Kjo marrëveshje, sipas fjalëve që qarkullonin në kampin e Prishtinës, nuk u arrit të realizohej sepse Shtabi i Përgjithshëm nuk i liroi 3 vajzat gjermane dhe gjermanët në shenjë hakmarrje, pushkatuan 104 të burgosur. Kjo jo vetëm për moslirimin e vajzave por edhe në shenjë hakmarrje ndaj 16 gjermanëve të plagosur, që u sulmuan e u vranë nga guerilet e Tiranës, në Rrugën e Dibrës.

Është thënë se për ndërmjetësimin e marrëveshjes për shkëmbimin e tri vajzave gjermane me dhjetë komunistët e burgosur asokohe në kampin e Prishtinës, shkoi Kapiten Petraq Pekmezi (Petraqi ishte vëllai i dëshmorit Trajan Pekmezi), që shërbente si përkthyes i Gestapos. Petraqi pavarësisht se ishte oficer i Gestapos, ka ndërmjetësuar disa herë pozitivisht në marrëveshje mes Shtabit të Përgjithshëm dhe Komandës gjermane. Por partizanët sipas “pabesisë” së Enver Hoxhës dy-tri ditë para çlirimit të Tiranës e pushkatuan në oborrin e shtëpisë. Ishte një vendim i pa merituar, pasi Petraq Pekmezi u kishte bërë shumë punë komunistëve dhe duke e ndjerë veten të pastër, nuk pranoi të largohej nga Shqipëria me gjermanët. Por forcat e Enver Hoxhës e vranë pa gjyq, ndofta se ai arkivonte edhe shume gjëra që komprementonin rëndë Enver Hoxhën. Për kompromiset gjatë luftës me gjermanët ka edhe plot fakte të tjera lokale.

*Autori, Drejtor Ekzekutiv Instituti i Sigurisë dhe Mbrojtjes

/Gazeta Panorama