Atdheu im i lindjes nxën vend tek unë, aq sa nxën vend nderi dhe dinjiteti im

Idriz Lamaj vjen si një individualitet i spikatur në këtë publikim. Ai êshtë studjues dhe publikues me një stil të veçantë në fushën e historisë. Aftësitë gazetareske dhe përvoja e tij në këtë fushë skalitin profilin e një gazetari intelektual dhe patriot që le gjurmë në historinë e gazetarisë shqiptaro-amerikane si zë i të vërtetës dhe i arsyjes.

Marjana Bulku: Ju e braktisët fizikisht Shqipërinë komuniste duke tentuar të mbërrini tek disa liri, si ka qenë ky shtegëtim për ju?
Idriz Lamaj: Ju falemnderit që më ktheni nëpër atë shtegtim. Kur im at është arratisur nga Shqipëria në vitin 1951, unë kam qenë vetëm tre vjeç. Dera e jonë, siç thonë të parët tonë ka qenë një familje e nderuar nacionaliste. Gjatë Luftës së II-të Botërore, baba dhe axhallarët e mi si shumë malësorë të tjerë, kanë mbrojtur e janë përpjekur me sakrifica për bashkimin e trojeve tona etnike. Pas ardhjes së komunizmit në fuqi, njëri prej axhallarëve të mij ka qëndruar maleve të Shqipërisë me çetat antikomuniste deri nga fundi i vitit 1949. Prindërit e mi janë arratisur nga Shqipëria në Jugosllavi vetëm për të shpetuar kokën, ashtu siç janë arratisur mijëra familje të tjera për të shpëtuar nga tmerret e regjimit komunist. Unë e kam mbaruar shkollën e mesme në drejtimin pedagogjik në Pejë, në Kosovë. Pastaj më vonë jam arratisur nga Jugosllavia drejt Italisë ku kam kaluar disa muaj në kampet e refugjatëve atje. Përsëri kam kaluar kufirin ilegalisht dhe kam shkuar në Francë ku jam regjistruar në shkollë në Paris. Nga fundi i vitit 1967- të kam përfunduar këtu në New York, me garanci të Komitetit “Shqipëria e Lirë”. Këtu fillova një jetë të re ku përfshihej puna dhe edukim pa u ndarë njërën nga tjetra. Pas 45 -vjet pune të panderprerë kam dalur në pension. Ky ka qenë shtegtimi im, pa përfshirë barrën e rëndë të rrëfimeve emocionale që i tejkalojnë lodhjet fizike shumë herë.

M. Bulku: Gazetaria juaj sjell një dimension shumë të veçantë; sjell faktin, sa ju ka ndihmuar kjo në atë që ju jeni racional dhe tejet objektiv?
Idriz Lamaj: Falemnderit për këtë lloj vlerësimi! Nëse mund të quhem ashtu si thoni Ju – racional dhe objektiv, atëherë pas mendimit tim mund të kenë ndikuar: Metoda e studimeve, puna shumë- vjeçare për Komitetin “ Shqipëria e Lirë ”, bashkëpunimi i ngushtë me kolegët e punës dhe me shumë miq e shokë të tjerë, shqiptarë dhe të huaj. Këtu do vej vetëm një gjë në dukje – Komiteti “Shqipëria e Lirë” është shikuar si një qeveri shqiptare në mërgim. Është formuar dhe drejtuar prej personaliteteve të shquara të mërgatës politike shqiptare;si Mitat Frashëri, Hasan Dosti dhe Rexhep Krasniqi. Është mbështetur politikisht dhe financiarisht nga qeveria amerikane prej vitit 1950 deri në vitin 1992. Ajo ka pasur zyrat dhe shtypin e vet. Ai Komitet ka sjellë në Shtetet e Bashkuara afër 15. 000 emigrantë shqiptar që kishin mbetur nëpër kampet e refugjatëve në disa shtete europiane – perendimore. Mijëra dosje të emigracionit në fjalë të cilët kanë emigruar në Shtetet e Bashkuara me garanci të Komitetit “Shqipëria e Lirë”, ia kam dhuruar bibliotekës të Vatrës. Në qershor të vitit 2019 i kam dhuruar Arkivit të Kosovës afër 15. 000 dokumente të atij Komiteti. Për këtë çështje kanë shkruar autoritetet drejtuese të këtij insitituti të njohur të Kosovës të cilët kanë ardhur këtu në New York dhe kanë fotokopjuar dokumentat. Për atë zyrë kam punuar më shumë se 20 -vjet. Jam marrë me përgatitjen e gazetës “Shqiptari i Lirë”, por edhe me analiza e raporte të tjera të cilat i kërkonte koha.

M. Bulku:Do të ishte me interes të na përshkruani pak nga përvoja e juaj si gazetar i “Zërit të Amerikës” çfarë do të thoshte kjo eksperiencë për ju?
Idriz lamaj: “Zëri i Amerikës” është një institucion i veçantë, ashtu siç janë të gjitha institucionet e qeverisë federale amerikane, serioze në mbilartësi ndërkombëtare. Si gazetar shumë- vjeçar në seksionin e gjuhës shqipe kam mësuar shumë gjëra:
-Të përqendrohesh në thelbin e çështjes.
-Të shkruash për subjektin që ke para sa më shkurt.
– Në secilin shkrim i rëndësishëm ose i parëndësishëm, të mbështetesh të paktën në dy-tre burime të ndryshme.
Ky mësim, në punën e përditëshme më ka bë rigoroz,kursimtar, të tërhequr nga shpjegimet e hollësishme, të cilat mund të krijojnë konfuzione në shkrimet gazetarike. Të gjitha këto, dhe ndoshta shumë mësime të tjera, me kanë ndihmuar në fushën stundimeve krahasuese (Comparitive Studies), disiplinë që shërben shumë në fushën e studimeve historike. Prandaj, shkrimi, studimi, analiza apo lajmi, pa marrë parasysh, të pelqen apo jo, duhet të jetë sa më korrekt. Ky qendrim, nuk vlen vetëm për çështjen e transmetimit ose ekspozimit të të vërtetës, si lajm ose shkrim, por ka vlerë të veçantë për dinjitetin e përsonit që shkruan, si njeri dhe si studiues. Në “Zërin e Amerikës” kam pas fatin të punoj me një njeri shumë të veçantë, me z. Elez Biberaj. Ai vazhdimisht linte në tavolinën time të punës, shkrime, editoriale dhe analiza që kishin të bënin me problemet e Europës Lindore. Ajo ishte fusha e ime që më pëlqente dhe ku ndjeja se kisha një pregatitje serioze.

M. Bulku:Angazhimi juaj në shtypin e kohës sjell në sytë tanë profilin e një historiani rigoroz, i përpiktë që krijon besueshmëri tek lexuesi, cili është komenti juaj për historinë shqiptare, a është shkruar rigorozisht ajo?
Idriz Lamaj: Dihet se gjatë regjimit komunist në Shqipëri janë botuar tonelata “studime historike”, gjoja të mbështetura në lëndën arkivore. Ato lloj “studimesh” edhe 30 -vjet pas rënies së komunizmit po japin rezultatet e veta deformuese. Në çerek shekullin e fundit afër tri dekada pas rënies së komunizmit janë botuar dhe po botohen punime të ndryshme, vepra të ashtuquajtura “shkencore”, të cilat i japin rezultatet e veta duke u bazuar gjoja në lëndën arkivore. Në ato vepra keqtrajtohen faktet historike, lënda arkivore keqpërdoret ose interpretohet në formë e cila i konvenon njërit ose tjetrit, duke i ikur kështu të vërtetës shkencore. Publikuesit e tillë të “veprave shkencore historike” u takojnë veprimtarive të ndryshme dhe njohurive të ndyshme e më së paku studimeve shkencore historike. Ata në mënyra joprofesionale dhe joshkencore i shfrytëzojnë dhe i interpretojnë “burimet arkivore”, e sidomos ata kanë shumë pak ose aspak njohuri të arkivistikës. Ka edhe raste që disa autorë të veprave të tilla nuk ngurojnë të përvetësojnë mendimin e huaj – shkrimet e huaja, apo trillojnë burimet.

Mendoj se e vetmja mundësi për trajtimin e drejtë të zhvillimeve historike shqiptare është:së pari grumbullimi dhe botimi i arkivave prestigjioze për sjelljen e realitetit historik në dritë i cili është deformuar me kohë nga sistemi komunist dhe thjeshtë të gjitha ngjarjet historike janë trajtuar sipas interesave politike dhe ideologjike.

Për këtë çështje do të sjell vetëm dy shembuj tragjikomik: 1. Po lexuat me vemendje studimin historik prej 650 faqesh, të botuar në Tiranë në vitin 1978, të shkruar nga njëri prej historinëve më të njohur të asaj kohe: PAVARËSIA SHQIPTARE DHE DIPLOMACIA E FUQIVE TË MËDHA 1912-14., në 27- të faqet e para të këtij teksti, (emrin e autorit e keni të shkruar me shkronja të mëdha në kopërtinë), 18 herë iu referohet “të dhënave” të shokut Enver Hoxha. Merre me mend të dhënat e shokut Enver për zhvillimet historike në kohën e shpalljes të pavarësisë shqiptare. Së dyti sa i përket historiografisë tonë pas Luftës së Dytë Botërore, deri në vitin 1960, lexoni vetëm dy gazeta të asaj kohe;“Bashkimin” dhe “Zërin e Popullit”. Në këto dy gazeta do të shihni, se, Shqipëria ka qenë thjeshtë një republikë jugosllave dhe menjëherë “pas prishjes” me Jugosllavinë, thjeshtë një republikë sovjetike. Për të vërtetuar këtë tragjikomedi të historiografisë tonë dje dhe sot besoj se në këtë rast nuk nevojitej asnjë dokumentim tjetër krahasues.

M. Bulku:Për ata që pak ju njohin ne duam një përmbledhje konçize të studimeve dhe veprave tuaja pasi kam bindjen se ato janë një material shumë i vlefshëm historiografik.
Idriz lamaj: Shkrmet e mia që mund të kenë ndonjë vlerë, janë të shpërndara nëpër revista e gazeta të mërgatës, të botuara midis viteve 1968 – 1990 në periudhën kur unë kam përgatitur gazetën“Shqiptari i Lirë”, organ Komitetit “Shqipëria e Lirë”. Këtë gazetë e kemi përgatitur me Profesor Krasniqin, i cili ka qenë Kryetar i Komitetit. Pregatitja e kësaj gazete synonte ti vinte në ndihmë edhe botuesve të gazetave dhe të revistave të tjera të mërgatës nacionaliste; natyrisht edhe ata na kanë ndihmuar ne pa asnjë rezervë reciprokisht. Prandaj, shkrimet e mia origjinale në gazetën e Komitetit dhe në revista e gazeta të tjera të mërgatës, janë me qindra, ndoshta dhe më shumë. Kam shkruar dhe botuar pandërprerje, për më shumë se 20 vjet (1968-1992). Shkrimet e mia të asaj kohe janë të shpërndara në dhjetra gazeta e revista të asaj përiudhe, të cilat për fat të keq nuk ekzistojnē më. Sa iu përket shkrimeve të fushës së studimeve historike të përmbledhura si botime në vete, po sjell katër- pesë prej tyre: 1). ALBANIAN AND YUGOSLAV PARTY AND STATE RELATIONSHIP – MARRËDHËNIET PARTIAKE SHTETËRORE SHQIPËRI-JUGOSLLAVI). Një përmbledhje të këtij studimi prej 132 fq. në gjuhën angleze të cilin e kam shkruar kur isha student dhe që është përkthyer në gjuhën shqipe dhe botuar si nënfletë e gazetës “Shqiptari i Lirë”, në vitin 1977. 2). ALBANIAN – MONTENEGRIAN CONFLICT MOVER PLAVA AND GUCIA, 1879 – 1880. (DOKUMENTE ANGLEZE MBI KONFLIKTIN SHQIPTARO – MALAZEZ RRETH PLAVËS DHE GUCISË, 1879-1880). 3). KOMITETI KOMBËTAR “SHQIPËRIA E LIRË” 1949 – 1956. 4). XHAFER DEVA NË DRITËN E LETRAVE TË VETA. 5). VATRA DHE VATRANËT. Gjënden të shpërndara edhe shumë studime e shkrime të fushave të ndryshme që kanë një lloj vlere, të cilat po të mblidhen dhe botohen do të përbënin disa vëllime. Vetëm për pesë vjet (1987-1992), në valët e shkurta të “Zërit të Amerikës”, në rubrikën javore “Shqiptarët e Amerikës”, janë transmetuar më shumë se 1000 fq. shkrime të mia të ndryshme, origjinale. Kam publikuar si botim më vete, shkrimet letrare të Adem Demaçit: GJARPRIJT E GJAKUT DHE NOVELA TJERA, kur ai ishte në burg dhe emri i tij urrehej në Prishtinën dhe Tiranën politike. Studimin e Prof. Hasan Kaleshit: DR. IBRAHIM TEMO FRYMËZUES REVOLUCIONAR DHE MENDIMTAR NGA STRUGA. Prof. Kaleshin e kam pas mik, para se të ndërronte jetë, ia kishte dërguar këtë studim profesor Martin Camajt, me porosi t’ma dërgonte. Kam shkruar dhe botuar “MEVLUDIN” më të ri në gjuhën shqipe, si vepër origjinale; vepër shkrimi i të cilës më është “imponuar” nga Imam Vehbi Ismail, për të cilin kam pas shumë respekt. Kam botuar dy veprat e Prof. Rexhep Krasniqit: KOMITETI “SHQIPËRIA E LIRË” DHE SHKRIME TË TJERA, dhe, “ KONGRESI I BERLINIT E VERILINDJA E SHQIPNIS”, teza e tij e doktoraturës, kur prof. Krasniqi ishte në moshë të thyer i cili kishte kaluar 90- vjet. Veprën e Kapidan Ndue Gjon Markut: “MIRDITA – DERA E GJOMARKUT- KANUNI”. Kapidani në atë kohë kishte kaluar 90- vjet. Janë edhe disa botime të tjera që i përkasin fushës të letërsisë, si “Rrugëve të mërgimit,”, të cilave asnjëherë nuk iu kam dhënë rëndësi.

M. Bulku: Nëse sot do ushtronit sërish rolin e gazetarit të “Zërit të Amerikës”, cili do ishte lajmi i parë i kronikave tuaja?
Idriz Lamaj: Do hapja një dritare komunikimi të përditëshëm me studentët e shkollave të mesme dhe të larta në Shqipëri dhe në vendet tona tjera etnike. Jehona e zërit të tyre do dëgjohej pa ndërprerje. Do të krijoja një lidhje të hekurtë midis tyre. Ata do të degjonin zërin e njëri-tjetrit më shumë se zërin tim. Komunikimii sotëm me face-book dhe e-mail më duket komunikim i heshtur, komunikim i pavlerë, kur kemi parasysh problemet e gjithanëshme që kanë kapërdi masat e gjëra të popullit tonë në Shqipëri dhe në trojet tona etnike. Fatkeqsishtë, shtypi, televizioni dhe mjetet tjera të komunikimit janë vënë tërësisht në sherbim të interesave politike dhe përfitimeve përsonale. Zëri i studentëve nuk dëgjohet fare. Kronika e ime e vetme do ishte;” zëri i studentëve tonë në atdhe”.

M. Bulku: Çfarë vendi ze tek ju Atdheu zoti Idriz?
Idriz Lamaj: Unë jam malësor i thjeshtë,i rritur dhe plakur tashmë rrugëve të mërgimit. Atdheu im i lindjes nxën vend tek unë, aq sa nxën vend nderi dhe dinjiteti im. Çfarë vendi nxën atdheu, të secili mërgimtar?! Kjo gjëndet më së miri në poezinë e Ernest Koliqit “ Shqipnin e mora me vete”.