Një ditë më parë, në qytetlimanin e vogël buzë detit, ia behën autokolonat e para me gjermanët që vinin nga Greqia. Atë vjeshtë të dytë, qyteti sikur ngriu prej një akulli siberian. Varkat me kupi, që niseshin çdo ditë për peshk deri tej, në Kanalin e Korfuzit, nuk lëvizën. Qetësia dhe zhurmat e zakonshme të ditënetëve u prishën nga tollovia e makinave dhe triçiklave të ushtarëve me helmeta dhe armë në duar. Thirrjet në gjuhën gjermane, si komanda vjekjeje, gërvishnin si në metal veshët dhe zemrat e banorëve paqësorë.
Një hije frike, si një cohë e zezë, u nder cep më cep në krejt rrugët dhe shkallaret e gurta, hyri në çdo skutë, dyqan me qepena mbyllur, uzeri dhe ato pak hotele në vijën buzë detit. Të nesërmen e pllakosjes së qytetit me gjermanë, përveç dy furrave të bukës, askush tjetër nuk shkoi në punët e përditshme.
Një shi i ftohtë vjeshte nisi të rigojë në rrugën me shkallare që ende mbante pllakën “Via Konti Ciano” dhe niste vertikalisht nga Limani drejt qytetit. Në uzerinë e Dhosit, me tri tryeza jashtë dhe pak të tjera brenda, binin në sy vetëm dy klientë të moshuar. Ata dalloheshin prej së largu, pasi njëri ishte i veshur krejt në të zeza dhe me mjekër të bardhë, ndërsa tjetri, i moshuar gjithaq, kishte veshur një palë qillota dhe një pallto me një cohë angleze. Të dyja të blera në dyqanin me emër të Qirkove, në rrugën e kishës.
Tek flisnin nën zë me njëri-tjetrin dhe me kafet e zakonshme përpara, siç bënin çdo ditë në të njëjtën orë, dy të moshuarit vunë re se Pirro, korrieri i bashkisë, u avit te oborri i uzerisë dhe u drejtua nga ata. Merrte frymë me zor si pas një vrapi.
– Shyqyr që ju gjeta, zotni!- iu drejtua më parë ai myftiut të qytetit, Tanush Omeri.
Pastaj, u kthye nga njeriu me të zeza dhe me mjekër, duke thënë pothuaj të njëjtën fjali:
– Shyqyr që ju gjeta, papa Leksi!
– Qetësohu, rob i perëndisë,- ia pat Tanush Omeri.- Qetësohu njëherë!
– Si është puna, more njeri?- i tha papai i kishës së Shën Gjergjit në qytet.
Tjetri, i tmerruar, nisi të rrëfejë me gulçima lajmporosinë.
– Vij nga ata, nga gjermanët. Nga vetë ai, komandanti i madh, majori, siç më tha terxhumëni*) i tyre. Po nuk i gjete, më thanë, mos e sill kokën!
– Çfarë porosie ke?
– Ju kërkon të dyve komandanti gjerman.
– Ku? Ku?- pyetën me një gojë të dy klerikët.
– Ku na kërkon, more njeri,- e ndau llafin myftiu, me filxhanin e kafes në dorë.
– Atje ku vendosën komandën e tyre sot, në pallatin e beut, zotit Syrja, në katin e dytë, te ballkoni. Atje më priti më i madhi i tyre. Më dha afat gjysmë ore. O perëndi e madhe! Shyqyr që ju gjeta. Dje kishin vrarë shtatë njerëz në të hyrë të qytetit.
– Mirë, mirë,- u dëgjuan të thoshin dy klerikët, që e pinin kafen gjithmonë në këtë orë te uzeria e Dhosit.
– Dhosi! Bëji një kafe Pirros, edhe një uzo nga ne.
Pirroja shikonte me sy të shqyer, si nga një botë tjetër.

***

Në javën e dytë të shtatorit 1943, në murin e fasadës së godinës së Syrja bej Zabërzanit ishte shkruar: “BEFEHLE, komanda”. Dy flamujt e kuq me kryqin e zi të thyer të svestikas në fushë të bardhë ishin vendosur në shtiza të pjerrëta në dy cepat e ballkonit të katit të dytë.
Dy klerikët iu afruan godinës.
– Halt! Halt!- thirri roja me automatik në fund të shkallëve të jashtme. Dikush zbriti dhe komunikoi me rojen.
– Jeni klerikët? Kaloni sipër! Ju pret komandanti,- tha njeriu që foli shqip.
Sapo shkelën edhe shkallën e fundit me pllaka të dekoruara të katit të dytë, në krye të sheshqëndrimit i priste një ushtarak, që dukej nga shenjat se ishte më i madhi i të ardhurve në qytet. I gjatë, me kapelë me ballinë të kthyer përpjetë, komandanti iu drejtua të sapombërriturve:
– Gut. Sehr gut!
Përkthyesi në krah të tij bënte shpjegimet:
– Mirë! Shumë mirë. Tani nga ju zotërinj të nderuar, që jeni dy udhëheqësit e këtij qyteti të vogël, unë kërkoj të njoftoni menjëherë çifutët që banojnë këtu. Të paraqiten para kësaj godine. Të gjithë pa përjashtim! Aq sa janë. Sot! Menjëherë sot! Dhe jo nesër! Kuptuat?!
Ai e ndërpreu fjalën e tij si me thikë dhe u hodhi një vështrim të thukët nga sipër.
– Kuptuat?
– Kuptuam, zotëri,- tha me zë të ulët myftiu Tanush Omeri.
– Po ti me mjekër, kuptove?- iu drejtua gjermani papa Leksit.
– Po zotni, kuptova mirë, shumë mirë,- tha njeriu me raso të zezë.
– Tani duhet të kuptoni edhe një gjë tjetër, të dy. Keni vetëm dy orë kohë,- tha komandanti.- Dy orë për t’i sjellë këtu përpara, me këmbët e tyre,- dhe bëri me kokë nga sheshi që ndodhej përpara godinës së komandës.
Të dy klerikët u larguan të heshtur. Vështrimi zhbirues i oficerit gjerman i shoqëroi nga ballkoni deri sa humbën në kthesën e parë të rrugës.

***

Kishin kaluar ndoshta dyqind metra nga godina me flamujt e kuq dhe kryqin e zi, kur mbajtën këmbët.
– Po tani?!- foli i pari papa Leksi, duke parë në panik mikun e tij. Myftiu pa nga deti, sikur aty të gjente formulën e kësaj koklavitje të madhe që u ra mbi krye dhe që kërkonte kokë njeriu.
– Ç’do t’i themi, zoti Tanush? E kupton ç’gur të madh kemi në kurriz tani?
Tjetri nuk foli menjëherë.
– E kuptoj,- tha trishtueshëm.- E kuptoj, vëlla, e kuptoj. Po ato tri familje që kanë mbetur ende pa ikur, ne nuk do t’i japim! Apo jo? Do të flasim me besalitë tanë, do t’i veshim si gjyshet, si gratë e vashat tona, si ne…
– Dhe, me ndihmën e Zotit të madh,- tha papai.
– Me ndihmën e Zotit të madh,- tha myfti Tanushi.- Pastaj shtoi:
– Me ndihmën e Zotit të madh që është në qiell, mbase e heqim këtë ndiliksje*) të madhe nga qafa jonë dhe e qytetit.
Pas këtij çasti, si me komandë, vështruan secili orët me qostek dhe u dhanë këmbëve, duke u tretur të dy nëpër oborret e shtëpive me frangofiq e borzilok mbi det.

***

Kishin mbetur vetëm pesë minuta nga skadimi i afati të kobshëm të caktuar nga oficeri gjerman. Të dy klerikët, myftiu dhe pas tij papai, u dhanë para komandës. Që sipër, mbi ballkonin e katit të dytë, triumfues dhe me një kamzhik që rrihte herë pas here çizmet e zeza, komandanti i pa me një padurim që lexohej menjëherë në fytyrën e tij eshtake.
– Më thoni menjëherë të rejat që dua, zotërinj klerikë!- tha komandanti.
– I nderuar zotëri, ju betohemi për atë Zot,- dhe pa nga qielli,- ne e dinim që kishin ikur pak ditë më parë. Por, për siguri dhe respektin tuaj, u interesuam përsëri. Mësuam se të gjithë kanë ikur në ishull, në Korfuz, tri ditë më parë, me varka.
Heshti pak.
– Sepse e dinin, siç mësuam sot, që do të vinit ju,- tha i pari me një gjendje hutimi myftiu që kishte çarë akullin.
Oficeri e vështroi ngultas me sy dyshues prej dhelpre.
– Ashtuuu?!
– Po, zotëri oficer. I fundit hebre është largur një ditë më parë, bashkë me familjen, po në Korfuz. Me varkë.
Komandanti u kthye befas nga kleriku tjetër.
– Po ti, njeriu i zotit me mjekër, po këtë mendim ke?
– Si urdhëron, zotëri! I fundit ka ikur tri ditë më parë, gjithmonë me varkë. Me kupi.
Pas kësaj, papa Leksi bëri kryqin dhe tha si me pëshpërimë: “O Zot, mos na tradhto!”
Oficeri iu kthye me zë të çjerrë përkthyesit:
– E dinë këta të rrjedhur se ç’do të thotë kjo?
Tjetri ua përcolli të dyve pyetjen fatale.
– Si urdhëron, zotëri!- thanë pothuaj me një gojë, duke e parë në sy njeriun me uniformë ushtarake, i cili nisi t’i binte tani çizmes së djathtë më fort me kamzhik.
– M’u hiqni sysh! Tani! Menjëherë! Dhe, po doli ndryshe, e dini se ku do t’u var?
Klerikët nuk folën, ndërsa tjetri shtoi:
– Që të dy tek cepat e këtij ballkoni. Njërin majtas dhe tjetrin djathtas!
Papa Leksi si përgjigje bëri kryqin disa herë, duke nomatisur me vete.

Pas pak, të dy të thirrurit po zbrisnin shkallët e ndërtesës së komandës për të dalë në rrugë. Papai bënte kryqin në mënyrë të përsëritur dhe që të dy pëshpërisnin si në një rrëfim me të plotfuqishmin: “O Zot, ndihmoi robt e tu, mos na tradhto!”.

__oOo__