Shpëtim Kelmendi – Dimë që jeni lindë në vitin 1923. Po data e saktë, cila asht?
Gjon Shllaku – Jam lindë më 24 mars të vitit 1923, në kohën e Pashkëve. Ka qenë e enjtja e madhe, paçka se në letërnjoftim daton dhjetor, 1922.
Shpëtim Kelmendi – Cilat janë rrethanat që kanë mundësue lindjen e pasionit për përkthimin?
Gjon Shllaku – Fillimisht më duhet t’ju them se kam pasë fatin e madh me studiue për prift. Unë kam qenë jetim, e rrjedhimisht e kam pasë të pamundun me ndjekë shkollën. Kulturën dhe edukatën që kam marrë, ia kushtoj Seminarit Papnor, që e drejtonin Jezuitët. Për herë të parë, aty kam pa dhe kam mbetë i mahnitun nga “Poetët e mëdhej t’Italisë”, përkthye nga Ernest Koliqi, jam njoftë me dy kangë të Iliadës, të përkthyeme nga Frano Alkaj, me përkthimet e Henrik Lacajt e të tjerë. Të tana këto tekste të prume në shqip, unë i vija përballë origjinalit. Pikërisht fakti se këto përkthime më rezultonin të denja, bani të mundun që, dora-dorës, të lindej në mua dëshira me përkthye.
Shpëtim Kelmendi – Cili asht teksti i parë mbi të cilin keni punue, pavarësisht nëse mund të jetë fjala për tekst të përfunduem ose jo?
Gjon Shllaku – Teksti i parë mbi të cilin kam punue, ka qenë “Ben Hur” i Wallace, kur ende nuk i kisha mbushë të shtatëmbëdhjetë vjetët. Ishte një tekst prej 150 faqesh, i cili më pat dhanë kënaqësi të jashtëzakonshme. Por nuk u mjaftova me aq. Atë tekst e përpunova tri herë, tue ngulmue me zbulue sekretet e përkthimit, natyrisht tue u bazue edhe në përkthimet që i ishin ba këtij libri në gjuhë të tjera.
Shpëtim Kelmendi – Çfarë ndodhi me këtë tekst?
Gjon Shllaku – E randësishme asht se ai libër i dha formë pasionit tim mbi përkthimin. Në gjimnaz na jepnin si detyrë me zgjedhë e me përkthye vepra të autorëve latinë. Me këtë rast pata përkthye shtatëqind vargje nga “De rerum natura” të Lukrecit. Ky tekst, edhe pse ishte tekst i detyruem shkollor, më pëlqente së tepërmi. Pra, edhe kësaj radhe punova me kënaqësi. Lukreci asht një ndër poetët ma të fuqishëm të gjuhës latine, pararendës i Virgjilit dhe i Ovidit. Veç kësaj, Lukreci ka edhe profil shkencëtari, sepse ka shkrue mbi natyrën dhe kozmosin. Mund të thuhet se asht poet vizionar…
Mandej përktheva pjesë nga “Eneida” e Virgjilit, ndërsa ma vonë, kur mësova greqishten e vjetër, fillova të merresha me Homerin, Sofokliun, Euripidin, me pjesët korale. Këto punë i baja me shumë kënaqësi, kuptohet, gjithë tue u përpjekë me mësue sa ma shumë në lidhje me artin e përkthimit.
Shpëtim Kelmendi – Domethanë, ma së shumti keni përkthye për kënaqësinë tuej, e jo për t’u vu në radhën e përkthyesve të madhej?
Gjon Shllaku – E thashë edhe ma sipër: kënaqësia ime ka qenë gjithmonë në plan të parë.
Shpëtim Kelmendi – A keni provue me Shpëtim Kelmendirue tekste origjinale, pra me u marrë me krijimtari?
Gjon Shllaku – I frymëzuem prej autorëve të madhej grekë, unë jam përpjekë me shkrue edhe vepra të mia origjinale. Tue fillue që prej kohës së seminarit e deri kur jam arrestue, në moshën 22 vjeç, pata shkrue tri tragjedi. Njena ka në qendër princeshën Irenë, gruen që shkroi konfliktin mes Lek Zaharisë e Lek Dukagjinit, në dasmën e Mamicës. Një tjetër tragjedi asht me temë biblike dhe titullohet “Judita e Holofardi”. Holofardi ka qenë gjeneral i asirëve, kur këta pushtuen Palestinën. Judita ishte një vajzë çifute, e cila, e frymëzueme nga nji fuqi e mbinatyrshme, hyn në çadrën e Holofardit, të cilin arrin ta dehë e më pas ta therë me thikë, tue shpëtue kësisoj tanë Palestinën. Tragjedia tjetër titullohet “Skënderi dhe Zulejka”, dhe trajton kohën kur Skënderbeu ndodhej në Turqi. Skënderbeu dashunohet me Zulejkën, por kuptohet, asht fjala për nji dashuni të pamundun.
Shpëtim Kelmendi – Gjatë përvojës tuaj të gjatë si përkthyes, a ju ka qëllue të dështoni përballë ndonjë teksti, tue e lanë atë përgjysmë?
Gjon Shllaku – Jo, sepse jam marrë gjithmonë me tekste që ngërtheheshin në aftësitë e mia. Nuk kam pranue asnjiherë punë të porosituna. Kam punue gjithmonë me pasion, me shpirt, dhe nuk jam tërheqë mbrapsht nga puna me ndonji tekst. Por më kanë humbë shumë tekste.
Shpëtim Kelmendi – Si jeni trajtue në kohën e diktaturës? A jeni vlerësue në masën e duhun për punën që keni ba?
Gjon Shllaku – Me thanë të drejtën, deri dy vjet para se me dalë në pension, rrogën e kam pasë 4500 lekë të vjetra. Kam punue si kryenormist në “Xunktha”, ku për të njëjtën punë më kanë diferencue ndjeshëm prej kolegëve të mi. Nuk ndjehesha i sigurtë sa herë që në ndërmarrje vinin instruktorët e partisë. Merrnin vesh se kush isha, e fill mandej më pyesnin se si ishte e mundun që më kishin lejue të punoja aty. Kërkonin të më largonin nga ajo punë e të më çonin në ndërmarrjen e ndërtimit, për të ba beton, pavarësisht faktit se në vitin 1965, “Iliada” ime e parë, e botueme me nji tirazh prej 5000 kopjesh, të cilat ishin shitë menjiherë, nji tekst i përkryem, i cili duhej të më jepte autoritetin që meritoja. Më pas, “Iliada” u ribotue me nji tirazh prej 15 mijë kopjesh, të cilat u përpinë gjithashtu nga lexuesi.
Shpëtim Kelmendi – A keni përfitue gja prej këtyne botimeve në kuptimin financiar?
Gjon Shllaku – Në botimin e parë, po, ndërsa në botimin e dytë, kur qeshë i detyruem me e kthye tekstin në normën letrare zyrtare, s’më dhanë kurrgja.
Gjon Shllaku
Shpëtim Kelmendi – Cilat nga veprat që keni përkthye i konsideroni ma të randësishmet?
Gjon Shllaku – Veprat e Homerit, natyrisht. Por, nëse Homeri asht ai që asht, Homeri i tragjedisë quhet Sofokli. E kam plagë në zemër veprën e Sofokliut, të cilën e pata dorëzue në ambasadën greke, të përkthyeme në gegnisht. E pata dorëzue në bashkëpunim me fondacionin “Soros”, i cili kishte ba edhe sponsorizimin. Fatkeqësisht, nëpunësit e fondacionit “Soros” ma përçudnuen veprën. Si ma përçudnuen? Unë e kisha përkthye tekstin në dy versione: gegnisht e tosknisht. Vepra iu dha Vera Isakut, të shoqes së Agim Isakut. Ajo gjoja e redaktoi veprën, tue i ba dhjetë vargje gegnisht, dhjetë tosknisht, e dhjetë të tjera ku di unë se si. Fundja, le ta kishte lanë krejtësisht në tosknisht, sepse kësisoj vepra do të ruante një karakter të caktuam. Këtë fakt nuk e kam përfolë kurrë, dhe asht hera e parë që po e them në nji intervistë.
Shpëtim Kelmendi – A keni kopje të tjera nga ky tekst?
Gjon Shllaku – Posi jo. I kam të dy versionet: në gegnisht e në tosknisht.
Shpëtim Kelmendi – A mund të na thoni diçka rreth fjalorit Latinisht – Shqip, që po përgatisni? Ku e keni fillue këtë punë?
Gjon Shllaku – Tashma janë mbushë trembëdhjetë vjet qëkur e kam fillue këtë punë. Fjalori ka përmasa të mëdha, sepse përfshin jo vetëm periudhën klasike, periudhë e mirëfilltë letrare, por edhe periudhën paraklasike; përfshin dekadencën e kulturës latine, përfshin latinishten e mesjetës, latinishten kishtare, e cila asht përdorë nga etërit e kishës, si Shën Jeronimi, Shën Thoma Akuini etj. Kësisoj, kushdo që dëshiron me përkthye nga latinishtja ndonji tekst që gjendet mes latinishtes antike dhe asaj shkencore moderne, fjalët do të mundet me i gjetë në fjalorin tim. Mungojnë vetëm termat joautentikë dhe fjalët e latinizueme.
Shpëtim Kelmendi – Jeni në përfundim të kësaj pune?
Gjon Shllaku – Si urdhnon!
Shpëtim Kelmendi – Me sa fjalë parashikohet të jetë ky fjalor?
Gjon Shllaku – Me 65 mijë fjalë. Deri tashti kam 4500 faqe të daktilografueme. Çdo faqe ka 42 rreshta, e këtë e kam ba për të kursye letrën, e cila pothuajse gjithmonë më mungon.
Shpëtim Kelmendi – Shumica e lexuesve ju njohin si përkthyes i Iliadës. Për mendimin tim, por edhe të shumëkujt, kjo vepër do të mjaftonte për t’ju konsiderue përkthyes të madh. A do të ishit dakord me këtë vlerësim?
Gjon Shllaku – Si t’ju them… Kur njeriu ka vetëm një fëmijë, e shndërron atë në nji idhull të vetin, po kur ka ma shumë, duhet t’i trajtojë të gjithë me të njëjtën masë dashnie. S’di ç’mund të them ma tepër.
Shpëtim Kelmendi – “Iliada” asht zanafilla e letërsisë botnore, e praktikisht ka mbetë si model i parë për artistin e fjalës. Prej këtu, mendoj se përkthyesi i një teksti të tillë fillimor meriton respekt të veçantë. Ju, a ndiheni i respektuem në masën e duhun?
Gjon Shllaku – Unë njoh versionet origjinale të përkthimeve në gjermanisht e italisht. Në gjermanisht asht Johann Heinrich Voss ai që e ka përkthye Iliadën qysh para dyqind vjetësh, e pak a shumë në të njëjtën kohë, Iliada asht përkthye edhe në italisht nga Vincenzo Monti. Iliada asht përkthye edhe disa herë të tjera në këto gjuhë, por versionet e para të përkthimit mbeten të paarritshme. Natyrisht, këta përkthyes kanë qenë figura shumë të nderueme në vendet e tyne. Sa për mua, të vetmet vlerësime në kohën e diktaturës, i kam pas marrë nga një shkrim i Henrik Lacajt, ndërsa Engjëll Sedaj ka shkrue: “… Aq sa janë enigmatikë personazhet e Iliadës, po aq enigmatik asht edhe emri i përkthyesit të saj.”
Shpëtim Kelmendi – Me përkthimin e “Iliadës”, veç të tjerash, ju keni dhanë prova se gjuha shqipe asht gjuhë e fortë, e aftë me u përballë edhe me nji gjuhë tjetër të madhe, si greqishtja e vjetër. Ju jeni i pari që e pohoni këtë fakt nëpërmjet punës.
Gjon Shllaku – Gjuha shqipe asht aq e fortë me përkthye letërsinë antike e moderne, sa mund të çuditeshit. Duhet ta dini dhe të jeni të bindun, se fjalët e para me të cilat fillon Iliada, janë shqip (reciton në greqishten e vjetër vargjet e para: “Këndo hyjneshë mëninë e Akil Pelidit…”). Në origjinal asht: “menos” = mëni, mëri. Gjithashtu, kemi fjalët “thymos” = thumbos, nguc, zemëroj. Tashti, le të marrim fillimin e veprës “Odiseu” (reciton sërish në greqishten e vjetër: “Më dëfto muzë, njeriun me jetë të rrahun…”). “Andra” asht kallëzorja e “anir” = anir, njeri.
Vetëm te Iliada kam gjetë 170 fjalë shqipe . Kemi, për shembull, fjalën “Kronos” = krua, kroi, kroni. Kemi fjalën “daju” = daj, ndaj, me nda.
Shpëtim Kelmendi – Ju përktheni nga të gjitha gjuhët që njihni, apo nga disa?
Gjon Shllaku – Ma tepër kam përkthye nga frëngjishtja. Më pëlqen shumë kjo gjuhë. Qysh në moshën 19 vjeç kam përkthye nga vepra e Victor Hugo, ndërsa në moshën 21 vjeç kam përkthye “Martirët” e François-René de Chateaubriand, shtatëqind faqe roman. Ma vonë kam përkthye: “Berberi i Seviljes” dhe “Martesa e Figarosë” të Beaumarchais, poezi lirike të Victor Hugo, poezi të Alphonse de Lamartine, poezi të Alfred de Vigny etj. Me nji fjalë kam përkthye nji dynja libra nga letërsia franceze. Kam përkthye “Sidi” të Pierre Corneille, “Ester” dhe “Atali” të Jean Racine, që të dyja drama me temë biblike.
Shpëtim Kelmendi – Te mjaft artistë të sotëm ekziston mendimi se familja është pengesë serioze për ndërmarrje të mëdha si kjo juaja. Ju si mendoni? Çfarë ka qenë familja për ju?
Gjon Shllaku – Për mua familja ka qenë përkrahje, gruaja veçanërisht. Ajo e çmon punën time dhe i don librat e mi si fëmijë: i prek, i ledhaton, u fshin pluhurin. Ka adhurim për ta.
Shpëtim Kelmendi – A keni miq? Çfarë vendi zënë ata në jetën tuaj?
Gjon Shllaku – Kam dashamirë. Unë i due njerëzit dhe gjithmonë mendoj mirë për ta. Për me pasë miq duhet me qenë i përkushtuem, me pasë edhe kohë. Por, siç e dini, unë rri tanë ditën i mbyllun mbrendë. Mandej, për t’i ruejtë marrdhaniet me miqtë, duhet me marrë pjesë edhe në raste gëzimi, idhnimi, a ku di unë. Unë nuk kam kohë për gja tjetër, përveçse për punë.
Shpëtim Kelmendi – A keni besim te Zoti? Nëse po, si e shprehni këtë besim?
Gjon Shllaku – Shumë. I respektoj nji për nji Dhjetë Urdhnesat, që Zoti ua ka zbritë njerëzve. Për gjithçka të mirë që kam, i falem nderës Zotit! Mbi të gjitha për faktin se, pavarësisht moshës që kam, nuk e ndij të nevojshme me mbajtë syze. Shikoj shumë mirë. Të pamët më ka ndihmue shumë. Arrij ta kap edhe shkrimin ma të imët në shqip, latinisht, greqishte e vjetër e çka të jetë.
Shpëtim Kelmendi – A jeni i kënaqun me punën tuej të derisotme?
Gjon Shllaku – Jam shumë i kënaqun, sepse atë që kam andërrue pothuajse tanë jetën, e kam ba realitet. Qysh në vitin 1940, kur isha 17 vjeç, pata ble veprat e tre autorëve të famshëm të Greqisë së Lashtë: Sofokliut, Euripidit, Eskilit. Lexoja tragjeditë e tyne të përkthyeme në italisht, dhe andërroja që nji ditë t’i sillja këta autorë në gjuhën shqipe. Sofokliun e kam përkthye krejt; nga Euripidi kam përkthye veprat ma të mira, ndërsa nga Eskili kam përkthye “Prometeu i lidhun”.
Shpëtim Kelmendi – Me sa di, ju nuk jeni prej atyne njerëzve që ankohen herë mbas here e për çdo gja…
Gjon Shllaku – As mos e mendo! Unë jam shumë optimist. Kënaqem gjithmonë me pak.
Shpëtim Kelmendi – A ndiheni ndonjiherë i lodhun, i dëshpëruem e në mungesë dëshire për punë?
Gjon Shllaku – Kurrë! I lodhun fizikisht, po. Në kësi rastesh vetëm flej. Ju nuk e dini: unë kam pasë nji sëmundje të keqe. Më kanë operue disa herë dhe kam vuejtë përnjimend shumë. Por, edhe pse në gjendje të tillë, ashtu i mbështjellë me batanije dhe i rrethuem me borsa uji të nxehtë, nuk kam reshtë asnjiherë së punuemi. Ishin kushte të randa, por që prapëseprapë nuk arritën me m’shkëputë nga puna. Megjithatë, tash që mendohem, kujtoj se e kam pasë edhe unë nji gjendje të vështirë në jetën time. Ndodhi kur ma vonuan pesë vjet botimin e nji teksti, e që për ma tepër nuk e pashë kurrë ma me sy. Me atë rast i thashë vetes, por edhe grues sime: “Po e la krejt këtë punë! Nuk po e çmon kush përkthimin.”
Shpëtim Kelmendi – A i keni pasë bezdi kontaktet me drejtuesit e këtyne institucioneve?
Gjon Shllaku – Ou! Mos pyet! Shumë! Vetëm te Ndërmarrja e Botimit që drejtonte Drago Siliqi kam shkue gjithmonë me kënaqësi, sepse ai më donte shumë. S’e harroj kurrë qëndrimin pozitiv që ka mbajtë ndaj punës sime. Dragoja ka qenë promotori i botimit të Iliadës. Simbas meje ka qenë njeri ideal, nji mecenat i palodhun.
Shpëtim Kelmendi – Ç’mendim keni në lidhje me përkthimin në shqip? A mendoni se po punohet me seriozitet në këto kohë?
Gjon Shllaku – Nuk jam i njoftun me materialet që përkthehen sot. Më duhet të baj punën time, kështu që nuk kam kohë me lexue përkthimet e të tjerëve. As durim. Nuk jam në gjendje me lexue as librat që më sjellin të njoftunit e mi. Tashma kam nji defekt të madh: sa herë nisi me lexue më zen gjumi. Sidoqoftë, nivelin e përkthimit arrij ta dalloj edhe në hapsinën e dy faqeve tekst. Nëse përkthimi në shqip ka ecë përpara, nuk duhet të harrojmë se përtej këtyne arritjeve qëndron puna vetëmohuese e sa e sa përkthyesve dhe letrarëve të mirëfilltë, që ishin ma para. Në qoftë se për të qenë shkrimtar i mirë s’asht e nevojshme të jesh magazinë kulturore, me u ba përkthyes lypset të kesh shumë kulturë. Ja pse përkthyesit e mirë janë të pakët. Engjëll Sedaj mendon se niveli i përkthimit në Shqipni asht ma i naltë se sa tekstet e mirëfillta letrare që botohen. Unë për vete, deri kohë ma parë, i studioja me kujdes poetët shqiptarë, për të marrë prej tyne fjalë e shprehje të bukura. “Qerbelanë” e Naimit, për shembull, e kam lexue me shumë pasion.
Shpëtim Kelmendi – Me tanë atë përvojë që keni grumbullue në fushën e përkthimit, besoj se ju do të kishit shumë porosi për përkthyesit që po vijnë. Cilat mund të ishin këto porosi?
Gjon Shllaku – Kisha me u thanë se, pikë së pari, duhet ta studiojnë mirë gjuhën shqipe. Duhet me i njofte mirë autorët klasikë shqiptar, rapsoditë, kangët tona popullore, për me zbulue mendësinë, shpirtin, frymën e dashunisë që populli shqiptar ka arritë me e shndërrue në fjalë. Vetëm për me përkthye Iliadën, unë kam pas hartue nji fjalor prej 4000 – 5000 fjalësh. Gjendesha përballë nji ndërmarrjeje të madhe, ndaj më duhej të isha i sigurt.
Shpëtim Kelmendi – Nji fjalor i tanë në funksion të vetëm nji teksti?
Gjon Shllaku – Oh, sigurisht.
Shpëtim Kelmendi – Cilat janë veprat, që ndjeni nevojën t’i përktheni sa më parë?
Gjon Shllaku – Iliada më asht botue tri herë: dy herë në Shqipni e nji herë në Kosovë. Sofokliu nji herë. Do të doja të më botohej Euripidi me “Ifigjenia në Aulidë”, “Medea”, “Hipoliti” dhe “Alçesti”. Të tana këto vepra mund të përmblidhen në jo ma shumë se 250 faqe libër.
Shpëtim Kelmendi – Botimin e parë të “Iliadës” e keni ba në gegnisht. Për mendimin e një mase të konsiderueshme lexuesish, versioni gegnisht tingëllon ma bukur se ai në tosknisht, domethënë në standardin letrar. A bini dakord me këtë?
Gjon Shllaku – Sa herë kam shkrue në gegnisht, kam pasë shumë probleme në lidhje me botimin. E botimi më ka interesue shumë. Vetëm se duhet të keni të qartë diçka: edhe kur përdor variantin e gjuhës letrare, unë pothuajse prapë shkruej në gegnisht. Kjo ndodh për arsye se sintaksa, e cila përban bazën e nji gjuhe, asht gege. Nji “ë” apo nji “r” s’më prish fort punë. Unë mendoj se në tanë Shqipninë shkruhet gegnisht.
Shpëtim Kelmendi – Cilat janë përparësitë e gegnishtes në përkthim, gjithnji nëse, simbas jush, mund të flitet për përparësi?
Gjon Shllaku – Në gegnisht asht përkthye Dante Alighieri. Në gegnisht janë përkthye Homeri e Virgjili. Këta janë majat e letërsisë botore. E vërtetë se Shekspiri, nji tjetër gjigant, asht përkthye në tosknisht, nga Fan Noli, por në këtë rast bahet fjalë për nji shqipe artificiale. Fan Noli nuk ka jetue fare në Shqipni; kësisoj, ai nuk njeh shqipen e shqiptarëve që banojnë këtu, por shqipen e shqiptarëve që banojnë në Amerikë apo ndokund tjetër. Ai sjell nji tosknishte të vjetër, të papërpunueme, e jo tosknishten moderne.
Shpëtim Kelmendi – Pra, përparësitë e gegnishtes janë në poezi, në prozë, apo në të dyja njëherësh?
Gjon Shllaku – Gegnishtja i ka kultivue të gjitha gjinitë letrare. Gegnishtja ka romanin e parë, ka epikën ma të hershme e të tjera. Si kohë, Naimi vjen para Fishtës, por tetërrokëshi i tij nuk ka të krahasuem me atë të Fishtës. “Luftëtarëtë lëftuan” – thotë Naimi. Pse, tetërrokësh asht ky? Kurse Fishta të batërdis me tetërrokësh. Thotë ma shumë e ma fort.
Marrim edhe lirikën. A ka ndonji lirik të tosknishtes që mund të krahasohet me Mjedën? Poezia don përgatitje klasike, sidomos latine. Edhe greke, kuptohet, por këta shquheshin ma tepër si mendimtarë, ndërkohë që latinët i dhanë hov stilit poetik.
Shpëtim Kelmendi – Cilët janë përkthyesit e shquem shqiptarë, që ju i respektoni?
Gjon Shllaku – Ma së pari asht Ethem Haxhiademi. Çmoj Fan Nolin në përkthimin e “Don Kishotit”. Ka përdorë plot fjalë turke, por megjithatë ka punue mirë.
Shpëtim Kelmendi – Çfarë kishit me thanë në lidhje me ata që përkthejnë nga nji gjuhë e dytë, pra jo nga origjinali?
Gjon Shllaku – Kisha me thanë se ata lajnë tesha në nji ujë, ku dikush tjetër ka la përpara tyne. Duhet me përkthye vetëm prej origjinalit. Madje duhet me gjetë autorë, të cilët ndërkohë janë përkthye edhe në shumë gjuhë të tjera. Pse sheh edhe ndonji model tjetër përkthimor nuk asht keq. Thjesht kjo të ndihmon me u ndi ma i sigurt në punën tande.
Gjuha jonë shqipe asht e vjetër dhe e fuqishme. Unë nuk kam lanë fjalë pa përkthye te Homeri; madje në shumë raste kam përdorë nga tre a katër sinonime, vetëm me i dhanë sa ma shumë larmi përkthimit. Për shembull, kam përdor emrat: shtizë, ushtë, patërshanë, mëzdrak etj.
Shpëtim Kelmendi – Çfarë mendoni për “Odiseun” e Spiro Çomorës?
Gjon Shllaku – Mirë! Bukur! Spiro Çomorën e lexoj me qejf, sepse ai e njeh hekzametrin. Ata që nuk e njohin hekzametrin dhe nuk dinë me e skandue mirë, rrezikojnë me ra në kurthin e nji proze të pasistemueme. Hekzametri njihet pak, e kjo për arsye se nuk përfshihet në traditën e gjuhës shqipe. Mendoj se pa hekzametrin gjuha shqipe ka humbë shumë.
Shpëtim Kelmendi – Po ju, a e keni përkthye “Odiseun”?
Gjon Shllaku – Posi jo. Prej vitesh. Por ende nuk kam mundë me e botue.
Shpëtim Kelmendi – A mund të na thoni pse?
Gjon Shllaku – Në lidhje me këtë, besoj se kam diçka interesante me kallzue. Pothuajse në të njëjtën kohë kur unë çova Iliadën për shtyp, në Ndërmarrjen e Botimit, Spiro Çomora, dritë pastë, sepse s’asht ma mes nesh, e kishte përfundue së përkthyemi edhe ai Iliadën. Drago Siliqi, dritë pastë po ashtu, se as ai s’asht ma mes nesh, i tha Spiros që i kishte ra në dorë një përkthim shumë i mirë i Iliadës, prej Gjon Shllakut nga Shkodra. Në këtë rast, Spiroja tërhiqet tanë dinjitet, e kësisoj Iliada ime botohet.
Ma vonë na ndodhi e njëjta gja edhe me “Odiseun”. Prapë kishim punue njikohësisht e për të njëjtin libër. Kësaj radhe e ndjeva si detyrim moral që të tërhiqesha unë. E kështu, që prej shumë vitesh, “Odiseu” im vijon të mbetet në fletë të daktilografueme, në pritje të kohës së tij.
Shpëtim Kelmendi – E keni përkthye në gegnisht apo në tosknisht?
Ko poezi e rrallë e Naim Frashërit, ASNJËHERË nuk ka qarkulluar ASKUND në librat shkollore ose në botimet SHKOLLORE, në Shkollat SHQIPE. Lëre atëhere, koha ka ikur!
Po sot, përse SOT JO?!!!
Kjo POEZI është botuar më 1902 në Sofje të Bullgarisë krahas “Bagëti e Bujqësi”, “Histori e Skënderbeut”, “Fjalët e Qiririt”, “Luletë e Verësë”, “Korça” etj!
Kjo POEZI është një histori e tërë e kombit Shqiptar, kryevepër e Naim Frashërit që ka për qëllim të zgjojë medoemos tek shqiptarët ndërgjegjen e fjetur kombëtare.
Dhjetori zakonisht vinte i ngarkuar me dëborë. Dëbora shpesh kalonte mbi një metër dhe ne detyroheshim të hapnim rrugët për të shkuar te kroi,(Llagaturati), për të mbushur ujë, si dhe shtigjet drejt ndertesave të vogla ku mbanim kafshët shtëpiake. Detyroheshim gjithashtu që të pastronim dëborën e shumtë që mbulonte çatitë.
Shkollat mbylleshin për disa ditë dhe kohën e kalonim herë brenda shtëpisë, pranë oxhakut me zjarr, ku plot kënaqësi hanim diçka, si arrë, rrush, qershi të thara, piqnim në prush vezë, patate e qepë, e herë jashtë, duke luajtur nëpër dëborë.
Ndonjëherë ngrinim edhe ndonjë grackë, me shpresën për të kapur ndonjë thëllëzë.
Zogjtë nëpër shkurre cicëronin të menduar dhe, sa herë i shikonim, u hidhnim thërrime nga buka jonë për t’i ushqyer.
Çufi, qeni ynë tepër i veçantë, (i racës Airedale), i bukur dhe shumë inteligent , dilte me ne nëpër vreshta dhe shpesh na sillte pranë ndonjë lepur — vetëm për ta parë, sepse nuk kishim çifte.
Në këtë atmosferë, mes bardhësisë dhe shkëlqimit kur binte dielli, afronin ditët e bukura të Krishtlindjes dhe po ashtu ndërrimi i viteve, Viti i Ri.
Por, Krishtlindja ishte rreptësisht e ndaluar dhe e dënueshme të festohej në Shqipërinë tonë, i vetmi shtet në botë që e shpalli veten zyrtarisht një shtet ateist kushtetuesisht (1967-1990),ku sundonte diktatura më e egër në rruzull.
Gëzimi ynë shtohej edhe më shumë, sepse në shtëpi ktheheshin pjesëtarët e tjerë të familjes: vëllezërit, motrat dhe kushërinjtë që studionin në qytet. Ishin pushimet dimërore…
Shtëpia mbushej me zëra, me të qeshura dhe me lëvizje. Oxhaku nuk fikej pothuajse fare dhe era e druve të djegura përzihej me aromën e gatimeve që përgatiteshin për festa. Nëna lëvizte pa pushim, ndërsa ne të vegjlit rrinin rreth e rrotull, duke pritur momentin kur gjithçka do të ishte gati.
Mbrëmjet ishin më të bukurat. Rrinim të gjithë bashkë, duke dëgjuar tregime të vjetra, kujtime nga koha e prindërve dhe gjyshërve, ndërsa jashtë dëbora vazhdonte të binte pa zhurmë.
Ndonjëherë dritat fikeshin dhe flaka e zjarrit bëhej i vetmi burim drite, duke i dhënë dhomës një ngrohtësi të veçantë.
Kur afrohej nata e Vitit të Ri, pritja bëhej edhe më e madhe. Nuk kishim shumë gjëra, por kishim gëzim. Një tryezë e thjeshtë, e shtruar bukur e plot hijeshi nga Nëna, (ndihmonte dhe motra me ato doçkat e vogla), disa ëmbëlsira shtëpie dhe shpresa se viti i ri do të sillte ditë më të mira.
Në mesnatë, pa fishekzjarre e pa zhurmë, uronim njëri-tjetrin me buzëqeshje të sinqerta. Jashtë gjithçka ishte e bardhë dhe e qetë, ndërsa brenda shtëpisë ndiheshim të plotë. Ishin ato momente të thjeshta që, edhe sot, mbeten më të paharrueshmet.
Ne të vegjlit flinim shpejt në darkë që të zgjoheshim herët dhe të shikonim pakot që do të na “sillte” plaku i Vitit të Ri, ashtu siç e imagjinonim ne…
Çufi ishte gjithmonë i pari që zgjohej në mëngjes. Para se dikush të hapte sytë, dëgjohej zhurma e tij te dera në oborr dhe lehja e lehtë, sikur donte të na thoshte se dita kishte ardhur. Ishte një qen jo shumë i madh, me qime të dendura që e mbronin nga të ftohtit dhe me sy të zgjuar, që dukeshin sikur kuptonin çdo fjalë që thuhej rreth tij.
Kur dilnim jashtë, ai na priste gjithmonë pranë derës, duke tundur bishtin dhe duke u hedhur me gëzim fëmije.
Na shoqëronte kudo: te kroi, nëpër vreshta, tek shtepia e xhaxhait kur shkonim çdo herë në fshatin tjetër.
Në ditë feste dukej edhe më i hareshëm, sikur e ndiente që shtëpia ishte plot dhe se diçka e veçantë po ndodhte.
Atë ditë, shtëpia ishte zgjuar herët. Nëna kishte nisur përgatitjet që pa gdhirë mirë:
tava me patate e mish si dhe lakrori piqeshin në saç (aty futej edhe një lek; kujt i binte në pjesë, thuhej se do t’i shkonte mbarë viti).
Gatimet zinin vend në fërnellën me vajguri dhe era e tyre përhapej në çdo cep.
Ne rrinim rrotull, herë duke ndihmuar e herë duke u fshehur nga ndonjë punë e vogël që na caktohej.
Çufi nuk largohej nga kolibja tek oborri. Herë shtrihej pranë derës, herë ngrihej e shikonte rrugën, sikur priste ndonjë të ftuar tjetër.
Sa herë dëgjohej ndonjë hap, ai ngrinte veshët dhe vraponte përpara, por gjithmonë kthehej qetë, me të njëjtën besnikëri.
Në mesditë, kur të gjithë u ulëm në tryezë, dera mbeti pak hapur. Çufi u afrua ngadalë dhe u shtri pranë pragut, pa bërë zë.
Askush nuk i tha asgjë. Ishte pjesë e festës, si zjarri në oxhak dhe zërat tanë të bashkuar. Dikush i vendosi në pjatën që kishim për të, një copë mish dhe ai e mori, e hante me kujdes, sikur të kuptonte se ajo ditë kishte rregulla të tjera.
Pas drekës, dolëm sërish jashtë. Dëbora shkëlqente dhe heshtja ishte e thellë. Çufi vraponte përpara nesh, ndalonte, kthehej, na priste dhe nisej përsëri. Në një moment u zhduk pas një shkurreje dhe u kthye me një lepur të vogël në gojë, të gjallë. E la pranë nesh dhe u ul, duke na parë drejt e në sy. Nuk ishte gjueti-ishte dhuratë.
Ne e shikuam, qeshëm, e përgëzuam Çufin dhe e lamë lepurin të ikte. Çufi na pa, por nuk u mërzit. U ngrit dhe na ndoqi sërish, i qetë.
Në mbrëmje, kur u kthyem në shtëpi, ai u shtri pranë oxhakut. Flaka pasqyrohej në sytë e tij dhe ne rrinim të heshtur për pak çaste. Jashtë, dëbora binte përsëri.
Brenda, festa vazhdonte thjesht, me fjalë të ngrohta dhe ndjenja të pastra.
Dhe Çufi ishte aty — roje, shok dhe kujtim — pjesë e asaj kohe që nuk kthehet më, por që jeton gjithmonë brenda nesh.
Sheper, 1977( foto edmadisi)
*Sheper, fshat në Zagori Gjirokastër.
Vendlindja e Andon Zako Çajupit, Ilia Dilo Sheperit, Aristidh Rrucit, Pano Xhamballo’s, Jani Dilo etj.
Sapo kam marrë lajmin e vdekjes së poetit Jamarbër Marko. Jamarbëri është bir i Petro Markos. Me shkrimtarin e adhuruar dhe familjen e tij jam miqësuar në pleqërinë e Petros. Kishte botuar romanin “Nata e Ustikës”. Ishte një botim rehabilitues ndaj autorit, pasi romani kishte shumë vite në dorëshkrim. Unë shkruaja kritikën e parë për romanin. Më vonë i kam marrë intervista Petros, i kam bërë vizita familjare.
Pse Petro Marko i burgosur nga Zogu, i burgosur nga Italia fashiste, burgosej edhe nga Enver Hoxha dhe dënohej me vdekje gjithë jetën, dënohej me vdekje të familjes së tij gjithë jetën? Petro më përgjigjej ndaj një pyetje përafërsisht kështu të formuluar: “Ua them të gjithëve: Mua më ka urryer Enver Hoxha!”
Ky do të ishte titulli i intervistës sime me Petron, botuar në “Drita”. Ishte gjëmë e madhe nëse të urrente një sekretar partie i fshatit apo i bllokut, pa le më të të urrente vetë Sekretari i Parë. Prandaj Petro Marko do të burgosej, prandaj Petro Marko do të ndalohej, prandaj Petro Marko nuk do të rehabilitohej asnjëherë plotësisht. Dhe do ta ndiqte i njëjti mallkim edhe pas vdekjes.
Me Petron i pinim kafet në shtëpinë e tij. Perimetri i jetës së tij, prej shumë e shumë vitesh, ishte ngushtuar deri në kafen përballë apartmentit të tij, tek Arbëria, ose pak metra larg shtëpisë, tek klubi i Gazetarëve. Pothuaj e gjithë jeta familjare, i gjithë komunikimi i tyre me botën ishte brenda një perimetri të tillë të ngushtë. Ishte një ngujim i detyruar frymëzënës nga regjimi më hakmarrës dhe nga paranojaku më hakmarrës në krye të tij.
Nuk ishte e vështirë, pra, të hakmerreshe me Petro Markon dhe familjen e tij. Ishin një familje artistësh. Në kohën e ndalimit të tij të kushedisatë, Petro Markos ia burgosnin të birin dhe ia dërgonin në Spaç. Jamarbër Marko ishte gazetar i ri dhe poet i ri. E kishte në gjak antiskematizmin. Burgosja e të birit ishte më shumë se burgosje për Petro Markon. I biri dënohej me hekura, i ati dënohej me vdekje të shpirtit.
Ardhja e pluralizmit e gjente familjen e Petro Markos plot me plagë. Më e rënda dhe më e liga nga plagët ishte se iu ishte atrofizuar, iu ishte mbytur çdo reagim shërues ndaj këtyre plagëve. Ndihma e parë urgjente për ta shpëtuar këtë familje artistësh do të ishte nxjerrja e saj nga ky status. Petroja dhe familja e tij ofronin miqësi e çiltërsi tek të gjithë. Mjerisht nuk iu shpërbleheshin dhe nuk iu shpërblyen.
Petro Marko do të përfshihej në proceset e pluralizmit. Pa e fshehur gëzimin, më tregonte se kishte marrë pjesë në hartimin e platformës së Partisë Republikane. Vetë do të largohej në përvjetorin e parë të pluralizmit. Vitet e fundit kishte vuajtur shumë nga shëndeti, kishte bërë edhe një operacion për prostat jashtë shtetit. E priste vdekjen. Dhe ua kishte lënë amanet familjen të gjithë miqve të tij.
Një nga shkrimtarët më të shquar shkrimtarë, Petro Marko linte një vepër të madhe prapa, një pasuri të madhe nga edhe familja do të kishte të drejtë të përfitonte. Dhe të jetonte e lumtur, e pasur, edhe sikur të merrej thjesht me qeverisjen e të ardhurave nga vepra e Petros, që nga vepra aq e adhuruar nga rinia si “Hasta la Vista”, tek romani aq kozmopolit “Qyteti i fundit”, deri tek “Shpella e piratëve”, aq e dashur për fëmijët, e deri tek veprat e fundit të lëna në dorëshkrim. Një nga piktoret më të talentuara, Safo Marko, gruaja e Petros, po ashtu ka në opusin e saj një krijimtari tejet të pasur. Në duart e dikujt tjetër kjo krijimtari do të kishte qenë tejet fitimprurëse.
Harrimi, mospërkrahja, indiferenca do të ishin dënimi modern për familjen e Petro Markos. Kjo luftë e re do të kishte çmimin e saj. Tranzicioni do të kishte trashëgimi kryesore nga regjimi komunist paranojën, do të kishte trashëgimi kryesore paranojakët. Ky do të ishte mallkim për shqiptarët. Do të ishte mallkim i veçantë për familjen e shkrimtarit, tashmë treanëtarëshe.
Më i brishti i nga e gjithë familja, ndoshta më i brishti nga të gjithë shqiptarët që kanë jetuar në Shekullin XX dhe do të jetojnë në Shekullin XXI, Jamarbër Marko, legjendari Madu, do të mbetej poet dhe do të shndërrohej në një roman të pashkruar, në kërkim të autorit edhe për kushedi sa kohë. Do të përgatiste tri vëllime poetike, do t’i botonte dy prej tyre, “Rastësisht me dashje” (1995) dhe “Pro nobis” (2001). Botimi dhe suksesi do t’i kenë sjellë sadopak këndellje shpirtërore. Mjerisht, nuk i ka sjellë as komoditet minimal, nuk i ka sjellë as mbijetesë.
Kështu do të dorëzohej luftëtari i madh, trashëgimtari në linjë mashkullore i Petro Markos. I vetmi shqiptar, i vetmi i ri shqiptar që shpallte pa mëdyshje dëshirën për t’ua hequr shqiptarëve qafe ai me duart e veta diktatorin, Jamarbër Marko ishte i armatosur me armën më të pafajshme, metaforën poetike. Këtë e kishte në gen. E kishte në gen edhe për të mos i bërë dot keq askujt. Mjerisht as atij që e meritonte, armikut personal të babait të tij, Enver Hoxhës.
(Ky opinion është botuar me 7 Shtator tek Bota Sot)
Ishte nje zilke qe tringellonte gati e pandjeshme ne xhepin e xhaketes prej kadifeje. Nuk besoj te dije njeri per ate zile. Ishte nje e fshehte e madhe. Rastesite nganjehere vijne vetem per ty. Ndodhi ate dite qe nje ze nga salla i tha me armiqesi te hapur se ai po mbronte modernistet ne poezi. Faiku foli me nje mllef te pakontrolluar se kishte ardhur koha te prishej statukuoja letrare. Ai e kishte fjalen per skematizmin dhe varferine e mjeteve shprehese, per te gozhduarit ne karriget e podiumeve. Aq duhej, nje ze si i kurdisur, qe te degjohej dhe i dyti pastaj dhe i treti, me inatcor se dy te paret, madje talles. Lidhja e Shkrimtareve ishte aneksi i Komitetit Qendror dhe i Ministrise se Brendshme. Ishin te frikshem ata zera. Faiku la podiumin e mbuluar me beze te kuqe dhe pershkoi sallen e madhe me fytyre te zymte, me duart rrasur ne xhepa. Kur kaloi prane meje degjova ate tringellime te mbytur si nje sensasion. Nga erdhi ajo tringellime? Faiku kishte permendur dhe emrin tim si nje poet lirik me fryme te re moderne, prandaj i vura veshin asaj muzike xhepi. E kisha gjetur me ne fund, se prej xhepit te tij vinte ajo tringellime, qe me kishte bere aq pershtypje.
Pas nje ore e kishte thirrur Dalan Shapllo ne zyre dhe i kishte thene;
— Je ne vete,Faik? Ke kerkon te permbysesh ti, realizmin socialist? Niçja, qe ti e lexon ne gjermanisht ishte per shkallmimin ne emer te mbinjeriut te çdo morali, feje, sistemi… ore djalosh, c’te bej me ty, nisu me sherbim, ik per ca kohe..ik..me vjen keq qe ndodhi keshtu…
Dhe Faikun e nisnin me sherbim. Kjo po perseritej pak si shpesh. Ne ate kohe ai ishte redaktor ne revisten Nentori, djalosh 27 vjecar, tregimtari me i famshem i kohes.Tregimet e tij ishin tejet origjinale, te shkurter, fin, pak si te thate, edhe nje presje binte ne sy kur ishte e tepert. Ai nuk pershkruante, po abstragonte, nuk ndjehej si autor, por te mberthente me gjetja te medha, te padukshme, ai ishte mjeshter i nentokes se shpirtit. Kjo eshte veti e shkrimtareve te medhenj, te cilet, ne çdo kohe, kane plot pune me grafomanet e maleve me faqe librash. Atehere kishte shume te tille, qe nje tregim te Faikut me kater faqe, e shtrinin tejetej ne njezeteepese faqe.
Ne fillim nuk i pelqeja tregimet e Faikut. Isha mesuar me pershkrimet e diellit gjysme faqe, me hollesite gjer ne marrezi te veshjes se komisarit, tri faqe, me mbledhjet me popullin, tridhjete a dyzete faqe. Ai solli dieten e shendetshme ne prozen e shkurter. Erdhi rrokupuje si nje novator i madh. Dhe nje dite ai na u imponua te gjitheve, edhe atyre te njezeteepese faqeve.
Faiku lexonte ne gjermanisht, frengjisht, italisht. Kur shkruante ai kishte temperature. Edhe jashte ne rruge ai kishte pamjen e tendosur, te zymte, te pakenaqur te tryezes se shkrimit. Ai asnjehere nuk u nda prej saj. Dhe ajo, ajo e cuditshmja qe mbante ne xhepin e xhaketes ku rraste duart, ajo, qe ia pikasa nje dite fare papritur,ashtu vagellimthi ne sallen e Lidhjes. E kisha harruar. Ishte e veshtire te flisje aq lirshem dhe me fryme intimiteti kompromentues me te, beja kujdes, ngurroja para se t’i flisja, se ai nuk kishte asnje grime dashamiresie dhe ngrohtesie ne fytyre. Aparenca e tij ishte e veshtire.I ngjante Kafkes ne nje fotografi bardh e zi te Procesit ne gjermanisht, qe ai e mbante ne çante. Shpesh me dukej si i semure.Vuante. Ate dite qe i foli Dalani u takuam te dy ne tarracen e Lidhjes ku ndodhej dhe ballkoni i gazetes Drita. Ishte ndajnate. Sapo kishte perenduar dielli dhe ai me tha keto fjale me nje nervozizem asgjesues; Ulet laku, Roland,ulet e ulet ai lak gjersa te mberthen per gryke. Eshte e trishtueshme te shikosh cdo mengjes ne oren shtate e gjysme kur dal nga shtepia, popullin e Tiranes, ate turme te çoroditur perplot tension e frike ngazellyese, ke degjuar per friken ngazellyese, kur i thuhet derrit daje, te nje populli qe me dhimbset per vdekje, i cili nxiton nen lakun qe ulet, ulet. Kush e ka radhen sot? kjo eshte pyetja fatale.
Futi doren ne xhep dhe degjova tringellimen, ate muzike tronditese qe te krijonte ankth. Shau neper dhembe dhe iku. O zot, ai nuk ishte mire. Ishte aristokrat, ne qofte se do ta zbukuroja pak origjinen e tij, familje intelektuale, nuk vuante per ate qe ne e shqiptojme thjeshte; buke. Ç’kishte? Pse fliste ashtu?Ndjeshmeria e tij nervoze, ai guximi i befte qe bente maje ne publik, ajo tringellime qe vinte nga xhepat e tij, ne momente kritike, e mbulonte me njefare misteri figuren e tij te paket, te dobet, nervoze, te zymte.
Sherbimet e qetesonin, udhetimet e largeta ne male ne dimer dhe ne vere, ne pranvere dhe ne vjeshte. Atje te ishte redaksia e Nentorit per te dhe ai te rronte vetem dhe te mos shfaqej me.
Shpesh merrte me vete çiften dhe dilte per gjueti. O ç’dite! Atje, atje duhet shkuar, ne pyjet, lumenjte, fushat me mullare te kripur, nen shi, nen flete, nen boretime e shterngate. Ne Tepelene, ne Lekel, me mikun e tij te ngushte Sazan Golikun, ne fshatrat e Kurveleshit, ne stane, ne Kala te Dodes..ne Korab te 9 bjeshket me 20. 000 krere dhen ku pishat dhe lugjet dukeshin te kaltra si ne argjend..atje, atje takon njerez te thjeshte, barinj, peme, kafshe, shpende, yje, det, burime, flete, qe vdesin trimerisht perdhe ne token e epshme plot avuj e muzike buisjesh te nendheshme. “Ulem e marr nje gjethe, me thoshte, e mbaj ne fletet e shenimeve te mia. Atje ajo vdes, thermohet, behet pluhur dhe une kam tundimin te ziej pak uje dhe ta pije si caj.. kushedi ç’vegime pyjesh qe vdesin do te shikoj!”
Ai e prmendete shpesh vdekjen si nje gjetje te madhe artistike, si nje ngacmim per nje roman, nga ato lloj prozash te gjata, ( enderra e cdo shkrimtari ) qe rendom i quajme romani i jetes. A do ta shkruante?
Ne nje nga ato kohet e sherbimeve te gjata ai shkroi romanin “Nomeja e larget” dhe nuk e dinte qe do ta botonte pas vdekjes.Trysnia e asaj qe kishte shqiptuar, mekati i ndryshimit te gjerave, do te ndjehej dhe ne marredheniet me shkrimtaret me te shquar te kohes. Ata nuk do ta perkedhelnin me. Madje do ta mbulonin me njefare heshtje qe te vret me shume se cdo gje. Je dhe s’je, s’te vene re. Boto c’te duash, tani je bere i rrezikshem me talentin tend. Laku ulej, ulej, hija e tij e kishte shternguar me kohe gryken e hajthme me mollen e adamit te kercyer.
Nje dite duke zbritur shkallet e Lidhjes,nje shkrimtar i madh i tha si shkarazi e me nje gjysme zeri; “Kete librin e fundit se kishe gje, ke rene Faik.”
Ai rrasi duart xhepa, doli me vrap perjashta dhe u zhduk. Ç’po ndodhte me te?
Nje dite me tha me ate nervin e tij vrases; “Ti me thua pse zhdukem kaq shpesh. Me ben pershtypje dicka te disa nga miqte e mi, me permendin si te vetat ca gjera, detaje, hollesi, qe jane te tregimet e mi. I thone me mburrje, me mendjelehtesi, pa fare brerje ndergjegjeje dhe une rri e i shikoj si buf..te jene kaq te papergjegjshem, kaq hakmarres?…”
Ne fillim mbeta, m’u duk i pabesueshem ky shpjegim me nje ton te zymte, tejet te pakenaqur.Por me vone kur punoja ne Kinostudio, e kuptova me zhgenjim te hidhur, se ajo verejtje e trishte dhe brengosese e Faikut, kishte qene mese e sakte, tmerresisht e vertete. Doja te shkruaja nje skenar te bazuar ne nje nga tregimet e tij, po shefi, nje regjisor dhe shkrimtar i njohur, ish mik i Faikut, me tha me nje indiference prej keqberesi “O, ate e kemi plackitur te gjithe, c’ka me te bukur ia kemi perlare, s’ka mbetur asgje per ty.”
Nuk mund ta harroj ate cast, qe s’me eshte hequr nga trute, ate cast te tmerrshem, pas vdekjes se tij, ne moshe fare te re, ne moshen e Krishtit, qe me trishtoi aq shume. Dhe ishte koha qe s’e kujtonin me.
Kam qene te varri i tij dhe, pse ta fsheh, me eshte bere se kam degjuar serish ate tringellimen e mistershme. Ende e vrasin, edhe atje, atje poshte atyre pllakave prej mermeri te krisur, ku futet laku, ai laku qe di te ulet edhe ne Had. E kane mbuluar me harrim, heshtje, pluhur tokesor. Se fama s’del per te gjallet.
Po c’ishte ajo tringellime? Ishte nje zilke qe tringellonte ne xhepin e tij, nje zilke gjyqtari qe binte tronditshem perpara se te shqiptohej pretenca, atje ne ato sallat e gjykatave te vjetra me noti, derrasa me cimka dhe me police qe i zinte gjumi ne kembe. I jati, nje gjykates i nderuar, e mbante prej shume kohesh ne sirtarin e tij te mbyllur me kyc. Pretence per te vdekurit. Sa here tringellonte ajo zilke ne xhepin e tij, ai ndjente te vdiste ngapak. E kishte filluar si nje loje, pastaj e kishte ndjere si nje parabole. Nuk ia tregonte njeriu, sepse edhe kete do t’ia vidhnin. Prandaj iku ndoshta, prandaj iku aq shpejt, se e perfshiu paniku i prishjes se harmonise.Ai ishte aristokrat dhe donte te ikte i bukur, pa u perbaltur.
Shkonte te dollapi ku mbante ciften,merrej me te per nje kohe dhe zhdukej neper humbetira.Gjuante shkurta me disa miq, qe e prisnin si nje zoteri. Ata e donin pa fjale, nuk ia prishnin kurre qejfin. Edhe ate dite. Pyjet digjeshin nga ethet. Fergellonin. Kercitnin. Ate dite vrau nje çift shkurtash, te cileve u varej koka pikellueshem. Ishte cifti i fundit, i thane, shkojme, Faik,..Ata s’donin t’ia prishnin dhe e kishin nxjerre te ajo lirishte e kuqe dhe e lane t’i vriste, mashkullin dhe femren, sqep me sqep, ne dalldine dhe trullosjen e dashurise.
Kjo e trishtoi pa mase. Kishte vrare çiftin e fundit te atij pylli. E beme per ty, i thane me trishtim dhe ata. Ç’fjale te renda. Ai nuk ishte perendi. Zuri shtratin. Digjej dhe ai nga ethet si pyjet. Kjo puna e shkurtave nuk i hiqej nga mendja. Ç’kam bere, thoshte, ç’kam bere!
Ai ishte i ndjeshem si nje muzg qe nga ndjeshmeria morbite shnderrohet shpejt ne nate.
U kthye nga Fierza, e vuri gryken e çiftes ne gryke, ne vendin ku ishte ulur laku prej kohesh dhe vrau veten.Te gjithe pyesnin; “O,zot, pse e vrau veten Faik Ballanca? Asnje nuk e di edhe sot.Te gjithe ngrene supet.
Ai nuk e ka ate zilken e pretences se fundit. Nuk ia gjeten ne xhepin e xhaketes, sepse ma fali mua.Sa here ndjehem keq, ketu ne Amerike, ai tringellon ne xhepin tim si nje requiem.
Ndoqëm po atë taktikë. Natën marshonim, ndërsa ditën flinim guvave dhe pyjeve, pasi kishim vendosur roje të forta përreth. Një mëngjes një nga rojet tha se kishte dëgjuar zhurmë këmbësh. Ai thirri, po zhurmat u larguan me ngut, si diçka që rrëshqet mbi gjethet e kalbura, të mbetura nga vjeshta e vitit të shkuar. Markoja u vrenjt. Armiku mund të na kishte zbuluar dhe atëherë do të ishte tepër e vështirë për t’ia arritur qëllimit. Dërguam një patrullë zbulimi me Zervën, Pilon dhe Thanas Tuzën. Ata u kthyen pas dy orësh dhe nuk zbuluan dot asgjë, veç disa gjurmëve të dyshimta që mund të ishin edhe gjurmët e kafshëve të egra të pyllit. Të gjithë u qetësuam, veç Markos.
Mbrëmja ra mbi pyll si një rrobë e ngrohtë, e leshtë. U bëmë gati për marshim. Markoja na tha se, po të mos na diktonin atë natë, do të kapërcenim rreshtat e fundit të rrethuesve dhe mund t’í godisnim përpara se të largoheshim më tej. Ecnim në të errët dhe mezi shquanim siluetën e shokut që ndodhej përpara. Siç ndodh zakonisht në marshime, na dukej sikur ishim në Sul, nëpër shtëpitë tona, nëpër shkëmbinjtë e njohur. Toka e butë zhytej nën nallçat e shojeve. Doli hëna si një top i hedhur në male. Hijet u stërgjatën. Retë u shkriftuan në qiell si stereja e Mesolongjit kur deti tërhiqet në zbaticë. Bunacë. Befas, andej nga lindja shkrepëtiu. Ajri ishte i ngrohtë dhe vakësia dukej sikur mbetej me drurë e varej me përtaci përdhe. Pritëm të binte shi, po nuk ra. Në lindje përsëriteshin shkrepëtimat, ndërsa mbi ne ndriçonte një hënë e bardhë. Diku u ndalëm. Shoku që kisha përpara bëri me shenjë që të heshtja. Eca pa zhurmë në majë të gishtave. Udha ishte e zënë. Përpara nesh kishte dy-tri çadra dhe një mori ushtarësh që flinin si të vdekur. Ishin shtrirë përdhe pranë e pranë dhe s’kishin asgjë në trup, veç rrobës së leshtë dhe armëve që u shkëlqenin. Hëna u ndriçonte fytyrat dhe shamitë e bardha, të mbështjella si qefinë rreth kokës. Midis drurëve kishte kuna të varura dhe, me sa duket, njëri nga ata që flinin atje foli nëpër gjumë. Kuna u lëkund dhe ne kujtuam se foli dikush nga ne.
“Ç’është ai kapedan i marrë që i ka shtrirë këtu në mes të udhës”, thashë me vete.
Kush foli? – pyeti Markoja nën zë.
Pamë njëri-tjetrin, po nuk e gjetëm dot. Zerva eci përpara. U përkul mbi një kunë. Nxori thikën dhe
vrau dikë. Pastaj vajtën të tjerë. M’u duk sikur e ndjeva erën e gjakut dhe s’di sepse ngrita kokën, po s’pashë as yje e as hënë, sikur qielli të ishte verbuar. Bari i shtypur dridhej nën erën e vakët dehëse. U lëkund një pemë aty pranë dhe ranë gjethet. Befas dikush thirri me një zë të çjerrë, që u pasua nga zëra të tjerë.
Na vranë toskët! Na therën!
Ishin disa zëra njëherësh, që vinin njëri pas tjetrit. Ata që flinin u zgjuan, u ngritën nga dheu, kërcyen nga kunat dhe zhveshën armët, akoma të trullosur nga gjumi. Pylli shkëlqeu.
Na kishte futur Zerva në atë shteg. Ai kishte qenë pararojë. I kishte gjetur të gjithë të përgjumur dhe nga shamitë e bardha si turbanë, kishte pandehur se ishin turq.
Ne shkuam pas Zervës.
Na vranë toskët!
U mblodhëm menjëherë rreth Markos dhe për herë të parë e pamë të hutuar. Nakla ia priste krahët. Na udhëhoqi në një anë të pyllit, po përsëri na dolën çadra përpara dhe dikush ulëriti po ato fjalë: “Na vranë toskët!” Pas nesh u dëgjuan zëra të tjerë, që nuk ishin zërat e shokëve tanë:
O burra, toskë, pini gjak gegë!
Tradhti!
Ishim të rrethuar. Dikush na nxiste njëri kundër tjetrit. Zërat vinin nga vende të ndryshme. Nisi beteja dhe askush nuk po e merrte vesh se si ndodhi. Ngatërroheshim midis drurëve, na bëhej sikur na godisnin hije, sikur na ngjiteshin kulpra nëpër këmbë. Omer Vrioni e kishte ngritur me kujdes kurthin dhe njerëzit e tij thërrisnin po ato fjalë nga majat e pemëve. Këtë e mësuam më vonë.
Markoja u sul me rrëmbim përpara. Rendëm pas tij dhe u përpoqëm të mos e humbnim sysh në atë zallahi.
Ku janë pashallarët? – thërriste ai. – Ku janë pashallarët?
Shtatë bejlerë mbetën të vrarë nën këmbët tona. Nën nallçat e shojeve mbinin vurrata e gjaku nuk mpiksej, po rridhte i valë në atë pyll të vakët. Markoja çau një çadër me thikë. E mbërtheu në sytë tanë Ago Vasjarin, e tërhoqi për mjekre dhe kur e ngjokën, ia nguli thikën në fyt, duke i thënë:
Plaku i Litharicës është ngjallur vurrkollak. Aliu të kërkon hakun.
Agoja u rrëzua në këmbët e tij. Markoja mori frymë e lëshoi krahët. Tamam atëherë një negër, që ishte shtrirë përdhe, e qëlloi dhe e plagosi në ije. Ne hapëm zjarr mbi të dhe e lamë të vdekur, ashtu siç qe i shtrirë. Iu afruam stratarkut, po ai na mbajti larg. E lidhi vetë plagën.
Bjeruni trompetave! – urdhëroi pas pak. – Bjeruni trompetave që të ushtojë pylli. Unë nuk kthehem më pas. Do ta gjej të gjallë Omer Vrionin në këtë pyll, ashtu siç gjeta Agon.
Trompetat tona zunë të binin dhe tingujt rendën nëpër pyll si ca gurë që përplasen. U mblodhëm të gjithë aty. Përtej drurëve u dukën mirditorët me Lleshin e Zi në krye, vëllain e kapidanit të Oroshit. Zhurma e trompetave u tërhoqi vëmendjen mbi ne.
Na vranë toskët! – klithi dikush mbi pemë.
Hapën zjarr dhe pylli u ndriçua sikur të kishte shkrepëtirë. Markoja u rrëzua. Në çast plasi një përleshje e përgjakshme dhe në atë gjurulldi se kush mundohej të merrte trupin e tij. U ndeshëm gjoks më gjoks. Më në fun Thanas Tuza e hodhi Markon në kurriz. Ne e vumë në mes dhe u tërhoqëm duke shkelur mbi të vrarë.
Njerëzit e Omer Vrionit thërrisnin mbi kokat tona:
Na therën toskët!
Suluni, o gegë, pini gjak toske!
Suluni, o toskë, pini gjak gege!
Gjuha jonë deformohej nga klithmat e tyre dhe ata përsërisnin po ato fjalë, si kukumjaçkat që njohin vetëm një klithmë. Ishin turq apo çekrezë?
***
Herë-herë dëgjonim nga një krismë nga pas, por tani nuk na bënte asgjë përshtypje. Rreshtat e turqve i çamë më lehtë dhe dolëm nga rreziku. Premë dru e shkurre përreth, bëmë një vig të fortë e shtruam një rrobë të leshtë. E ulëm ngadalë Markon. I vendosëm armët, kitarën, trompetën dhe një flamur turk pranë këmbëve. Thanas Tuza mezi e lëshoi. Markoja ishte i verdhë. Herë-herë rënkonte në jerm. Ashtu duke ecur, unë hidhja sytë nga ai dhe hapat e mia më dukeshin si hapat e valles së grave të Sulit, që ishin hedhur me këngë në greminë.
Kostandin Boçari doli në krye të rreshtit dhe përsëriste herë pas here:
Unë jam i vëllai dhe nuk qaj. Asnjë të mos qajë.
Dielli na gjeti në rrugë. Markoja zuri të lëvizte qepallat. Buzët dhe vetullat i dridheshin dhe mua më dukej sikur thoshte diçka, që nuk e dëgjonte dot askush nga ne.
***
“Armët i kam pranë, po s’luftoj dot. Kitarën e kam pranë, po s’këndoj dot. Po vdes… Këmba ime nuk do të shkelë më kurrë mbi shkrepat e Sulit. Meteorët e përgjakur s’patën vend për këtë lëng të sertë që më rrjedh nga plagët dhe që është jeta ime. Se gjaku i kombit tim është shprishur e rrjedh nëpër Europë, kudo që ngre krye liria. Ne jemi gladiatorë që e shpërthyem arenën.
Karpenisi! Mbi kokën time djeg dielli i huaj i Eladës. I verdhë si limon ky qiell. Mbi buzën time po rreshken kripërat e fundit. S’kam një bulë ujë dhe zemra po më çahet nga malli. Nuk mundem të këndoj. Fytyra e Krizesë dhe e tim biri buzëqeshin përtej pyllit të gjelbër me ullinj. Ku jeni? Era gënjeshtare lot me mua dhe shpërndan mall e këngë të vjetra lufte, si atëherë kur ndodheshim tek Pesë Puset, në Qafë, apo në kështjellën e shën Venerandës.
Ku vemi? Ky vig që lëkundet më kujton djepin e nënës që më merrte gjithmonë në shpinë. Me djepin tim e të Kostandinit ime më u çonte barut luftëtarëve. Nga gjumi më zgjoi një krismë dhe një krismë po më vë në gjumë. Më ngadalë, ju shokë që më mbartni! S’më shpini dot në Seleidë. Eshtrat e mia do t’í presë një tokë tjetër. Po vij, Mesolongj. Është mesditë. Stërkat e dallgëve vrapojnë mbi krahët e baticës dhe rrethojnë tërë brigjet e tua me shkumë të bardhë, që mërmërit se unë po vdes. Vërtet po vdes, po mos mbani zi. Se unë nuk jam më trimi i kombit tim. Në atë arenë të vogël të huajt kanë ngjallur përçarjen e llahtarshme: vëllavrasjen. Vetëm kjo na ka prishur. Unë jam një gladiator që e gjeta rastësisht derën hapur. Dhe u përpoqa që të mbroj këtu lirinë që gëzoja në malet e mia, në sajë të armëve që kam në trup. Gjaku im vritet akoma. Kush e di për sa kohë? Kush e di se kur liria do të trokasë mbi atë dhe të zhuritur pëllëmbë e gjak, siç po troket tani në Eladë. Shpejt. Shumë shpejt.
… Më dhemb diçka. Diçka s’e kreva…
Po mbërrijmë. Hapuni porta, paçka se qepallat e mia po mbyllen dhe shokët nuk i shquaj dot! Më varrosni pranë fortifikatës “Gjergj Kastrioti”, që hija e tij të më qetësojë…
Në shtëpinë e zonjës Denada Gorani, telegrami nga jashtë shtetit mbërriti në vjeshtën e dytë të vitit nëntëdhjet e katër.
Ishte përgjigje e një telegramit që Denada kishte nisur pak muaj më parë në Moskë me një adresë që kishte gjetur në zarfat e dikurshëm të të shoqit të ndjerë.
“Familjes së zotit ing.Mikel Gorani. Rruga ‘Vrana Konti’ nr.15, Kinostudio Shqipëria e Re, Tiranë. Nga: Sonja Smirnova(Gorani ).Rruga. Muzeu i Arteve të Bukura, Pushkin, 341,.Moskva.
E nderuar zonjë.
Duke shprehur ngushëllimet për ndarjen nga jeta të bashkëshortit tuaj dhe ish bashkëshortit tim të ndjerë, ing. Mikelit, ju bëj me dije se unë do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse, nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ). Moskë.”
Zonja Nada, Denada Gorani, e lexoi me një gjendje ankthi telegram shemrës së saj. Tek kalonte nga togfjalëshi i parë tek i dyti, e kështu me radhë, iu përhit befas në mendje shpërfaqja e mjegulluar e portretit të asaj tjetrës. Këmbët e çuan te sirtari i fundit i komodinës së madhe në dhomën e gjumit.
Çifti mbante atje gjithë koleksionet dhe relike të fotografive ndër vite, nga fëmijëria e secilit deri në përditshmëri, sipas një tradite dhe mundësive të kohës.
Aty, prej dekadash flinte edhe aparati fotografik. “Lajka” me mbulesë kafe në çelur, një gjeratore e vogëlth ku ishin fiksuar dhe mbyllur çastet intime të ditëve të paharruara në atdheun e largët të Sonja Smirnovës po dhe kapitulli lirik i atdheut të dytë të asaj tjerës, në vendin e vogël ballkanik. Aty, në misterin e kësaj kutie mbuluar me meshin të hollë i dukej se flinin në gjumin e kohës edhe çastet e bekuara të lindjes së,Vanjës që ata i thërrisnin drita jonë.
Diku në thellësinë e sirtararkivit, Nada si zonjë shtëpie e dinte se Mikeli kishte vendour në një kutizë kartoni, disa foto familjare të veçanta nga jeta studentore në Moskë dhe të tjera nga Tirana.
E mori kutizën në dorë. E kishte parë disa herë atë edhe më parë. Madje, kishte qenë vetë bashkëshorti i saj që dikur ia kishte treguar koleksionin e fotove me rusen, sigurisht, duke e pyetur më parë nëse kjo, e ngacmonte shpirtërisht.
Një ndjesi mjegullore e të papërcaktuar e përfshiu qënien e saj. Ishte martuar në vitin njëmijë e nëntëqind e gjashtëdhjet e gjashtë me një burrë të ndarë më parë nga një martesë me një ruse. Me Sonjën pati nje djalë që ende pa mbushur gjashtë muaj, iu desh të ndaheshin.
Po ish kohë e prishjeve të mëdha mes dy vendeve. Era e ftohtë siberiane që kish fryrë furishëm në marrëdhënieve e dikur miqve, të thirrur: ‘vëllai i madh’ e ‘vëllai i vogël’; kishte mbetur tani, atje tej, në ajrin e ngrirë, si një kumt i dhimbshëm, përherë e më i largët.
Aso motesh, të paktit, ata më entuziastët, e përfytyronin vendin e tyre, shkëputur nga treni i madh i kampit Lindor. Një lokomotivë që do të çante mes acarit të borërave e stuhive vetëm me këngë marciale.Të shumtit, më të pazëshëm në vetëdije të trazuar, kishin përfytyrimin se tani e tutje vendi i tyre, nuk ishte veçse një vagon i ndryshkur, i vetmuar, i shkëputur e lënë në harresë diku mes stepave me dëborë, akujve dhe pyjeve të ngrirë.
Një qënie që ashtu do të atrofizohej e shndërrohej në një fosil të stërlashtë mamuthor si qymyrguri ndanë Adritikut dhe Jonit.
Zonja Nada me letrën në dorë mbërritur prej larg, ndjehej e përhumbur mes qënies dhe mosqënies.
Mikel, i tha zëri i brendshëm. Erdhi letra që prisje. Erdhi po ti, i shtrenjti im, nuk je. Kush do ta presë miken e largët? Çfarë do t’i them? Është një mike e vështirë, i dashuri im. Vetëm ti më kupton, si gjithmonë.
Në vetminë e saj hodhi sytë nga letra dhe nisi të gërmëzojë me zë……. do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja…. ***
Djaloshi që i kish kaluar të tridhjetat, me flokët e verdhë si e ëma tani po vështronte që nga qielli përmbi territore dhe vendin që u shfaq befas përtej qelqeve mijëra këmbë poshtë avionit dhe që quhej Shqipëri, i orientuar nga e ëma, me ngulmin e akumuluar ndër vite për të parë sa më parë vendin ku kishte lindur.
Ajo, që nga sipër drejtoi gishtin drejt një grumbulli laraman pejzazhesh, kuadratesh e konturesh të çrregullta poshtë avionit që u shfaqën pas vijës së bregdetit.
-Atje, është Durrësi, biri im. Atje je larë edhe ti një herë të vetme kur shkuam si familje. Ja, tani, ku duket Tirana ku unë jetova dhe ku ti linde, i shtrenjti im.
Pasagjeret e parë nisën të zbresin nga avioni. Si një rrymë e beftë ajri në veshët e gruas ruse nisën të shquhen fjalët e para në gjuhën e huaj shqipe dhe një kaplim e turbullim i mjegullt i përshkoi kurmin duke përhitur në kujtesën e largët. Kishte zbritur këtu dikur me të dashurin e saj, në këtë pistë avioni sa nje fushe tenisi, krahasuar me vendin e nisjes.
-Vanja, biri im i dashur, më në fund jemi mbi Tiranë, në qytetin ku ti ke lindur, në vitin gjashtëdhjet e tre. Zemra po më rreh fort që jemi së bashku. Sa shumë do të thotë kjo për mua! Ishte si një amanet dhe dheu nuk do më treste kurrë, pa ardhur të dy këtu, i shtrenjti im.
Vanja nuk foli por e shtrëngoi të ëmën me krahët e fuqishëm.
Ajo e përsëriti fjalinë e fundit. “…и земля не приняла бы меня, если бы мы оба не пришли сюда.” (…i zemlja, nje proniala bi menja, esli bi mi oba nje prishlli sjuda) ..”..dheu, nuk do më treste pa ardhur të dy këtu.”
-Mamushka ime e dashur,- pëshpëriti i biri duke e përkëdhelur në kokë e supe të ëmën. Jemi së bashku, mamushka ime tani, me flokët e bukur mbuluar me dëborë…
Sonja instiktivisht futi dorën në xhepin e palltos dhe nxori kopjen e telegramit. Nuk dihet pse sytë iu mbërthen te fjalitë e fundit. …Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ).
***
Ne mendjen mjegullore të Sonjës, tani shfaqeshin e iknin me shpejtësi si retë e shtyra nga erërat e nëntorit , sekuenca nga e kaluara e këtij vendi ku kish mbetur pas një pjesë e bukur, e dhimbsur dhe e hidhur nga jeta e saj.
Një ditë, kujtoi se si mes ca totemesh vizive të paharruara, regjimi quhej i rënë gërmadhash dhe imazhet e pabesueshme të rrëzimit të regjimit komunist më tepër se në gazetat dhe kanale televizive të botës, ishin blatuar në shpirtrat e njerëzve në Tiranë dhe vise të tjera të vendit të varfër.
Pas kthimit, më saktë dëbimit nga atdheu i dytë, atje, në dheun e saj, kish nisur punë si kimiste në një ndëmarrje industriale. I biri, ishte gjithçka për të. Ishte e tashmja dhe e kaluara ngjizur në një. Po edhe ardhmja. Vetë jeta e saj.
Këtu, sot askush nuk të njeh dhe kërrkush nuk të pret, i tha zëri i brendshëm ushqyer me kureshtinë dhe misterin e kësaj vizite.
Qënia e saj ndjeu lagështirën dhe ajrin e freskët të aeroportit, tek ecte ngadalë në krah të të birit. Një re e vogël e mesditës përmbi malin e Dajtit i kujtoi, kushedi pse, letrën e fundit të saj nisur në Tiranë në adresë të Mikelit. Ishin kumtet që ajo përcillte plot dhimbje nga ndarja…Se nëna e sëmurë kishte ndërruar jetë dhe asaj, i ndalohej udhëtimi për Tiranë. I bëhej se ajo letër po endej nëpër qiejt etern të të dy vendeve pa mbërritur kurrë në destinacion.
Befas, tek shikonte turmën e njerëzve dhe taksixhinjve, sytë iu mbërthyen tek një copëz kartoni mbi lartësinë e supeve të njerëzve ku shkruhej me gërma kapitale:
NADA GORANI.(MIKEL)
Qënia e gruas ruse u trand tjetërsojshëm. Zhbiroi me sy si e etur personin që po e mbante kartën me emrin njoftues. U afruan drejt dy femra që mbanin letrën.
-Nada Gorani? – pyeti me një zë që nuk iu duk i saj.
-Po. Nada dhe Alba, bija ime!-tha tjetra.
Ndërkaq, duart e tyre u kryqëzuan dhe pas një hezitimi të lehtë, të dyja gratë u përqafuan.
-Alba, ime bijë.-tha Nada duke prezantuar të bijën.
Alba buzëqeshi me një hije droje dhe e sapombërritura e përqafoi duke ndjerë aromën e balukeve të saj.
-Im bir, Vanja!- tha gruaja ruse.
Djaloshi u afrua dhe zgjati dorën drejt Albës dhe gruas shqiptare pranë saj.
Denada e përqafoi djaloshin biond miqësisht si ta kish takuar më parë.
Shtatlartë dhe me sy blu si i ati, i tha zëri i brendshëm.
Vanja u përshëndosh në gjuhën e tij me një buzëqeshje naive.
Gruaja ruse iu drejtua të birit dhe ndërkaq e ktheu në shqip të njëjtën fjali:
-Vanja, ju jeni vëlla e motër nga i njejti baba, Mikeli,
Të rinjët u takuan sërish me buzëqeshje.
-Mirë se erdhët!-tha Alba.
Sonja përktheu.
-Dabró pozhalovat!
Aty për, aty djaloshi ia ktheu:
– Spasíba, rádi bït’ u vas! Rad poznakomít’sja! -Ndërkohë që e ëma përktheu:
-Mirë se u gjetëm! Gëzohem që u takuam!
Pasi siguruan taksinë e nisjes për Tiranë, pritëset u ofruan ardhësve të largët një kafe në një nga kioskat e mbira pranë sheshit të aeroportit
Të nesërmen do t’i merrnin për një vizitë në shtëpi nga hoteli në qendër të qytetit ku ishin akomoduar.
***
Tek përfunduan gjithshka për vizitën, Nada. përqafoi të bijën që iu bë krah në përgatitjen e drekës së mikpritjes. Me sytë nga ora e dorës i kujtoi se mbeteshin vetëm tridhjet minuta të lira para nisjes për t’i marrë nga hoteli mysafirët e huaj.
-Erdha mami-u dëgjua që nga mesorja e shtëpisë Alba që ende po rregullohej para pasqyrës.
Një trishtim i beftë e pushtoi. Kishin rrjedhur shumë ujëra ndër vite kur ajo mbeti e vetëm me të bijën. Iu kujtua një nga bisedat e fundit të jetës së Mikelit. Nada, edhe sikur shëndeti im të perkeqësohet, dhe mundet të iki nga kjo botë, dua të interesohesh për birin tim në Rusi… dhe, natyrisht nëse, kjo nuk të ngacmon shumë, edhe për Sonjën. Nëse rron ose jo. Ishte një pjesë e jetës sime.
E kishte siguruar për këtë. Dhe ja, si e solli fati. Janë mirë, i dashur, i takova, Erdhën vetë. -i përhitej në shpirt zëri i tij i qetë nga biseda e dikurshme.
Dreka, deri dy orë më parë e sikletshme për të zonjën e shtëpisë, rrodhi shumë më natyrshon nga ç’e mendonte, falë episodeve të dy të rinjve që tregonin histori nga shkollimi i tyre. Vëllait dhe motrës që tani ishin bërë bashkë çuditërisht, si në një legjendë urbane.
Dhuratat e sjella nga larg ishin dy pejzazhe. Një pranverë me simfoni lulesh dhe gjelbërim të stepash ruse dhe një kuadër pranveror me mështeknat dhe berjozat e nje parku në Moskë, mbuluar nga pelerina e butë e dëborës.
-Janë autorë bashkohorë,-tha Sonja për dhuratat.
Zonjës Nada tek i mori ne dorë iu duk për një grimë se mori ne dorë një copëz nga qyteti i dikurshëm i dy të dashuruarve.
Pastaj, biseda rreth tryezës me gatimet e shtrura megjithë drojet e fillimit për të dyja palët, rrodhi më çlirët.
Të nesërmen ishin ftuar të dyja në drekën që mysafirët do të jepnin në një lokal pas muzeut kombëtar.
Pas tre ditëve zonja Denada dhe Alba i përcollën miqtë në Rinas me nje taksi që e kishin prorositur më parë.
Dhuratat i mbante në një çantë Alba. Ishin punime artizanati familjar nga tregu i Krujës ku i çuan ditën e fundit mysafirët. Në çastin e ndarjes, me sytë nga Sonja , Denada tha:
-Prit! Kam edhe diçka.
Nga çanta e dorës nxori një pako të vogël në madhësinë e një kutije biskotash. Nisi të shpalos letrën e çokollatës me të cilën kishte mbështjellë pakon.
Nga letra doli një papuçe e një foshnje të mitur.
-Kjo është për ju! -iu drejtua Sonjës që kishte mbetur e hutuar.
-O Zoot ! O nëna ime! Papuçja e Vanjës së vogël që e zuri porta e autobusit atë ditë të ndarjes kur më zgjati foshnjën tonë dhe Mikeli nuk mundi të ma jepte se makina u nis për Rinas.
Sonja e mori papuçen e butë ngjyrë gri të çelur, e puthi dhe e vuri poshtë gushës me sy të mbushur me lot.
-Të falënderoj nga zemra se je zonjë e vërtetë- tha e prekur. -Kjo ështe dhurata më e bukur e jetës sime,- dhe e puthi sërish.
U përqafuan.
-Si një amanet i Mikelit,-tha Nada me sytë e lëngëzuar.
-Tjetrën e kam në shtëpi -shqiptoi Sonja.
Vëllai dhe motra kishin mbetur të befasuar, ashtu të përqafuar.
Pas pak, Vanja me Sonjën përkrahu u larguan drejt sallës së pritjes dhe më pas drejt pistës ku një avion Tu-104 që fluturonte në linjën Moskë-Tiranë, kish ndezur prej kohësh motorët. Pranë tij një Tupolev Tu-104, sapo kishte mbërritur.
Nënë e bijë qëndruan aty duke i ndjekur me sy gjatë, derisa sa avioni u ngrit dhe çau qiellin gri të nëntorit.
Tek zvogëlohej në sfondin blu të hapësirës eterne, ngjante përherë e më tepër si një shpend që çante udhën e kthimit, në shtegtim për dimërim në viset e origjinës së largët.///
Pas xhiros paradeske përmes Monakos,
Në sheshet e hoteleve pesyjesh, ndalin
Lamborghini, Ferrari dhe
Rolls Royce…
Trendit e modës së automobilave,
Me të cilët krenohen
Tek ndihen të plotësuar…
Dhe ja, prej tyre
Seks modelet zbresin,
Me t’ua hapur derën
Dhe me t’ua zgjatur dorën kavalierisht
Djelmoshat shik mazhordomë.
Oh,mezi dilet prej këtyre makinave sportive,
Të rrafshta me truallin dhe,
Me forma ekstravagante aerospaciale,
Aqsa femrave të ndritshme,
Elegante dhe fisnikërisht të gjata
Mbi takat e larta
U duhet të çaplehen…
Ky ngërç, veç
Më intrigues e bën
Shkëputjen nga makina…
Spërdridhen sensualisht të bukurat
Tek ngrejnë sakaq valë – valë
Fustanin farfuritës
Gjersa zbulojnë brekët
Si te danci dalldisës can can !
Por vetëm kaq,
Sa për të përndezur fantazinë dhe adrenalinën
E mazhordomëve, me të cilët flërtojnë,
Ah, por ca më shumë edhe për spektatorët
E pandarshëm, të mbledhur më tej ;
S’reshtin ata së bëri foto e video me celularët,
Tek ëndërrojnë përvuajtshëm
Të pasurohen mrekullisht një ditë…
Por ç’po them ?
Mizanskena e përsëritshme
E veturave në shesh,
Buzëqeshja institucionale e modeleve
Dhe, ai detaji nga danci can can
Video virale bëhen në moment ;
Ato n’internet
Kushdo mund t’i ndjek’…
I ndjek dhe unë, live
Dhe,tek relaksohem,
Gjithë miksazhi xixëllues,
I shfaqjes, në Monakon përrallore,
Në monedha të njëmendta ari,
Që bien e bien nga qielli,
Më shndërrohet në përfytyrim !
O, e di,e di mirëfilli ;
Mos u ngutni të ma thoni,
Se, s’qenkësh gjë tjetër e gjitha kjo,
Përveçse një kitsch komercial masiv.
Epo kitsch –i sot,
Më shumë se kurrë më parë
Eshtë në modë…
Ndër sytë e tu buron si dritë dashnija,
ani se goja hesht, kur flasin sytë.
Në mes të njerzve më pushton vetmija,
kur vetëm jam unë ndjehem vetë i dytë.
Por larg çdo brengë, vetmija të mërgohet,
për sytë e tu kjo kangë le të buçasë,
që dashunija të qëndrojë e ngrohët
dhe kur dëborë mbi flokë na kem’ me pasë.
Shikimi yt i ngultë, çdo përshëndetje
më nxit një varg të ri plot hir me nisë,
dy sytë e tu të pi më ftojnë me etje
në të përjetshmen gurrë të poezisë.
Pendën me zanë, me ndejë syçelë gjithë natën
më frymëzojnë dy sytë e tu të rrallë,
veç ata sy mund të shpërthejnë shtërgatën,
në parzëm mund të derdhin zjarr e mall.
Qiellin vështroj ndër sytë e tu si shtrihet,
ndër qiej me u ngjitë na thrrasim shoqishojnë.
Dhe zemra ime meket a përtrihet,
kur sytë e tu trishtohen a shendojnë.
Kur qeshin sytë e tu – lulzon pranvera,
dhe pse e ambla stinë ende asht larg.
Nuk janë, jo, gjeth, që mbi asfalt mbledh era,
fjalët që hyjnë prej zemrës fill në varg.
Ndër sytë e tu unë shoh përpara detin
e larg andrrat e mija tue lundrue…
Ku shkojnë ato? Ku e çojnë ato poetin?
Drejt lumtunisë që rrjedh përjetë si krue?…
Dy sytë e tu më rikujtojnë sot mallin
e dashunisë së viteve të parë,
një botë të tanë dy sytë e tu më ngjallin,
dy sytë e tu të thellë e mendimtarë.
Për ty, e dashun, vargjet le të mbeten
si një kujtim që koha s’e venit.
Dy sytë e tu ndoshta kam pritë gjithë jetën,
ndaj kam në shpirt kaq ngrohtësi e dritë.
Komentet