Një atdhe është një tërësi e shumë familjeve; dhe, sikurse normalisht familja mbështetet për respekt të vetvetes, kur dikush nuk ka interes të kundërt, qyteti ose fshati i dikujt, të cilin ne e quajmë atdhe, mbështetet për të njëjtin respekt të vetvetes.

Sa më shumë rritet ky vend, aq më pak dashurohet, sepse dashuria e pjesëtuar zbehet. Është e pamundur ta duash çilërsisht një familje që është tepër e madhe të cilën mezi e njeh.

Kushdo që digjet nga ambicia e të qenit punëtor ndërtimi, tribun, pretor, konsull, diktator, bërtet se e do vendin e tij, por në realitet ai e do vetëm veten. Secili dëshiron të jetë i sigurt se ai mund të flejë në shtëpinë e vet pa u frikësuar se një tjetër, që pretendon të jetë i fuqishëm, ta detyrojë atë të flejë diku tjetër; të gjithë duan të jenë të sigurt për të mirat dhe jetën e tyre. Dhe meqenëse të gjithë formulojnë të njëjtat dëshira, interesi i veçantë përfundon duke u bërë interesi i përgjithshëm: premtimet bëhen për republikën, ndërsa në të vërtetë ne i bëjmë ato për veten tonë.

Është e pamundur të ekzistojë në tokë një shtet i cili që nga fillim nuk u qeveris si republikë: ai është procesi natyror i natyrës njerëzore. Para së gjithash, disa familje mblidhen kundër arinjve dhe ujqërve; ai që ka ca drith ia jep në këmbim atij që ka vetëm dru.

Kur zbuluam Amerikën, i gjetëm të gjitha popullatat të ndara në republika; në tërë atë pjesë të botës kishte vetëm dy mbretëri. Nga një mijë kombe, gjetëm vetëm dy të nënshtruar.

E njëjta gjë ishte në botën e lashtë; në Evropë ishin të gjitha republika, para mbretërve të vegjël të Etrurias dhe Romës. Ende sot ne shohim republika të ndryshme në Afrikë. Tripoli, Tunizia, Algjeria, në pjesën veriore, janë republika të brigandëve. Hottentotët, në pjesën jugore, ende jetojnë ashtu siç pretendohet se jetohej në epokat e hershme të botës, të lirë, të barabartë me njëri-tjetrin, pa zotërinj, pa të sunduar, pa lëndë, pa para dhe pothuajse pa nevoja. Ushqehen me mishin e deleve të tyre, lëkurat e tyre i veshin, strehët e tyre janë kasolle druri dhe toka; ata janë më qelbashët e njerëzimit, por ata nuk e vërejnë atë; ata jetojnë dhe vdesin shumë më të qetë se ne.

Tetë republika pa monarkë mbeten në Evropën tonë: Venecia, Hollanda, Zvicra, Gjenova, Luka, Raguza, Gjeneva dhe San Marino. Polonia, Suedia, Anglia mund të konsiderohen republika nën një mbret; por Polonia është e vetmja që e shpall veten republikë.

Tani, çfarë është më mirë, që atdheu juaj të jetë një shtet monarkik apo një shtet republikan? Çështja është debatuar për katër mijë vjet. Nëse i pyesni të pasurit, ata të gjithë preferojnë aristokracinë; pyesni njerëzit, dëshirojnë demokracinë: vetëm mbretërit preferojnë monarkinë. Pra, si është e mundur që e gjithë toka të drejtohet nga monarkët? Pyesni minjtë që propozuan të varnin një zile në qafën e maceve. Por në realitet, arsyeja e vërtetë është se burrat, siç u tha, rrallë janë të denjë të qeverisin vetë.

Është e trishtueshme që shpesh, për të qenë një atdhetar i mirë, duhet të jesh armik i pjesës tjetër të njerëzve. Katon Plaku, ai qytetar i mirë, gjithmonë përsëriste në Senat: “Ky është mendimi im, që Kartagjena duhet të shkatërrohet.” Të jesh një atdhetar i mirë do të thotë të dëshirosh që qyteti yt të pasurohet me tregti dhe të fuqizohet me armë. Është e qartë se një vend nuk mund të fitojë pa humbur një tjetër dhe se nuk mund të fitojë pa i bërë njerëzit të pakënaqur.

E tillë është gjendja njerëzore, që të dëshirosh madhështinë e vendit tënd duhet të dëshirosh të keqen e fqinjëve. Kushdo që do të donte që atdheu i tij të mos ishte as më i madh, as më i vogël, as më i pasur dhe as i varfër, do të ishte një qytetar i universit.

VOAL – Leonardo Sciascia lindi në Racalmuto, në provincën e Agrigentos (asokohe quhej Girgenti), më 8 janar 1921. Ai është një nga shkrimtarët më të mirë të shekullit XX, një polemist dhe gazetar, një eseist i shkëlqyeshëm, një pikë referimi në politikë për disa breza, ai bëri Siçilinë dhe problemet e saj një metaforë letrare në gjendje të përshkruajë çdo pjesë të botës. Puna e tij gjithashtu paraqet një pikë referimi për atë rrymë letrare dhe jo fiktive që përbën përkufizimin e “realizmit kritik”.

Zona në të cilën Leonardo i vogël lind dhe rritet është ajo e borgjezisë së vogël siçiliane. I pari nga tre vëllezër, nëna e tij vjen nga një familje artizanësh, ndërsa babai i tij është një nga shumë punëtorët e angazhuar në minierat e squfurit të zonës së Agrigentos, i dashur, siç dihet, edhe ndaj Luigi Pirandellos.

Në vitin 1927, Sciascia filloi përvojën e tij studimore, duke zbuluar menjëherë dashurinë dhe predispozicionin e tij të shkëlqyeshëm për lëndë të tilla si letërsia dhe, mbi të gjitha, historina. Kohën jashtëshkollore, nga ana tjetër, ai kalon me xhaxhallarët e tij, si dhe me gjyshin e tij, një pikë referimi të cilës ai shpesh i rikthehet në letrat e tij në një moshë të pjekur. Më 1935, shkrimtari i ardhshëm u transferua në Caltanissetta me familjen e tij, duke u regjistruar në Institutin Magistral IX Maggio. Këtu, mësuesi i tij është autori i mirënjohur Vitaliano Brancati, i cili  është model hyjnor për shkrimtarin e Racalmuto, mbi të gjitha nga një këndvështrim letrar. Brancati, Manzoni dhe Pirandello janë, në të vërtetë, për Leonardo Sciascian, pika referimi të vërteta stilistike dhe teorike në fushën letrare. Për më tepër, në shkollën e Caltanissetta, ai gjithashtu has në një personalitet tjetër prestigjioz, mësuesin e ri Giuseppe Granata, senatorin e ardhshëm të Partisë Komuniste Italiane. Prej tij, autori i ardhshëm merr mësimin e Iluminizmit, si dhe njeh autorët amerikanë. Që nga ai moment, Volteri u bë një model filozofik dhe kritik për të.

Më 1941, në përpjekjen e tretë, Leonardo Sciascia kaloi provimin për t’u bërë mësues i shkollës fillore. Në të njëjtin vit, grumbullimi i grurit Racalmuto e merr atë si nëpunës. Këtu ai mbetet deri në vitin 1948, duke mësuar realitetin fshatar sicilian, i cili pasqyrohet në disa nga veprat e tij. Në ndërkohë, megjithatë, mjeshtri takohet me Maria Andronico, me të cilën u martua më 1944. Laura dhe Anna Maria janë vajzat që shkrimtari ka nga martesa.

Dasma ndiqet nga detyra e parë si mësuese në shkollën fillore të Racalmuto. Në të njëjtën kohë, megjithatë, Sciascia duhet të merret me një ngjarje të pakëndshme: vetëvrasja e vëllait të tij Giuseppe, ndodhi në vitin 1948. Një ngjarje që shënon përgjithmonë shpirtin e shkrimtarit.

Duke filluar nga vitet ’50, ai filloi të hynte në zemrën e jetës politike dhe letrare, jo vetëm në Siçili. Në fakt, në vitin 1952, botimi i tij i parë, “Përrallat e diktaturës”, në përmbledhjen e të cilave është lehtë të kuptohen simpatitë politike të autorit, duke u zhvendosur gjithnjë e më shumë në të majtë. Një vit më pas ai fitoi “Premio Pirandello”, falë një prej pjesëve të tij kritike mbi autorin e madh Sicilian. Ndërkohë, ai drejton revista periodike letrare, si “Galleria” dhe “I quaderni di Galleria”, ai bashkëpunon me disa botime për Salvatore Sciascia, dhe më 1956 boton librin e tij të parë të vërtetë: “Famullitë e Regalpietras”. Është një hetim dokumentar i jetës së tij si mësues në një vend që, në vija të trasha, i ngjan Racalmutos së tij. Historia e një prej shumë krahinave siciliae nuk përshkruhet me ashpërsi gazetareske, por evokohet përmes një serie situatash të mundshme që autori imagjinon sikur ka ndodhur. Është stili, ende në zhvillim, i Sciascias tjetër, ai i “Il giorno della civetta” dhe “Una storia semplice”.

Në këto vite, atëherë, për gati dy vjet, ai u transferua në Romë, në Ministrinë e Arsimit. Nga këtu, ai shkruan një përmbledhje me tregime të shkurtra, “Gli unci di Sicilia”, duke u larguar pak nga stili i ndërmarrë me romanin e mëparshëm. Për ta gjetur përsëri, duhet të presim rikthimin e tij në Caltanissetta dhe librin e njohur tani “Il giorno della civetta”, nga i cili disa vjet më vonë regjisori Damiano Damiani sjell një film shumë të vlerësuar nga kritikët dhe publiku. Libri është frymëzuar nga historia e vrasjes së sindikalistit komunist Miraglia, e ndodhur në vitin 1947, dhe është një pasqyrim i vëmendjes që autori i vendos gjithnjë e më shumë drejt realitetit afër tij. Në këto vite, në të vërtetë, ai punon nën sponsorizimin e shkollës, por, mbi të gjitha, vëzhgon. Dhe ai sheh, vëren, ai i ndjen të gjithë ata mekanizma të panjohur, kur nuk errësohen, për opinionin publik dhe që i referohen fenomenit të mafies.

“Il giorno della civetta” sjell këtë fjalë në të gjithë Italinë, me një roman që qëndron saktësisht në gjysmën e rrugës midis narracionit dhe jo-fiction. Sfondi i verdhë, në të vërtetë, është mbi të gjitha një pretekst për të fotografuar dhe treguar një realitet shumë të ndërlikuar, madje të nënvlerësuar nga trillimet dhe politika kombëtare.

Në vitin 1967, Leonardo Sciascia u transferua në Palermo. Nga puna e tij shtetërore ai u tërhoq në pension tre vjet më vonë, duke vendosur të përkushtohej tërësisht në shkrim dhe jetën politike. Ai bëhet një intelektual kundërpeshë, problematik, i vendosur për të kritikuar dhe shikuar i zhgënjyer në të gjitha lëvizjet politike dhe ideologjike, përfshirë ato që janë afër tij, siç është komunizmi dhe partia radikale. “Konteksti”, një skenar nga viti 1971, nuk arrin të ngrejë disa polemika edhe në këto fusha, duke sjellë shprehje të tilla si “arsye e shtetit” dhe “arsye partie”.

Ndërkohë, megjithatë, Sciascia boton vepra të tjera, të tilla si “Këshilli i Egjiptit”, datë 1963, bazuar në temën e imposture, ose si njëlloj të mirënjohur “Secilit të vetin”, më 1966, të mirëpritur nga intelektualët dhe frymëzim për filmin eponim nga Elio Petri. Viti pasardhës është ai i “Vdekjes së Inkuizitorit” të shkëlqyeshëm, i cili merr sugjerimin e tij nga figura e heretikut sicilian Diego La Matina dhe përqëndrohet në një histori që ka të bëjë me Inkuizicionin Sicilian të shekullit XVII.

Është “sicilianiteti”, siç e quan autori, tema e koleksionit të eseve që shkon nën titullin “La corda pazza”, botuar në vitin 1970. Më 1974, në klimën e plotë të referendumit kombëtar, nxjerr në arkullim të shkëlqyerën “Todo modo”. Hierarkitë kishtare dhe liderët e krishterë demokratikë hedhin poshtë librin, i cili shtron sistemin e njohjes dhe rrjetet e pushtetit midis Klerit dhe Qeverisë, duke rrëfyer historinë e një seri krimesh misterioze që ndodhën në një ish-institut kishtar, në të cilin kremtoheshin festime të caktuara ushtrime shpirtërore ”. Protagonisti, për dallim nga librat e tjerë të autorit të Racalmuto, nuk është një detektiv, as një polic që po heton, por një piktor i famshëm që ka ndodhur të jetë mysafir në ndërtesë.

Më 1975 ai shkroi romanin “Zhdukja e Majoranas” duke avancuar teori mbi zhdukjen e shkencëtarit të famshëm, i cili më pas do të vërtetohet nga hetimet nga gjyqësori në vitet në vijim. Në të njëjtin vit shkrimtari është një kandidat për listat e Partisë Komuniste në Palermo dhe zgjidhet. Dy vjet më vonë, megjithatë, ai dha dorëheqjen nga posti i tij. Kompromisi historik, ekstremizmat dhe të gjitha ato arsye partiake të kritikuara edhe në esetë e tij, nuk lejojnë që ai të vazhdojë jetën e tij politike me qetësi, të paktën jo në territorin e tij. Gjithashtu në vitin 1977 u botua “Candido”, frymëzuar nga vepra e Voltaire, një autor gjithmonë i dashur për Sciascian.

Në vitin 1979, megjithatë, ai bindet nga radikalët dhe ishte një kandidat për në Parlamentin Evropian ashtu edhe për Dhomën e Ulët Ialiane. Ai zgjedh Montecitorion, duke u kujdesur për punën e komisionit të hetimit për rrëmbimin e Aldo Moros. Ndërkohë, del libri i vogël “L’affaire Moro”, botuar më 1978, në të cilin autori shpreh qëndrimin e tij, bazuar në përpjekjen e një bisedimi me terroristët, për më tepër shumë i kritikuar si për të djathtën ashtu edhe për të majtën. Në fakt, konflikte të reja lindin me Berlinguer, kreun e Partisë Komuniste Italiane dhe shkrimtari braktis jetën politike kombëtare në fund të mandatit të tij, duke zgjedhur Parisin si destinacionin e tij të tërheqjes.

Megjithatë, tumori, i cili e diagnostikoi shpejt, e detyroi të ndalet shpesh në Milano, për trajtime gjithnjë e më të vështira për të duruar. Dalin disa proza të tjera, siç është “Porte Aperta”, nga viti 1987, “Il cavaliere e la morte”, nga 1988, dhe libri i tij i fundit, “Una storia semplice”, i cili shkon në librari në të njëjtën ditë me të vdekja. Leonardo Sciascia vdiq në Palermo në 20 nëntor 1989 në moshën 68 vjeç.

Babai e solli radion të mbështjellë me çarçaf. E mbante me kujdes e tërë delikatesë si një fëmijë të vogël, për ta ruajtur nga ndonjë goditje apo gërvishje gjatë transportit. Me ta vendosur në tavolinë iu mblodhëm të gjithë përreth dhe, teksa ai zgjidhte cepat e lidhur pisk të çarfaçit, mezi prisnim të shihnim radion, që ishte përmendur aq shumë ato ditë në shtëpi. Nga pesë radio që kishin ardhur në lagje, njërën na i dhanë neve, më saktë babait, me motivacionin: “Qytetar me sjellje shembullore në familje e në punë, si dhe veprimtar i dalluar në zgjidhjen e problemeve të lagjes.” 

Pas zgjidhjes së çarçafit nga babai, përpara nesh u shfaq një pajisje e bukur në formë kutie në ngjyrë kafe. Në gjysmën e sipërme ajo  kishte një katërkëndësh, që dukej si  një rrjetë e mbushur me katrorë të vegjël të artë, kurse në gjysmën e poshtme kishte një stelë të hollë e të bardhë, që komandohej nga një rrotëz anësore. Ajo shërbente  për të kërkuar stacionet në një kuadrat qelqi të  mbushur me shkronja dhe numra në ngjyrë të verdhë, jeshile dhe të kuqe, që të tërhiqnin si magnet. Më poshtë, në mes të radios, shënohej bukur me të verdhë marka “Orion”.

Babai e vendosi me kujdes  në prizë pastaj  iu drejtua vëllait të madh:

-Hape, se të takon ty, meqë mëson mirë në shkollë dhe, me siguri, do të kesh këmbë të mbarë!

Vëllai kapi rrotëzën që shërbente për ta hapur radion dhe e rrotulloi me ngadalë. Në fillim u dëgjuan disa fishkëllima dhe zëra në gjuhë të huaja.

-Do të ketë ca zhurma, derisa të gjejmë stacionin, – tha babai. Vëllai vazhdoi edhe pak me rrotullimin e rrotëzës. Befas e gjithë dhoma u mbush me tingujt e një kënge në gjuhë të huaj.

-Si këngë italiane duket, – tha vëllai.

-Ndërroje shpejt stacionin, – tha babai.

Nuk e kuptova pse u nervozua. Vëllai qeshi lehtë dhe e mbajti një çast pa e lëvizur rrotëzën.

-Është kënga e Çelentanos, o ba, të lutem, ta dëgjojmë pak.

-E ç`ta dëgjosh, ajo që në titull duket se ç`këngë është!

-Nga e di italishten ti, o ba? – e pyeti vëllai me qëllim që të zgjaste më shumë bisedën dhe ta dëgjonte më gjatë këngën.

-E di, e di, e kam mësuar nga një ushtar italian, që mbaja në dyqan pas luftës. “Furore”, do të thotë tërbim. Larg nga tërbimi, o bir! Prandaj lëvize shpejt dhe na gjej radio “Tiranën”. Ajo është për ne.

Vëllai zuri të kërkojë përsëri. Më në fund u dëgjua një zë femre në shqip.

-Po jep lajmet,-tha babai i gëzuar, – është ora e lajmeve.

Tashmë ai ndihej më i qetë dhe si i çliruar ngaqë u gjet stacioni i duhur. Të gjithë u ulëm pranë radios dhe po dëgjonim me vëmendje. Spikerja  fliste për plane ndërtimi dhe për zhdukjen e prapambetjes së vendit. Me të mbaruar, filloi muzika:“Te rrapi në Mashkullorë/Foli Çerçizi me gojë/Mylazim largo taborrë,/lëri djemtë e mi të shkojnë…”

Pas pak te porta e jashtme e shtëpisë u dukën të vinin njerëz.

-Janë ata të partisë dhe të këshillit të lagjes. Po vijnë për të na uruar, – tha babai dhe u kthye nga nëna: -Besoj i ke bërë gati gotat e rakisë dhe embëlsirat…

-Mos u bëj merak, gati i kam të gjitha, – e siguroi nëna.

Në fillim hyri Neçoja, kryetari i këshillit, i shoqëruar nga polici i lagjes Zylfiu. Pas tij vinte Kudreti,  zëvëndëssekretari i partisë dhe, Naqja, kryetari i frontit.

-Gëzime paçim gjithnjë!, – i tha Neçoja babait, duke na dhënë dorën të gjithëve sa ishim në shtëpi.

-Sekretari do të vijë nesër, se sot ashtu i doli një punë, – i tha zëvendëssekretari babait.

Ata që erdhën u ulën dhe menjëherë përqëndruan vështrimin te radioja.

-Po vijnë edhe fqinjët, – tha motra, që ishte më e madhe se unë.

-Mirë se të vijnë! – tha babai, i cili nuk e prishte kurrë zemrën.

Nëna nxori tabakanë me gotat e rakisë dhe një kupë me gliko arre. Ajo ishte mjeshtre e vërtetë për të gjitha llojet e glikove: arre, kumbulle, rrushi, portokalli… Të gjithë ia përmendnin atë aftësi.

-Ta gëzoni radion! – uroi i pari kryetari i këshillit dhe  e kthehu gotën me fund, -Paske raki të mirë, – i tha ai babait.

-Ma ka sjellë nipi nga Narta, – mbushja përsëri kryetarit, – i tha babai mamasë.

-Ta gëzoni! Ta gëzoni! – uruan dhe të tjerët.

-Të na rrojë Partia! – tha babai, duke u shprehur ashtu si qe bërë zakon në raste të tilla

-Të lumtë goja! – thanë ata dhe i kthyhen gotat gjithë kënaqësi.

Babai i dha shenjë mamasë që t`ua mbushte gotat përsëri.

Në dhomë vazhdonin të vinin njerëz, të cilët, ishin kuriozë të shihnin dhe të dëgjonin radion, që në atë kohë  po jepte këngën e kënduar nga Fitnete Rexha:“Qan lulja për lulen obobo/lulen çe këpusin obobo/…

-Eh, ç`këngë! – tha Tarja, gërnetaxhiu, që ishte edhe i pari i orkestrës së lagjes. Me sy të skuqur nga rakia, që e fillonte që në mëngjes, ai vijoi: Dëgjojeni mirë,  o vëllezër, këto janë këngë që  “nuk vdesin kurrë”! Kam apo s`kam të drejtë? – iu drejtua ai të gjithëve sa ishin në dhomë.

-Ke, s`i s`ke, ke shumë të drejtë! – u dëgjuan disa zëra. 

Njëri nga fëmijët e fqinjit, që ishte aty, shkoi prapa radios dhe po e shikonte me vëmendje.

-Çfarë shikon, o bir? – e pyeti babai.

-Ku janë ata xhaxhat që flasin e  këndojnë, se s`po i gjej dot. Mos janë të vegjël si xixëllonja dhe nuk duken? – tha vogëlushi.

Të gjithë ia plasën gazit.

Nëna hynte dhe dilte me tabakanë e mbushur gjithnjë plot.

-Shumë shpejt të gjithë banorët e lagjes do të bëhen me radio, – tha zëvendëssekretari i partisë. –Partia ka projektuar ngritjen e një uzine për prodhimin e radiove në Durrës…1).

-Të tilla  gëzime paçim gjithnjë! – tha nëna duke shërbyer.

Tashmë shtëpia ishte mbushur me vizitorë kureshtarë, aq sa nuk kishte më vend se ku të rrinin. Një grup fëmijësh kokëqethur dhe të bërë me djersë e baltë nga loja, shtyheshin njëri pas tjetrit te dera e dhomës dhe zgjatnin kokat.

-Qerasi edhe fëmijët! – i tha babai mamasë.

-Ja, tani, menjëherë, edhe për ata kam hequr mënjanë karamele, arra dhe kumbulla vlonjate nga të bahçes, – tha nëna dhe nisi t`i qeraste të gjithë vogëlushët.

-Radio, po radio është! – tha Mezani fqinji ynë me të cilin një gardh na ndante. Duke u hedhur një vështrim të gjithëve, ai psherëtiu: -Eh, ç’ ka bërë frëngu!

-Ç`ka bërë Partia, thuaj o Mezan, lëre frëngun atje ku është se, nuk na e solli ai radion! – i tha zëvendëssekretari i byrosë.

-Eh, na ka mbetur nga të parët kjo e shkretë fjalë. Se kështu thoshnin dikur, – tha Mezani si në faj.

-Është thënie e gabuar kjo, o Mezan. Ne nuk duhet të biem në këto gracka, por të jemi vigjilentë, se armiku i egërsuar nga sukseset tona gati është, na e fut helmin dhe na saboton, – foli Naqja, kryetari i frontit, në mbështetje të zëvendessekretarit

Papritur u  dëgjua zëri i ngjirur i Tare gërnetaxhiut:

-Kur themi “Eh, ç’ ka bërë frëngu!” nuk duam të themi ndonjë gjë kundër, por habitemi me zotësinë e atij që e shpiku, pa se nga ç’vend është ai as që duam t’ia dimë.

-E, deomos, radiot jashtë shtetit janë bërë, – tha zëvendëssekretari i partisë, – por ama është Partia që na i gjen dhe na i sjellë edhe nga fundi i botës.

-Të rrojë Partia, se pa atë s`do kishim asgjë, – foli prapë Naqja dhe ngriti gotën që e piu me  fund.

-Të rrojë Partia! Të rrojë Partia!, – e pasuan të tjerët.

Tani shishen e rakisë e kishte  marrë në dorë vëllai im i madh, i cili hidhte raki kudo ku shihte gota bosh…

-Ama, i zoti ka qenë ai që e ka shpikur, ku i ka vajtur mendja xhanëm! – tha përsëri Tarja.–Gjynah që s’ia dimë emrin, – vazhdoi akoma të flasë, -është i pasur a, i varfër a …Eh, sa gjëra nuk dimë! – tha dhe psherëtiu.

-Me siguri ndonjë nga klasa punëtore do të ketë qenë, – tha zëvendëssekretari i byrosë, – të mirat materiale në botë punëtorët i prodhojnë, kurse të pasurit, kapitalistët, u qëndrojnë mbi krye dhe i shfrytëzojnë.

-Deri në palcë! – tha kryetari i frontit.

-Gjakun u pijnë!, – tha polic Zylfiu.

Për disa çaste ra heshtja. Radioja tashmë po jepte  këngën:   “Laje ti moj goce laje/Shaminë e beqarit…”

-Thashë unë, këto janë këngë! – tha përsëri Tarja, duke rrëkllyer gotën e pestë  të rakisë dhe pa nga babai duke i treguar gotën bosh. Vëllai i madh ia mbushi menjëherë. Ai e rrëklleu përsëri dhe tha: -More nuk e di pse më mbeti gozhdë, po si nuk e mësuam se kush është ai që e shpiku  këtë mrekulli, xhanëm. Askush nuk di të ma thotë?

-Shumë gjëra po na kërkon, o Tare, ndryshoja pak avazin  gërnetës, mos i bjerë gjithnjë në një vrimë, – i tha kryetari i frontit – Për ne ka rëndësi radioja dhe, jo kujt i vajti mendja, apo si i vajti, kush e poqi e kush e dogji! Për ta prodhuar, ne e dimë, e ka prodhuar klasa punëtore dhe kaq na mjafton. Zëvendëssekretari i byrosë ta tha, ç`do më tepër ti?

-Të dish më shumë, nuk është keq, – tha Tarja.

-Atëherë na i thuaj ti, o Tare!

-Po ta dija do ta thosha, por mbase e di ky Liloja, djali i Zeno këpucarit, që është me shkollë.

-Disi e ngatërruar është kjo punë, po ne në shkollë na kanë mësuar që radion e ka shpikur shkencëtari i madh rus me emrin Popov, – tha Liloja dhe, si heshti një çast, shtoi: -Por, ata italianët nxjerrin përpara Popovit emrin e Markonit, kurse amerikanët thonë per Teslën.

-E shihni se ç’bëjnë kapitalistët? Edhe shpikjet i gllabërojnë. Janë të pangopur e djallëzorë, – tha me vendosmëri kryetari i këshillit.

-Domethënë kjo radioja “Orion” është ruse, – tha dikush tërë gëzim.

-Jo, – tha djali i Zenos. –Është hungareze.

Të gjithë u prenë. Por, zëvendëssekretari i doli në ballë situatës dhe tha i vendosur:

-Njësoj është, se Hungaria bën pjesë në kampin tonë socialist.

Disa çaste pasoi heshtja. Babai po ndihej i shqetësuar dhe po shihte Lilon, djalin e Zenos që bëri sqarimin, si të priste ndonjë qetësuese prej tij. Po ai aq kishte, s’u ndje më. Nga jashtë erdhën të lehurat e dy qenve të fqinjit, të cilët lëviznin andej-këndej si të çoroditur, ngaqë s`kishin parë aq shumë njerëz të hynin e të dilnin te shtëpia jonë.

-I ke lënë zgjidhur qentë, o Mezan, – e prishi heshtjen polic Zylfiu.

-Ah, më falni, na hutoi ca kjo e uruar, – tha ai dhe tregoi radion. –Por, mos u bëni merak, se nuk hanë njeri qentë e mi.

Ndërkaq Neçoja, kryetari i këshillit, tha:

-Tani që ky djali i Zeno këpucarit na sqaroi, s`kemi përse ta vrasim mendjen për shpikësit: as për atë fashistin, Markonin dhe as për atë amerikanin, Teslën.Ne radion e kemi nga Partia, ajo na i ka sjellë, kurse fashistët na sollën vetëm luftën dhe pushtimin…

-Mirë, mirë, po kot  i përziejmë kështu gjërat, – tha Tarja disi i trimëruar nga gotat që kishte kthyer. – Ne s`po flasim për luftë e fashistë, po për radion që po na pëlqen të gjithëve. Dhe, pse themi ndonjë fjalë të mirë për  shpikësit e saj, s`ka ndonjë gjë të keqe, apo jo?

-Atëherë, fol e na shpjego ti, se mbase do të na thuash diçka që ne nuk e dimë!, – ngriti zërin zëvendëssekretari i partisë, duke e parë drejt në sy Taren.

-Në doni ta dini shqeto – tha Tarja me sy të mjegullt, – unë  dhe shokët e mi të orkestrës, radion nuk e duam, ngaqë e kemi konkurrente. Do të vijë dita që njerëzit do duan të dëgjojnë muzikë edhe duke ndenjur të shtrirë a të mbështetur në divan, me një gotë rakie përpara dhe as që do të pyesin  për muzikën e orkestrës sonë, por, siç i thonë fjalës: “Inatin kija, po hakun amà, jepja!”, ndaj dhe pyeta se kush e ka shpikur radion. Se ja, e dëgjoni tani, radioja po jep këngën “Bulqizake”. E bukur është, por edhe unë e qaj me gërnetë…Dhe, i nxitur nga rakia që kishte rrëkëllyer, Tarja shkeli syrin dhe zuri të këndonte:“ Bulqizake, Bulqizake, /Të dy bashkë na ke vu flake, /na bën zemra rrake-take…”.

-E shikon o Tare ç’bën radioja?-i tha Naqja,që mesa dukej kishte ndonjë inat të vjetër me Taren.-Këngët e radios ta marrin mendjen, të bëjnë të vesh pas saj e jo pas avazeve të tua që na enjtin në çdo dasëm.

–E di që s`të pëlqejnë këngët e orkestrës sonë ty, po kjo nuk na prishë asnjë punë,- ia ktheu Tarja, tashmë i nxehur nga  fyerja.

-Mos u zemëro Tare, po njerëzit duan të këndojnë e të dëgjojnë këngë të reja të kohës sonë moderne dhe të vrullit tonë të pandalshëm.

-Mjaft na u hoqe si modern ti, o Naqe, sepse ti s’lë pa demaskuar çdo gjë moderne e pa u vënë fletë – rrufe gjithë atyre që fishkëllejnë ndonjë avaz të huaj apo vishen pak si ndryshe. Kur kalon ti, rrugët  dhe rrugicat e lagjes janë bosh, as qentë nuk bëjnë zë se kanë frikë, apo s`të ka rënë në sy kjo që po të them?

Fjalët e Tares ranë keq. Naqja u bë xhind.

-E nxore kokën më në fund, – i tha ai tërë mllef Tares.-Kështu si ty, ka folur  edhe ndonjë tjetër për ne të frontit, por ia kemi gjetur shpejt vendin. Nuk themi kot se lufta  e klasave vazhdon  me zigzage.

-Ama gjete kujt t’i flasësh për luftën e klasave, unë një gërnetaxhi jam,-u hodh i acaruar Tarja.

-Lëreni Taren, se nuk e ka me të keq, duket që e ka zënë  ca rakia, -tha me kujdes babai,-mos ia vini re të gjitha ç’thotë!

-Nuk e shihni se ka lakra në kokë ?-ngriti zërin Naqja.

-Çka barku nxjerrë bardhaku!-i erdhi në ndihmë polic Zylfiu.

Biseda po merrte për keq. Babai po ngrysej gjithnjë e më shumë.

-Ore, po ne u mblodhëm për radion e jo për bardhakun,-foli dikush andej nga fundi.

-Të mos i marrim gjërat përpjekur, do të kemi kohë të bisedojmë edhe me Taren,-tha zëvendëssekretari i byrosë dhe diçka pëshpëriti vesh më vesh me Naqen.

Babai  i bëri një shenjë fshehtas Tares që të mos e zgjaste më tej, ndërsa zëvendëssekretari foli përsëri si për ta zbustur situatën:

-Si mendoni ju, vëllezër,-tha ai,-kë duhet të falenderojmë ne për radion?

-Ajo dihet, – ndërhyri menjëherë Naqja, i kënaqur që do t’i bënte qejfin shefit më shpejt se të tjerët,-ne do të nderojmë të parën Partinë.

-Ashtu duhet,-tha zëvendëssekretari dhe vijoi:-urimi i parë i takon Partisë sonë të lavdishme, që po e çon radion deri në skajet më të largëta  të vendit.

-E po gëzuar dhe ta pimë me fund,se po na zë dreka këtu,-tha kryetari i këshillit.

–Gëzuar! Gëzuar ! Të na rrojë Partia! – uruan dhe të tjerët, që u ngritën me padurim për të ikur.

-Gëzuar!-tha edhe babai, por pa forcën e duhur. Urimi i tij ishte pothuaj i pazëshëm e disi i vakët. Në  sytë i mungonte gëzimi që kishte në fillim, kur pruri radion.

Pas pak, ndërsa të gjithë kishin dalë e dhoma mbeti bosh, radioja nisi përsëri transmetimin e lajmeve. Folësi, si të qe i porositur për keq, zuri të fliste për propagandën armiqësore dhe ashpërsimin e luftës së klasave.

-Sikur e lamë ca si shumë të hapur këtë të uruar,-tha babai,-mirë është ta mbyllim të ftohet pak, se edhe kjo e shkretë shpirt ka dhe mund të na digjet nga të nxehurit…

Ai u ngrit dhe e rrotulloi me ngadalë rrotëzën e mbylljes. Kërcitja e saj ishte e butë, gati e pazëshme, si e diçkaje që po ikte për t’u harruar…

……………………………….

1.Deri në vitin 1966 radiot në Shqipëri vinin nga jashtë. Për shkak të numrit të kufizuar, ato  merreshin me autorizim nga kom. ekz.. Në janar 1967 u çel në Durrës uzina e prodhimit të radiove, kurse në vitin 1971 u prodhua televizioni i parë “Iliria”.

2.Nikola Tesla (1856-1943) është zbuluesi i parë, i cili në vitin 1893 demonstroi një radio me valë në St. Louis, Misuri. Pavarësisht nga ky demonstrim, është Guglielmo Markoni (1874 – 1937), i cili konsiderohet si “babai” dhe shpikësi i radios, kjo sepse realizimi i tij pati më parë një përhapje më të gjerë. Atij i është dhënë patenta e parë për telekomunikacionin e pateltë, në Angli në vitin 1896. Në 12 dhjetor 1901, vendi i Markonit, në historinë e radios u vulos përgjithmonë, kur u bë personi i parë  që arriti të transmetonte sinjale përmes Oqeanit Atlantik. Në bazën e këtij sistemi funksionojnë edhe TV, telefoni, celularët, telekomandat dhe shumë pajisje të tjera.

 Për radion, krahas Teslës  dhe Markonit, kanë eksperimentuar edhe shumë shkencëtarë të tjerë, midis të cilëve: Edisoni, Popovi, Herci, Faradei, Ërstedi…

1.

Ka dekada që Prof. As. Dr. Astrit Bishqemi ka bërë emër si krijues dhe studiues i letërsisë për fëmijë e të rinj. Dhe ja, kohët e fundit për të janë botuar dy monografi, të cilat hedhin dritë dhe vlerësojnë veprën e tij. Autorët e tyre janë studiues, të cilët edhe vetë, si protagonisti që marrin në analizë, janë pedagogë të lëndës së letërsisë për fëmijë e të rinj: Prof. Dr. Faik Shkodra – në Kosovë, dhe Dr. Rudina Alimerko – në Universitetin e Vlorës.

I pari, siç duhet, niset nga mendësia popullore se për të njohur cilësinë dhe gradacionin e një voze me raki, nuk është nevoja ta pish të gjithë atë; mjafton vetëm një gotë. Dhe studiuesi Shkodra për të vlerësuar punën e kolegut Bishqemi është përqëndruar vetëm në analizën e një vepre të tij, në përmbledhjen me studime “Vlera të anatemuara”. Një libër sudimor për një një libër studimor.

Ndryshe nga ai vepron studiuesja Alimerko; ajo merr në studim gjithë veprën e kolegut Bishqemi, vepër që përfshin plot nëntëdhjetë e gjashtë libra, që kanë mbi mbulesë emrin e Bishqemit, si autor apo bashkautor. Pikërisht, kësaj radhe, në këtë shkrim dëshirojmë të përqëndrohemi posaçërisht me këtë monografi.

2.

Qysh në fillim vlerësojmë se Rudina Alimerko e sjell krijuesin e studiuesin e shquar të letërsisë për fëmijë e të rinj Astrit Bishqemi në një biobibliografi dinjitoze, që vërtet të lë mbresa. Autorja ka mundur që të hedhë vështrim të plotë pothuajse në të gjithë krijimtarinë mbi pesëdhjetëvjeçare të Bishqemit, duke i bërë analizë të thellë produktit tekstor të shkrimtarit dhe studiuesit elbasanas, duke qëmtuar në të ide e mesazhe të planit artistik e pedagogjik, si dhe në vlerat që përcjell e gjithë vepra e tij, sidomos për formimin kulturor të brezit tonë të ri.

Pedagogia Alimerko, një studiuese e re e plot pasion, ndalet në krijimtarinë e gjerë e shumëplanëshe të shkrimtarit, që fillon me libra artistikë të profilit fantastiko-shkencor, si: Gjoksshkëmbi (1972), Gëzofi i Tokës etj. dhe vazhdon pastaj me serinë e vëllimeve me tregime, novela e romane, si dhe me atë të botës së përrallave, nëpërmjet një analize shkencore, duke mos kursyer tek-tuk dhe ndonjë kritikë që ka të bëjë ndofta me retushime të mëtejshme të saj.

Ajo ndalet kryesisht te gjuha e pasur e autorit me të cilën komunikon me lexuesin e gjerë, duke nënvizuar faktin se ajo gjuhë është figurative dhe e thjeshtë përt t’u kuptuar. Më tej Alimerko thekson se subjektet e krijimeve vijnë natyrshëm e krejtësisht të besueshëm, plot lëng jetësor në prozën për fëmijë e të rinj të shkrimtarit Astrit Bishqemi, i cili, si vëzhgues i kujdesshëm, ndjek me vëmendje kohën tonë, zhvillimet e dukuritë shoqërore dhe në një shtrirje të gjerë kohore. Studiuesja vëren se autori ka larmi formash të rrëfimit që e bëjnë tërheqëse prozën e Bishqemit së bashku me gjetjet e shumta kompozicionale. Befasia si element artistik ndërthuret bukur e me humor me aventurën fëminore tërë dinamizëm.

Të njëjtën gjë, sipas studiueses, e ndesh edhe në fushën e dramaturgjisë për fëmijë të këtij autori, pjesë të cilat kanë parë dritën e skenës. Janë krijime që kanë përcjellë e zgjuar me shumë sukses botën e bukur të fëmijëve në vitet ’60 të shekullit të kaluar e këtej. Në analizën e pedagoges vlonjate kjo fushë zë vend të veçantë dhe autorja zbulon anë të veçanta e problemore të letërsisë  artistike të kësaj moshe.

Rudina Alimerko mendon dhe pohon se Astrit Bishqemi i përket tipologjisë dhe formatit të krijuesve bazamentalë të letrave shqipe për fëmijë e të rinj, duke e përligjur, vlerësuar e analizuar në librin e saj një pjesë të mirë të tregimeve, novelave, romaneve e përrallave në hapsirën e më shumë se pesë dekadave të fundit, duke e renditur autorin ndër krijuesit më në zë të kësaj fushe.

Por figura e plotë e Bishqemit për Alimerkon nuk mund që të shkëputet  e nuk mund të jetë e plotë pa pasqyruar edhe kontributin e madh që ai ka dhënë dhe jep në studimin dhe historiografinë e kësaj letërsie të brezit të ri. Shumica e këtyre studimeve tani janë pjesë e lëndëve mësimore të studentëve në auditoret e universiteteve tona, në degët e mësuesisë, të ciklit të ulët e të fakultetit gjuhë-letërsi, duke theksuar faktin se ato kanë në thelb një mendim të fuqishëm shkencor. Kështu, ajo evidenton tekstet: Hyrje në teorinë e letërsisë për fëmijë (1997), Letërsia botërore për fëmijë (1999), Historia e letërsisë shqipe për fëmijë e të rinj (që ka njohur disa botime), Vlera të anatemuara (gjurmime e studime), Autorë e tekste letrare, probleme e vlera (2007), leksikoni Autorë të letërsisë shqipe për fëmijë e të rinj (1986-2017), Bibliografi e kritikës letrare për fëmijë e të rinj (2017) etj., duke i konsideruar kontribut të madh e me shumë vlera në fushën e mendimit të përparuar intelektual e pedagogjik.

Studiuesja vlonjate ka mundur që të përmbledhë e të sjellë një pasqyrë të plotë në librin e saj monografik, si edhe një dorë vëzhgimesh e vështrimesh të shumë krijuesve e studiuesve të tjerë shqiptarë, por edhe të pedagogëve e studiuesve nga të gjitha trevat shqiptare, gjë që e bëjnë edhe më të plotë figurën dhe veprën e Astrit Bishqemit, duke i dhënë dritë e vendin e merituar autorit në këtë fushë.

Është për t’u vlerësuar puna plot pasion e sensi i saj i vëzhgimit si një studiuese e re, që premton në të ardhmen, se i ka shumë të zhvilluar syrin dhe nuhatjen për të hyrë e zbuluar vlera e risi, sidomos në fushën e letërsisë për fëmijë e të rinj, lëndë që jep tashmë prej shumë vitesh kjo pedagoge në qytetin e Vlorës.

Sipas Rudinës, Astrit Bishqemi e ka ngritur konstelacionin e tij figurativ në qiellin e letërsisë për brezin e ri. Vepra të tilla studimore në përgjithësi na mungojnë dhe ia vlen që në qendrat e edukimit e të formimit kudo në universitet tona të nxiten e të inkurajohen studentë, të përgatiten që të militojnë në një të ardhme të shpejtë.

3.

Ku qëndron më thekshëm merita e Dr. Alimerkos, sipas nesh, në këtë monografi?

Ajo e ndërton tekstin e saj biobibliologjik në një formë kompozicionale të re, interesante e të vlershme.

Së pari, hedh dritë mbi jetën e protagonistit që merr në analizë, duke shfrytëzuar tre vektorë: VVikipedinë, intervistat e dhëna nga vetë Prof. Bishqemi, si dhe njohjen personale e bisedat që ka bërë me këtë personalitet të kulturës sonë shqiptare.

Kreu II dhe III i monografisë i kushtohet veprës së krijuesit e studiuesit, na prezantohen gjithë botimet që ka bërë Bishqemi: librat artistikë e studimorë, tekstet mësimore të shkollës nëntëvjeçare e të lartë, në të cilat është autor ose bashkautor, si dhe një për një krijimet artistike dhe artikujt studimorë a publicistikë që ka botuar në rrjedhë të kohës në organe të ndryshme. Gjithashtu, evidentohen pothuajse shtershëm artikujt e studimet që kanë bërë të tjerët, pra hidhet dritë në faktin se si e ka vlerësuar dhe e ka përcjellë kritika letrare atë vepër. Për të realizuar gjithë këtë “inventarizim” (që përfshin 96 libra e tekste mësimore, 244 krjime artistike, 312 artikuj studimorë, 134 artikuj publicistikë dhe 190 shkrime recensinale e studimore të kritikës sonë letrare që ka përcjellë veprën e Bishqemit), është e kuptueshme dhe e arsyeshme informacioni e ndihma që mund të ketë marrë studiuesja nga vetë protagonisti.

Në kreun IV tani del në pah më mirë puna e studiueses Rudina Alimerko. Ajo bën një klasifikim të dy paneleve kryesore: atë krijuese dhe atë studiuese, si dhe në shkrime përgjithësuese për veprën e Bishqemit. Madje, krijimtarinë e mirfilltë artistike të tij e ndan në atë fantastiko-shkencore, në krijimtarinë tjetër letrare, si dhe në krijimet skenike etj. Në këto ndarje sistemon edhe artikujt e studimet e kritikës sonë letrare.

Dhe jo vetëm kaq. Studiuesja  na e thotë edhe mendimin e saj personal, duke u ngritur mbi gjithë atë mori artikujsh, recensionesh e studimesh. Këtë e realizon me ndihmën e të ashtuquajturave parashtresa, që shoqërojnë si hyrje krerët e ndryshëm të monografisë. Kësisoj, fjala e studiueses zë peshë të rëndësishme në këtë botim, duke përfshirë rreth 12-13 artikuj analizues e vlerësues.

Monografia mbyllet me një shtojcë, ku na renditet kontributi i krijuesit e studiuesit Bishqemi ndër vite, si dhe fotot e disa syprinave të librave të tij. Së fundmi, shënojmë edhe faktin se në monografi studiuesja, për ta njohur lexuesin edhe më mirë me protagonistin, veç vlerësimeve të kritikës sonë, ka përfshirë edhe dy-tri intervista të dhëna nga vetë A. Bishqemi. Siç duket, këtë praktikë e ka përvetësuar nga monografi të tjera bashkëkohore simotra, bie fjala, ajo e Dr. Labinot Berishës “Qasje veprave të Ibrahim Kadriut”- Prishtinë 2018 e ndonjë tjetër.

Pa dyshim, biobibliografia monografike e Dr. Rudina Alimerkos “Astrit Bishqemi – krijues dhe studiues i shquar i letërsisë për fëmijë e të rinj” (2019) është një vepër që lë gjurmë në këtë fushë dhe ia vlen që t’i shprehim autores së saj gjithë përgëzimet e vlerësimet tona.

Aleko LIKAJ,                                                          shkrimtar e publicist

_ Përkujim

me rastin e 6-vjetorit

të ndarjes  tragjike nga  jeta

më 2o nentor 2013  _

****

Libri “unë dhe Unë” i poetit Sokol Olldashi. është një befasi e këndëshme për lexuesit. Prej poezive të tij këndonjësi merr kënaqësi estetike sipas mënyrës  së leximit të tekstit poetik dhe shijeve të tij. Pasuria e mjeteve figurative poetike është e larmishme sidomos me metafora e simbole, që e përshkojnë inkandeshenshëm..

***

Lexuesi elitar përtej të dukshmes në shtresat e tekstit poetik, zbulon edhe të padukshmen në nënshtresat e tij, prej nga burojnë mendime dhe kumtet e vyera e të fuqishme. Autori poetikisht shpreh të bukurën e të shëmtuarën, të mirën dhe të keqen, e në të njetën kohë mospajtimin me këtë të fundit dhe  kundërshtinë e rrebelimin ndaj botës së ndyrë e të pistë, që të vret kur s’e prêt dhe të qan me lotë krokodili para arkivolit.

Nga poezia “Funeral” citoj:

”Në kortezhe të përmortshëm 

grumbuj dykëmbësh pas një arkivoli…

Ata që e vranë ata e përcjellin.  Ata e qajnë…  

Gjithçka me dhe e mbulojnë. Prifti bën meshën

 e fundit.  U uron krimbave oreks.”

***

Nuk di pse pikërisht në këtë çast, më vijnë ndërmend fjalët lapidare të Niçes: “Të gjithë duan të arrijnë fronin. Kjo është marrëzia e tyre: sikur lumturia të qëndronte në fron! Shpesh herë balta rri mbi fron e shpesh froni mbi baltë. Të gjithë këta për mua janë majmun të çmendur që kacavirren..”

***

Poezia e Olldashit është unikale nga mënyra si e shpreh  poetikisht ironinë, satirën, akuzën dhe urrejtjen ndaj njerëzve të çmendur për pushtet e para.duke rjepur Shqipërinë. Populli fukara ec me rrasën e varrit mbi shpinë

Veçori specifike e un-it poetik  është krijimi i një poezie provokative që ndez fitilët e kërleshjes së njeriut brenda vetes e jashtë saj me të tjerët, sidomos kur ajo përshkohet nga ide e mendime filozofike dhe politike të mishëruara dhe shprehura aritistikisht, siç do të thoshin teoricienët e letërsi së Velek dhe Uoren.

Kjo qasje poetike ravijëzon personalen artistike të autorit ku shquhet kthjellët se Olldashi është Olldash -vetvetja poetike.

***

Duke  analizuar  tekstin dhe nëntekstin  e poezive përfshirë në këtë libër, nuk e kam të vështirë të shquaj profilin e Olldashit si njeri dhe poet i shqetësuar, poet dhe

i dhimbjes, trishtimit, vetmisë; e shpresës së plagosur; poet që siç theksova më sipër, aplikon mjete figurative të larmishme, ndër të cilat vend të konsiderueshëm zë qëndrimi kritik ndaj realitetit dhe motivi i vdekjes, shprehur metaforikisht me forma të ndryshme, e të larmishme ne më shumë se tridhjet poezi. Citoj njerën prej tyre:

“Të vdekurit u ngritën nga varret/

 për të vratë të gjallët.

Nën të njejtin diell

mbyllemi në errësirë…

Mbetëm lakuriq në acarin e sinqertë 

të mendimeve tona  duke shpresuar

se një ditë  do të jemi ne, ata 

që do t’i vidhemi Shën Pjetrit,  

për t’i rivrarë të vdekurit e ringjallur”.

Dostojevski do të thoshte:

Talenti, është aftësia e të shprehurit bukur,

atë, që mungesa e talentit e thotë shëmtuar”.

***

Me zërin e ëmbël poetik, i këndon bukur edhe dashurisë, nga të gjitha kuptimet e marrëdhënieve dashurore që nga ato lirike dhe intime e gjer dramatike e tragjike.  Këndon me pasionin e adoleshentit dhe mençurinë e urtakut.  Figuracioni poetik është sa i freskët aq dhe origjinal.

Nga poezia “SI TINGULLI I  NJË BLUZI TË VJETËR”

Citoj:

“Më vjen ndërmend si tani 

si tingulli i një bluzi të vjetër 

thellësive të shpirtit tim.Habitesh?!..

Aty s’është dikush tjetër?!

Mbi tastierë harruar ti luan.

Gishtërinjtë nga tymi krejt zverdhur 

i shijshëm si bishti i një cigareje 

tingulli i këtij bluzi të vjetër, por ti ikën

sërish bashkë me muzgun,

magjishëm, nervoze, si bluz. 

Lë pianon, kitarën braktisur

dhe mua me cigare në buzë”.

***

Larmia e motiveve jo vetëm në rrafshin e dashurisë, por edhe në rrafshe e dukuri të tjera të jetës në tërësi dhe realitetit aktual në veçanti, është reflektim i botës reale, prej ku buron frymëzimi poetik dhe ndizet fantazia e jashtëzakonshme. Në tërë poezinë e Olldashit fantazia është sa e arsyeshme aq dhe frelëshuar, por jo e programuar. Ajo vjen vetvetiu natyrshëm prej poetit dhe qytetarit Sokol Olldashi, që s”pajtohet me të keqen.

“Francisko Goja do të thoshte: “Fantazia pa arsyen pjell përbindsha, e lidhur me arsyen,është mëma e dijes dhe mrekulli e artit”.

***

Duke u ndalur te disa prej motiveve të dashurisë shquaj motivin shumëdimensional të dashurisë për nënën, vëllain, vendlindjen, për vajzën që dashuron, për Xhimin, qenin e bukur që ia dogji polici, kur ishte tre vjeç e po takonte njerëzit e nënës në internim.

Nënës Kozetë që vuajti në internim i thur vargjet më të bukura  në Ditelindjen e Saj:

Citoj:

“47 butona kish makina

me të cilët shtypa gjithë ditën

47.tamam sa vitet e tua

47 cigare piva

47 rrathë tymi

tamam sa vitet e tua.

Do të doja të pija

47 gota fërrnet,

por s’munda,

vetëm 47 lekë

kisha ne xhep.

47 herë të kujtova.

Nuk të urova,

nuk thashë monotonen

“Edhe 100” !

Janë tepër shumë 100 vjet

në këtë botë të ndyrë zhgënjimesh

mes majmunësh, hipokritësh, palaçosh

pa fund.

Janë tepër shumë

mes pak njerëzve të mirë

Megjithatë…

Jetofsh sa të duash, nëna ime!”

***

Edhe poezitë me motive sociale  & fenomenet e natyrës që përdoren si metaforë, apo poezitë qe janë reflektime nga jeta shndërrruar në realitet artistik të momenteve, çasteve e gjëndjeve të rënda që përjeton njeriu; të mjerimit e dramave të tij, të zvjordhjes së ëndrrës e humbjes së shpresës, për liri demokraci e drejtësi & pamundësisë për të thënë të vërtetën rrethuar nga të katër anët me kufij, mure e vija të bardha.

Nga poezia “Nuk di ç’lë pas, nuk di ç’ke përpara”, shkëpus këto vargje:

“Të ngjitësh të tatëpjetën

është fort e vështirë,

S’të mbajnë gjunjët dhe të dridhen këmbët.

Të rrekesh në zap të mbash ecjen në çdo hap,

Të ngulësh gishtat në kalldrëmin e squllur…

Kufij ka përpara,

kufij ka dhe pas

Kufij anash

kufij lart

kufij poshtë.

Kalldrëmi mes hapësirash pa anë

Unë mbi të, duke u ngjitur teposhtë”.

Mesazhi ështe tronditës për çdo realitet kur troshitet liria dhe alibia e drejtesisë vret drejtësinë, siç do të thoshte Albert Kamy.

***

Poezia sfiduese dhe provokative e Olldashit përmban në shtresat e nënshtresa senantke, mesazhe te shumta

e të fuqishme: ne çdo poezi, nga një fjalë, tog fjalësh , nga një varg, nga shumë vargje – veçori specifike e autorit. Sipas meje, në rrafshin e kumteve poezia e tij është e pakrahasueshme. Artistiken dhe estetiken poeti i ka vënë në funksion të mesazhit. Kjo është qasja e duhur që i jep përgjigje edhe pyetjes përse shkruan poeti. Ajo që ulurin brenda botës së qytetarit dhe poetit shndërrohet në poezi si thirrje për liri e drejtësi, duke akuzuar botën e pistë të pushtetit dhe parasë.

***

Pesha specifike e vlerës së mesazhit në raport me artistiken dhe estetiken është më e madhe. Kjo funksionon vetëm atëhere kur artistikja dhe estetikja janë në nivele të larta. Sipas kësaj kuptimësie poezia e Olldashit ka një unitet të admiruehëm të këtij raporti, çka dimensionon forcën shpërthyese të mesazhit.

***

Vlerë të vyer konsideroj edhe mënyën si i ka formësuar dhe realizuar poezitë autori,  duke i dhënë hapësirë çdo lexuesi të marrë mesazhin sipas leximit që ai i bën tekstit poetik, ashtu si e kupton, ndjen dhe shijon ai. Nga një poezi, mund të formulohen mesazhe të ndryshme nga lexues të ndryshëm. Kjo qasje nuk ushtron trysni mbi lexuesin, por e lë të lirë të marrë atë që përcepton, atë qe shquan dhe sheh ai, atë që ndjen dhe mendon, qoftë edhe ndryshe nga autori. Nga thellesitë e shtresave dhe nënshtresave  të tekstit, merren mesazhet të cilat secili i formëson sipas nivelit të leximit. Sipas meje poezia e Olldashit, siç e cika më sipër ështe jo vetëm realisto-moderne, por edhe  propologjike….

Konkluzë:

Poeti Sokol Olldashi është zë i veçantë poetik, me personale artistike të spikatur, me një poezi provokative, dramatiko-lirike dhe me mesazhe të fuqishme, çka sipas meje, hyn në pallatin e të talentuarve pa trokitur si poet modern i guximshëm dhe unikal.

DRITARJA

Aty

Në dritare të kullës sime

Buzëqeshte shpresa vrimave të fyellit

Dëgjoja këngë kërcenjësh në kor

Gjatë përgjoja ecjen e hijeve natën

Oshamën e terrinës shqetsuese…

Pluhuri gjëmonte nga pesha e ndrydhjes

Të dridhurat zgëdhiheshin zgavrave

Poreve të lëkurës diçka ecte lehtë

Si shpresat pritjeve të vonuara

Për rrezet e diellit

Pamje e kalamendur rrugëve

Tymnajave të kohës…

Kurrë dashurinë nuk e mallkova

Natën luftoja me terrin

Ditën puthja bukurinë time

Me majën e gjuhës shijoja lotin

Qëndresa fitonte lojën e lodhur….

GJETHI VJESHTAK

Dy gjethe të zverdhura vjeshtake

Lehtë, lehtë ateruan mbi tavolinë

Heshtazi prekën floknajën e zbardhur

Si dy flutura në suprinë uji

Ngjallnin kureshtjen time

Shikoja me dhimbje atë mbarim jete

Dy gjethe të tkurrura në rrudha stine

Pushuan mbi tavolinën time

Era i treti në rrugën pa kthim

Natyrë mashtruese buzëqeshi

Të vret me bukurinë e saj

Të gjithë gjetheve u ngjajmë….

NJË FOTO NË VEND TË EPITAFIT

Ikën stinët,

Kohë e mundimshme

Me pak gëzime e shumë hidhërime

E kah t’ia mbajë

Kur çdo gjë ka fundin e saj…

X   x    x

Kur të shikoni në foto

Në pllakën e mermert

Mbi kokën time, pa epitaf

Çfare do flisni nuk e di

Mos derdhni lot pa i ndjerë zemra

Më shikoni me dhimbje të sinqertë

Ju gjëndeni mes rreshtave të zemrës

Lexoni porositë raftijeve…..

Poeti Qazim Muska në poemën “Kënga e udhëtarit”  këndon për njeriun që tërë jetën është qenie në lëvizje, gjithmonë në udhë në të gjitha pikat e mundshme, kthesat, ngjitjet apo zbritjet drejt një stacioni të dashur ose drejt fundit, në tokë, det a në qiell. Me refrenin urdhërues  “nisu”,  a me titullin pavetor,  autori nuk na i fsheh dot thelbin e poemës – se është fjala për udhët e poetit, kësisoj, motori i nisjes bëhet më energjik e më universal. Poeti ecën edhe mbrapsht në kohë për të përqafuar hijet e pikturuara në shpirt, e ndërkohë edhe më me  furi në të ardhmen.

Asnjë rrugë nuk është e lehtë. Përplasu me mure, thotë poeti. “Ktheja shpinën territ”. Dhe nisu përsëri!

Toka është e vrazhdë dhe gjithnjë e etur, deti është i ngjitur me qiellin; ka erë deti e qielli furtunë. Ka sirena dhe zgalemë. Mbi ballë mund të të shkrepin vetëtimat e toka të përgjaket në këmbët e tua. Rruga e jetës dhe e krijimtarisë mund të jetë edhe gjarpër që të përdridhet në dorë. Ka dhe semaforë me sy të lig; por ti  ec, kthehu dhe përsëri nisu! Nisu! Mos u tremb  poet! “Kohët që të mbrujtën t’i kanë shenjuar udhët. Nordi është udha jote, poezia, e bukura ose dhimbja. Kudo ka njerëz, nisu për njeriun. Kudo ka plagë, nisu te plagët, kudo ka sirena, vdis në gji të tyre… Erërat që të rrahën shpinën do t’i ndihin fatit”.

… E pikësëpari, poeti, kur e ndjen se ka diçka për të thënë, i duhet  të niset drejt vetes – e kjo – më e vështira rrugë për poetin udhëtar ( lexo “origjinal”); i duhet ta lërë gjithmonë farin ndezur për kthim, se andej duhet të niset rishtas e rishtas – për më larg, për më thellë, për më lart . S’kanë rëndësi stacionet e arritura, funddetet me shpirtra të mbytur, bubullimat nga lart, ishujt, me  “ca vatra të fikura, me një yll të ndezur harruar diku.”…

E kam ndjekur marshimin e vështirë të autorit, hap pas hapi në udhëtimet e tij. Në rrugë e kam njohur. Jemi  përshëndetur si dy udhëtarë që nuk e dinim ku do shkonim. As unë, as ai. Modestia e poetit shpesh nuk është bindëse. Opinioni që krijohet sot nga reklamat , TV-të e paratë, kërkon dhe zë tjetër, ndoshta një brez mbrojtës rebel,… Po Qazimi është burrë me tone të ulëta. Dhe ia ka lënë veprës të flasë, jo mikrofoneve, jo klaneve me anëtarësi njohjeje kolektive. Ai është i ndërgjegjshëm për vetveten, për “stacionet” e arritura. Dhe hap pas hapi, këmba këmbës si kolegë, më ka tërhequr pakënaqësia e tij, dyshimi  ndaj vetvetes, ndaj poezisë, ndaj pozicionit të  të bukurës e të shëmtuarës. Këmba – këmbës. Janë kuptimplotë që në tituj  librat e tij. Ai e di se gjithçka ka ndryshuar në letërsinë dhe kulturën tonë. Dhe që në librin e parë, poeti thotë se është “Mëkat të flesh dhe kur je zgjuar” dhe duket shpjegimi vjen te titulli tjetër; sepse “Era s’fryn si më parë”, i ndërgjegjshëm ky se “Ende    s’kemi ardhur”, e pse jo, shembull për të gjithë ata që, qysh në vargëzimin e parë, flasin e pozojnë,  “unë si poet, ose ne poetët…”; Kam lexuar tregime interesante nga Qazimi e pres t’i marr në një libër; kam lexuar romanin (si dramë), “I yni  përballë…”shkruar me një ndjeshmëri prekëse për vëllanë e ikur para kohe, duke na i sjell përballë, viktimën e lirisë së paardhur.

…

Poeti kalon dhe nëpër akte drame. Të qëllon dhe e përpjeta e thiktë dhe anija e mbytur, zbritja në humnerë, dhe zogjtë në qiell të ngrirë; po ti nisu, nisu! Mund të bëhesh zog e të këputesh si gjeth. Për ty më e rëndësishme është nisja, starti, pa skaje fundore.

Vrapo për t’u rrëzuar, digju në ajër si ballon mbushur me diell. Dhe mos harro ta marrësh tokën mbi shpinë se plagët e njeriut nuk kanë të sosur.

Gjethen e erës nuk e zë flama,  le të këputet pa ditur ku shkon.

Mund të nisesh dhe mbrapsht të shohësh shpinën e asaj që ikën. Mund të nisesh dhe drejt harrimit  me lot malli në sy; Mos u huto, rrugët e lagjes janë shumë të shkurtra. Ndryshku, gozhda, statujat memece, zogjtë e ngrirë  e kanë të palexueshme lavdinë; ruaju nga lënda e sertë, vetëm shpirti ka emra lirie e dashurie. Mos ki frikë nga vetmia, ktheje fytyrën nga ferri që të kuptosh parajsën…

Poeti duhet të jetë trim dhe i guximshëm. Gjaku duhet t’i hipi mbi damarë e të kërkojë zjarr;  gjethja le ta këputi erën, vrapo! Ti nuk je marathonomak i fitores së një beteje. Ti je shtjellje, shtjellje drejt vetes, ciklon, baticë dhe zbaticë. Që harmonizon frymëmarrjen e detit. Pse jo,  dhe vullkan  që vdes nga vetvetja, kur lava e zjarrtë ngrin dhe i zë frymën të zotit, anipse mali pas tij – ashtu i ftohur- u bë më i lartë se më parë…

Gjëmimet dhe shirat na thonë se pranvera vjen ngadalë … akujt po shkrijnë , thonë metereologët, por ti nisu atje në Groenlandë, dhe mbill një tufë fluturash bore në respekt të dimrit dhe akullit plot dinjitet. Mos ki frikë se ftohesh, të mbron poezia, poezia dhe fluturat e bardha se vetëm në rrugë e në erë rriten poetët. Në rrugë janë jargavanët e në krahët e erës qëndrojnë shtëpitë e poetëve.

Ti nisu e nisu përsëri e përsëri, se Troja vazhdon të digjet e kuajt, si lajmëtarë të paqes, kanë nevojë për koncerte e tufa  trëndafilësh  të bardhë; ti nisu dhe mos harro të marrësh me vete thikat e kirurgut se kjo tokë ka shumë gropa, urrejtje, plagë e metastaza…

Mund te nisesh me det… Zgjidhe cimën nga barka e vjetër dhe hapi velat, o marinar i vjetër! Ti nisu i ndërgjegjshëm se po ndryshon era, furtuna, dashuria … Ti e di se atje në atë ishullin do të shkosh, atje tej, atje në mosdukje, atje ku yjet janë fikur, atje ku përgjon harrimi, atje ku mbi pragje ka mbirë bari i verdhë e në heshtje ia behin pshehrëtimat.  Shko, i dashur! Sido që ka qenë fëmijëria e adoleshenca jonë, e ashpër dhe e varfër, për poetin mbeten nga zonat më të dashura, me gjelbërim të përhershëm. Do të shkosh në një ishull të largët, të harruar? Nuk të pritet? Mos atje janë fikur zjarret dhe një yll i njohur po loton? Ah, sikur! Pse këmbëngul kënga jote për të shkuar tek një ishull? Je i falur, poet! Secili ka ishullin e vet të kujtimeve. Dimensionin e madh të asaj qenie që na ka ikur, që na mungon, por në rrudhat e ballin na kanë mbetur gjurmët, puthjet si  fosil buzëkuqesh në buzë. Ai “ishull” është kujtesë, mall, zemër e zhuritur, gjelbërim i përhershëm, fëmijëria; me atë fantazinë aq të pasur. Që i kapte të tërë zogjtë e qiellit. Që i përqafonte të gjithë yjet e natës.  “Lumi i fëmijërisë ujit këmbët e një pylli e pylli në gjirin e një fushe farfurin i gjelbër”; Kujtesa, e shkuara për poetin janë pllaja të pasura dhe të paharrueshme;  Është “dje-ja”. Poeti ka lindur dhe ka vdekur dje. Pa prolog, pa epilog.  Vazhdimësi e pa këputur. Kohë dramatike. Më e kapshme se “sot-i”, e pse jo dhe e ardhmja për një poemë të re; sytë e poetit shohin që nga larg si po përtërihen trëndafilat e vyshkur. Atje dhe përshëndetjen ta jep bashkë me jargavanët dhe çdo bli hap krahët të të përqafojë – se ka një “kod të fshehtë për të të thirrur” ; Poeti dhe bliri, poeti dhe një sykaltër atje…

Nisu e shko!

Ëndërrat janë gjithnjë të etura, ato i ushqen bari e gjethja e pemës, ato nuk fiken nëpër vorbulla; pena e poetit i çon dhe nga varri -Nisu e shko- ! E shkuara zgjatet në të ardhmen, sythet e saj gjithnjë të blertë mbijnë në çdo tokë.

Nuk e besoj që V. Hygoi i ka thënë për poetët këto fjalë  “Po rrojte me kujtime, do hiqesh zvarrë dhe çdo ditë do të vdesësh nga pak.” Jo dhe jo.  Busulla e poetit nuk ka vetëm katër drejtime të  horizontit. Ajo më tepër është një radar rrotullues gjithë drejtimesh, që të gjitha përfundojnë në një start të ri. Dhe ja, tek një nisje tjetër poeti është më bindës, dhe nuk i shmanget realitetit dramatik. Ate tek ai  ishulli i dashur nën hijen e ullinjve, te rrënjët ka eshtra dhe gjak. E shkuara ujësi e shpërfillur, historia herbarium i pambaruar. Mund t’i ndërrosh gjethet, mund t’ua përziesh aromat, t’ua rishkruash eshtrat – e shkuara kohë e pakryer. Mbetur në kujtesën tonë qytet gjurmësh arkaike,  ishull i thatë pa pemë, pa zogj, statuja e monumente pa zë,  balada malli, shkruar me gjak e me lotë.

Poeti gjithnjë e gjithnjë e sfidon harresën; ai urren ata që shpërfillin dashurinë dhe lirinë; ai përqafuar është me njeriun e gjithnjë përplaset  me urrejtjen. Po autorit i shkon dhe drama dhe dashuria.  Dhe më thotë, shiko, në degë pishash kanë mbetur varur tingujt e kitarës. Po, i them. Orfeun e copëtuan femrat që e donin!…

Vërtet Orfeun e copëtuan femrat që e donin , por nga harpa e tij “Në degë pishash kanë mbetur varur tingujt…”Të pashuar në mijëra vjet, të patretur në gjoksin e çdo femre.

Pra, nisu e shko! Merr prej të heshturve të fundmit amanete si ai burri me zemrën në dorë që ecën pas diellit  mbi shpinë të legjendave. Nisu e shko!

VOAL – Emma Lazarus (lindi më 22 korrik 1849 në New York City, 19 nëntor 1887 po aty) ishte një poete hebreje amerikane. Ajo njihet më së miri për poezinë e vitit 1883 The New Colossus (Kolosi i ri), e cila është gdhendur në piedestalin e Statujës së Lirisë në New York.

Emma Lazarus ishte e katërta nga gjithsej shtatë fëmijë të Ester dhe të Moisi Lazarus, hebrej sefardikë. Mësoi nga tutorë privatë letërsinë amerikane dhe evropiane, gjermanisht, frëngjisht dhe italisht. E mbështetur nga babai i saj, ajo filloi të shkruajë poezi në moshë të re.

Poemat e saj tërhoqën vëmendjen e Ralph Waldo Emerson, i cili ishte një poet dhe eseist kryesor amerikan në atë kohë, dhe me të cilin ajo korrespondoi deri në vdekjen e tij më 1882.

Përveç poezive të saj, Emma Lazarus shkroi rreth poezisë italiane dhe gjermane, veçanërisht për Goethe dhe Heine. Rreth Heine ajo gjithashtu shkroi një biografi të shkurtër. Duke lexuar romanin e George Eliot “Daniel Deronda” iu ngjalli interesi për jetën bashkëkohore hebraike. Pogromet ruse të fillimit të viteve 1880 rritën interesin e saj. Kështu që Emma Lazarus filloi të përkthente vepra të poetëve hebrenj në kohën e tyre më produktive. Ajo gjithashtu trajtoi tema hebraike në ese.

Emma Lazarus udhëtoi dy herë në Evropë, më 1883 dhe në maj 1885, pas vdekjes së babait të saj. Nga udhëtimi i dytë, ajo u kthye në New York në shtator 1887, e sëmurë rëndë. Dy muaj më vonë ajo vdiq, ndoshta nga kanceri.

Biografia e parë gjithëpërfshirëse e Llazarit u shkrua nga Heinrich Eduard Jacob. Ideja i erdhi atij në verën e vitit 1939, kur ai u takua me piktorin anglez William B. Parnes në “Bloombury House” të Londrës, një vend takimi për refugjatët që kishin ikur nga Hitleri. Ai tërhoqi vëmendjen e Jakobit në vargjet në Statujën e Lirisë së Nju Jorkut dhe autories së tyr. Në një intervistë me Peter M. Lindt për radiotelevizionin gjermanisht WEVD, New York, Jacob tha më 20 gusht 1949: “Parnes e kishte takuar atë edhe në Londër dhe si një i ri i kishte lënë përshtypje. Ai ishte 18 vjeç, ajo ishte 35. Ai më tregoi ditarët e tij që nga ajo kohë […] dhe me atë rast më tha që dikur duhej të shkruaja një libër për këtë grua. Dhe unë e plotësoj dëshirën e tij tani në ditëlindjen e saj të 100-të. “Më 23 qershor 1949, politikani Jacob K. Javits (1904-1986) nga New Yorku mbajti një fjalim para Dhomës së Përfaqësuesve të Shteteve të Bashkuara për Heinrich Eduard Jacob dhe veprën e tij “Bota e Ema Lazarus ”./Elida Buçpapaj

VEPRAT

• Admetus and Other Poems (1875)
• Alide: An Episode of Goethe’s Life (1874)
• Emma Lazarus. Selections from Her Poetry and Prose Edited by Morris Schappes (1944)
• Poems and Ballads of Heinrich Heine (1881)
• Poems and Translations. Written Between the Ages of Fourteen and Sixteen (1866)
• The Poems of Emma Lazarus 2 vols. (1888)
• Songs of a Semite: The Dance to Death and Other Poems (1882)
• The Spagnoletto (1876)
• Biographical Sketch of the life of Heinrich Heine, in: ders.: Poems & Ballads Hartsdale House, N. Y. 1947 (1948) (“Biographical Introduction” von E. L.),
• 

VOAL – Margaret Eleanor Atwood lindi në Otava (Ontario, Kanada) më 18 nëntor 1939, dy muaj pas shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore. E dyta nga tre fëmijë, babai Carl Edmund Atwood ishte entomolog, ndërsa nëna Margaret Dorothy Killiam ishte një dietologe dhe ushqyese. Për shkak të hulumtimit të babait të saj, shkrimtarja e ardhshme kalon shumë periudha fëmijërie në pyjet e mëdha të Quebec. Ajo nuk do të ndjekë shkollën me kohë të plotë deri në moshën 11 vjeç.

Margaret e vogël bëhen një lexuese e etur e letërsisë elitare; ndër leximet e preferuara janë përrallat e vëllezërve Grimm, histori me origjinë kanadeze, proza dhe poema.

Margaret Atwood filloi të shkruante herët, në moshën gjashtë vjeç, duke përsosur stilin e saj – megjithëse të papjekur – gjatë dhjetë viteve të ardhshme. Pas mbarimit të shkollës së mesme Leaside, në vitin 1957  filloi studimet akademike në Universitetin Victoria në Toronto. U diplomua me nderime në vitin 1961 me një tezë për artet dhe anglishten dhe gjithashtu në filozofi dhe frëngjisht. Në vjeshtën e vitit 1961, pasi kishte fituar tashmë disa medalje falë poezive të para, filloi studimet në Kolegjin Radcliffe të Harvardit.

Mori një diplomë master në 1962; vazhdoi studimet edhe për dy vjet të tjera, por nuk e mbaroi kursin duke e lënë të papërfunduar punën e tezës “Romani metafizik anglez” (1967). Filloi të japë mësim universitete të ndryshme.

Në vitin 1968 u martua me Jim Polk, nga i cili u divorcua pesë vjet më vonë. Në 1976 ajo lindi vajzën Eleanor Atwood Jess Gibson.

Kthehet në Toronto më 1980, ajo ndan kohën e saj midis partnerit të saj Graeme Gibson dhe Partisë së Gjelbër të Kanadasë, ku është gjithashtu anëtare.

Një aktiviste feministe, që në vitin 1950 Atwood kishte filluar të merrej me çështje sociale siç janë çlirimi i grave dhe ndryshimi i roleve seksuale para se të liroheshin nga lëvizja feministe.

Përveç që është një poete dhe shkrimtare, ajo mbahet mend si një kritike e shquar letrar. Në karrierën e saj ajo fitoi një çmim Arthur C. Clarke dhe një çmim Prince of Asturias për letërsi, si dhe një çmim Booker (pesë herë finaliste), duke fituar dy herë Governor General’s Award (çmim që jepet nga Kryeministri Kanadez). Shumë nga poemat e saj u frymëzuan nga mitet dhe përrallat, të cilat ishin një nga interesat e saj të veçantë që në moshë të re. Ajo ka shkruar edhe tregime të shkurtra të botuara në revistën “Playboy”.

Autorja e trillimit shkencor, Margaret Atwood është konsideruar një shkrimtare e fuqishme dhe vizionare: veprat e saj të viteve 1990 panë një shqetësim të vazhdueshëm dhe të thellë për civilizimin dhe politikën perëndimore, e cila nga autorja konsiderohet se është në fazën e fundit të shpërbërjes. Nga “Gruaja e ngrënshme” dhe “Surfacing” te “The Handmaid’s’s Tale” derti te përmbledhja “Këshilla për shkretëtirën”.

• 1969: The Edible Woman
• 1972: Surfacing
• 1976: Lady Oracle
• 1977: Dancing Girls: And Other Stories
• 1983: Bluebeard’s Egg
• 1985: The Handmaid’s Tale
• 1988: Cat’s Eye
• 1991: Wilderness Tips
• 1993: The Robber Bride
• 1995: Princess Prunella And the Purple Peanut
• 1996: Alias Grace
• 2000: The Blind Assassin
• 2003: Oryx And Crake
• 2005: The Penelopiad
• 2006: The Tent
• 2007: The Door
• 2009: The Year of the Flood
• 2013: MaddAdam
• 2016: Hag-Seed/Elida Buçpapaj

VOAL – Attilio Bertolucci lindi më 18 nëntor 1911 në San Prospero, afër Parmës. Mori pjesë në Convitto Nazionale Maria Luigia në Parma. Ai filloi të shkruante poezi në një moshë shumë të re, kur ai ishte ende jo më shumë se shtatë vjeç. Në vitin 1928 bashkëpunoi me Gazzetta di Parma, nga të cilat Cesare Zavattini, një mik i përhershëm, ishte bërë ndërkohë kryeredaktor. Një vit më pas, Bertolucci botoi koleksionin e tij të parë të poezive, Sirius.

Më 1931 u regjistrua në Fakultetin e Drejtësisë në Parma. Më ’33 ai takoi shoqen e përjetshme, Ninetta Giovanardi, dhe në vitin 1932 vitin e ardhshëm ai botoi Zjarret intensive dhe të bukura në Nëntor, të cilat i fituan lavdërimet nga Montale dhe Sereni (letërkëmbimi me Sereni është mbledhur në Një miqësi të gjatë, nga 1994). Pas lënies së studimeve juridike, ai ndoqi klasat e kritikës së artit të dhëna nga Roberto Longhi në Universitetin e Bolonjës. Më 1938, dasma me Ninetta. Një vit më vonë ai themeloi “La Fenice” me Ugo Guanda, serinë e parë të poezive të huaja në Itali. Më 17 mars 1941 lindi djali i tij Bernardo, i cili do të bëhet regjisori i madh që njohim. Më 9 shtator 1943 u transferua me Ninetta dhe Bernardin e vogël në Casarola, në shtëpinë e lashtë Bertolucci.

Më 1947 lindi djali i dytë Giuseppe, gjithashtu një regjisor i ardhshëm. Ai u transferua në Romë në 1951, menjëherë në shtëpinë e Longhi. ’51 është një vit shumë i lumtur për Bertolucci: Kasollja Indian lëshohet nga Sansoni dhe ai fiton çmimin Viareggio. Ndër lexuesit e parë të librit është Pier Paolo Pasolini, i cili bëhet një nga miqtë e tij më të ngushtë. Më ’58, një antologji e Poezisë së Shekullit XX doli nga Garzanti, e mbushur me përkthimet e tij. Më 1971, u botua ajo që ishte ndoshta më e mira në mesin e librave të poetit parmezan, Viaggio në Inverno. Më 1975, pas vdekjes së Pasolinit, Bertolucci u thirr për të drejtuar – me Siciliano dhe Moravia – revistën prestigjioze Nuovi Argomenti.

Për shumë vite poeti ishte angazhuar në shkrimin dhe mbarimin e Dhomës së Gjumit, e cila do të botohet në dy libra, më 84 dhe 88, duke fituar Viareggio. Më 1990, poezitë shfaqen, të gjitha koleksionet e tij të poezive të botuara tashmë, të cilat marrin çmimin Librex-Guggenheim. Më 1993 u botua një koleksion i ri me poezi, Drejt burimeve të Cinghio, dhe më 1997 ai botoi La lucertola di Casarola, i cili përmban poezi të moshës së hershme dhe poezi më të reja. Në të njëjtin vit botohet Meridian Mondadori i Punëve të tij, kuruar nga Paolo Lagazzi dhe Gabriella Palli Baroni. Poeti i madh vdiq në 14 qershor 2000./Elida Buçpapaj

VOAL – Doris May Taylor lindi në 22 Tetor 1919 në Iran (i cili në atë kohë ishte akoma “Persia”) për prindër anglezë. Pas disa vitesh babai la punën në bankë dhe u transferua me familjen e tij në koloninë britanike të Rodezisë jugore (tani Republika e Zimbabves) për t’iu përkushtuar bujqësisë. Doris fillimisht studioi në një manastir murgeshash dhe më pas ndoqi Shkollën e Mesme për Vajza në Salisbury (kryeqyteti i sotëm i Zimbabve, Harare), por tashmë në moshën trembëdhjetë vjeç ajo la shkollën dhe filloi një udhëtim të gjatë vetë-mësimi (autodidakte).

Në moshën pesëmbëdhjetëvjeçare, e lodhur nga ashpërsia edukative e nënës, ajo largohet nga shtëpia e vendosur të përballet me jetën me forcat e saj. Ajo punon si dado dhe, në të njëjtën kohë, fillon të interesohet për politikë dhe sociologji, ndërsa ka kultivuar një prirje të veçantë për letërsinë për një kohë të gjatë. Në Salisbury, ku u transferua pak më vonë, u takua dhe ra në dashuri me Frank Wisdom. Martohen më 1939 duke sjellë dy fëmijë, John dhe Jean, në botë, por bashkimi do të përfundojë në divorc pas katër vjetësh.

Disa kohë më vonë Doris fillon të marrë pjesë në një shoqatë kulturore të orientuar nga komunistët, “Klubi i Librit të Majtë”: këtu ajo takohet me Gottfried Lessing, i cili bëhet burri i saj i dytë, por edhe kësaj radhe, pas lindjes së Pjetrit, martesa prishet, më 1949. Pas tridhjetë viteve të jetës në Afrikë – e cila pati një ndikim të thellë në edukimin e saj dhe gjatë së cilës ajo filloi të shkruante – Doris Lessing u transferua në Londër me Peter, ku ajo botoi veprën e saj të parë me titull “Bari këndon”(1950).

Dekada e parë e prodhimtarisë së saj letrare është përqëndruar në dështimin e politikave koloniale britanike – përmes historisë së kushteve të dëshpëruara të jetesës së kolonëve të bardhë në Afrikë – dhe mbi hipokrizitë që janë baza e modusit të borgjezisë. Ky angazhim do t’i kushtojë dëbimin nga Zimbabve dhe Afrika e Jugut. “Tregimet Afrikane” (1951-54) i përkasin kësaj faze; cikli i “Martha Quest” në “Fëmijët e dhunës”, i cili filloi në vitin 1952; “Gruaja tjetër” (1953).

Nga 1956 Doris Lessing iu përkushtua temave më introspektive dhe me vendosmëri autobiografike, duke i kthyer një vëmendje të veçantë gjendjes së femrës, me “Mërzia e të qenit grua” (1957), “Zakoni për të dashuruar” (1957), “Fletorja e artë ”(1962). Pas vitit 1969, falë njohjeve me shkrimtarin britanik Idries Shah, ajo hyri në sferën shpirtërore të mistikës islamike (Sufi) me ciklin “Kanopus në Argo: arkivat”, i përbërë nga gjashtë romane të botuara midis 1979 dhe 1983. Por sensibiliteti i saj i shumanshëm, pa paragjykuar fijen e përbashkët – gjithnjë autobiografike – të mbrojtjes së lirive, mbi të gjitha në çështjet e emancipimit të grave edhe në botën e tretë, e ka çuar atë të endet në shumë fusha të tjera, nga bota e maceve (shiko recensionin tonë të librit: Macet shumë të veçanta) deri në trillime shkencore, nga jeta në periferi të Londrës deri tek terrorizmi.

Prodhimi i saj letrar shumë i pasur përfshin, ndër të tjera: “Ditari i Jane Somers” dhe “Nëse i vjetri mund të …”, botuar respektivisht në 1983 dhe 1984 me pseudonimin Jane Somers; “Terroristi i mirë” (1985); “Era i shpërndan fjalët tona” (1986); “Tales London” (1986). Në vitin 1994 botoi pjesën e parë të autobiografisë së saj, “Nën lëkurë”, tërësisht kushtuar viteve të gjata në Afrikë, ndërsa pjesa e dytë, “Ecja në hije”, doli më 1997; për të cilën ajo mendon se është vepra e fundit. Në vitin 1996, vijon “Të duash ende”; në vitin 1999 “Mara e Dann”; në vitin 2000 “Beni në botë”; në 2001 “dreamndrra më e ëmbël”. Libri i fundit i botuar është “Alfred dhe Emily”, në 2008.

Gjatë karrierës së saj të gjatë, Doris Lessing ka marrë shumë çmime dhe njohje: çmimi Somerset Maugham në 1954; çmimi i Shekspirit në 1982; çmimi i Librit të Los Angeles Times më 1995 dhe, në të njëjtin vit, “James Tait Black” dhe një diplomë nderi nga Universiteti Harvard; më 1999 u shpall “Shoqëruese e Nderit”; “çmimi letrar britanik David Cohen”, italiani “Grinzane Cavour – Një jetë për letërsinë”, dhe “Princi i Asturias” spanjoll, të gjitha më 2001; “ST Dupont Golden Pen Award” më 2002 dhe, dulcis in fundo, çmimin Nobel për Letërsi në 2007 me motivacionin e mëposhtëm: “Këngëtarja e përvojës femërore, me skepticizëm, pasion dhe fuqi vizionare ajo ka vënë nën shqyrtim  një civilizim të ndarë».

Doris Lessing vdes në moshën 94 vjeç në Londër më 17 nëntor 2013./Elida Buçpapaj