Berlin, mars 2021

1.
Kisha dëgjuar shpesh ndër vite sintagma të ndryshme: të shkathëta e përtace, kthjellore e marroke, në rendin e vjetër dhe në rendin e ri.

Por më të veçantën që prek kufijtë e absurdit, do t’a dëgjoja verën e shkuar në Prishtinë.

“Ldk-ja ka lidhje organike me Amerikën”, thoshte një medialist i metropolit kosovar.

Po ç’na qenka, vallë, kjo lidhje e çuditshme?

Dhe ndërsa mendoja provincialitetin e saj, do të evokoja vetishëm një rrëfenjzë interesante nga vite të hershme.

Në një institucion a organizatë monokracie të atëbotshme mbahej një mbledhje plot ngut. Propozohej sekretari i paracaktuar i saj që, aty, merrte shteg përpjetë në hierarkinë shoqërore. Por makiazhi sistemor e kërkonte konkurrencën e shpifur.

Dhe, sipas një rregulli, ai që jepte një emër, rëndom duhej të thoshte dy-tri fjalë lëvdate për pretendentin e tij. Por, teksa fliste, kryepropozuesi pati ndjesinë se të pranishmit nuk ishin vëmendësuar gjithaq. Kjo e dekurajoi pak. Ndaj, do t’përmbyllte diskutimin me një vlerësim epik: shoku X. ka qenë gjatë në organe!

E pra, kjo lidhje, mbase, mund të kishte dhe këtë zbërthim: Ldk-ja, me gjasë, paskësh qëndruar gjatë në “organet” ngrohëse të Amerikës…

Mirëpo eksperienca e gjatëndejës në organe, posedon aftësi shërbese dhe për udhëkryqë të tjerë.

Tani kur ajo gjendet në zjarrishtë të brendshme elektorale, kujtova idenë gjeniale. Pse, thashë, të mundohet e digjet në vorbën përvëluese, kur Isai ka ballsamosur qyshkur në shpirtin politik kulturën dhe kujtesën e saj?

Jetëgjatë tek shtrinë ekzistencë në dy shekuj dhe, ashtu, e farkuar n’për stuhira, Ldk-ja do t’a zgjedhë lehtësisht prijësin tejpamës. Në krye e rreth tij do të ulen e ngulen njerëz që, posi shoku X., “kanë qëndruar gjatë (sa gjatë!) në organe”!

Për të mirën e përgjithshme, padyshim!

2
Si mund të ndodh një alternim përfaqësimi kaq i panatyrshëm? Dhe, ndaj, një ndërvegëz e pamundur.

Që Albin Kurti, një antimarikan i thekur, të marrë paqësisht dhe njëj entuziazmi fluturak, besimin absolut për kryeministër nga populli më proamerikan në botë!

Në fakt, kësaj daulleje i bien në unison humbësit e zgjedhjeve dhe humbësit e lojës: në Prishtinë, ldk-ja e shpartalluar dhe në Uashington, Grenelli i frustruar.

E qysh na qenka rreshtuar Isai në anën tjetër të fillit, admirues i vlerave amerikane të demokracisë, kur vrânshëm vjen nga trashëgimi e vjetër bolshevike dhe, në këtë gjurmë, pa arritur të konformohet kurrë, shpall kumtin lapidar: “qytetarët nuk e zgjedhin qeverinë”!
Ku gjendet tjetër, pos në arkën e tij, ky brilant mendimor? As Adolfi i ariozofisë nuk vajti aq larg. Anipse në kulme cinizmi, pohonte se e drejta e qytetarit rrëzon të drejtën e shtetit!

Ndërkaq Grenelli, nga anë e tij, ishte më i padashuri, ose më i urryeri në të gjithë korin diplomatik në Berlin. Kurse në atdhe dëshmoi t’ketë problem dhe me demokracinë. Padroni i tij, ai vetë, ithtarë e ndjekës të tërbuar, i vunë flakën Kapitolit, këtij tempulli të lirisë, vetëm për hirin e një pushteti të errtë. Vota e lirë s’do t’a impresionojë fare. Këtu ngjizet dhe përbuzja e poshtër e votës së lirë në Kosovë: herën e parë – me rrëzim qeverie, e tani – me gjuhë kurthi e pështyme të neveritshme.

Por ja që ngreha e kulturës libertare nuk është vetëm ligj. Është dhe edukatë, ashtu siç ishte në qindvjeçarët vezullorë të Amerikës!

3.
“I afërmi ynë nuk është fqinji ynë, por fqinji i tij: kështu mendon çdo popull”!

Ç’shpjegim i thjeshtë e i hollë, lakonik e i thellë i Friedrich N., mbi dredhkat e gjeopolitikës që kursen qindra faqe fjalëmëdha shkollash akademike.

Është, vallë, sfondi i shkak-pasojës historike a, ndoshta, vetë natyra njerëzore “e lakmisë së mistershme”, që ka ngjizur një përceptim të tillë?

Mund t’jenë pleksur të dy arsyet bashkë, dhe, vërtetë, kroatët kanë miq shqiptarët e jo serbët, kurse këta të dytët janë miq të grekëve e jo të shqiptarëve, e shqiptarët, mbanë tjetër, kanë mik turkun e jo grekun, pastaj kinezët duan më afërsisht pakistanezët se indusët, ndërkohë që frëngjët kishin prorë miq rusët e jo gjermanët, madje dhe amerikanët, si fuqi planetare, rezervojnë më pak miqësi për Meksikën sesa për ca fqinjë të saj…

Në politikën ndërkombëtare, ndaj, i miri dhe i keqi si kategori morale, nuk ekzistojnë. Që këndej, as dashuri e mënirje mes shtetesh nuk njeh kronika e ndjenjave në historinë e tyre. E pra, as të famshmet “lidhje organike”! Në rrjedhë motesh kombet zhvillojnë një kulturë e një fuqi dhe etablojnë një interes ad hoc dmth. kohëshkurtër, sikundër të tjerë natyralë e të përhershëm.

Veçse në mikrojetët politike zonash të mugëta rruzullimi ku Kimët e largët dërgojnë q’andej shkëndijimet e tyre, “qëndrimi i gjatë në organe”, ende gjen fijen e humbur…

r.

zoqtë u tremben
nga trokitjet
e gotave të festës
si hapa marshi
ushtarësh
por siparin e luftës
e shpallën
fishekzjarret

në fillim
përcëlluan thëngjij
mbi konet e çative
floknajat e reve
pastaj u bënë
trup i vetëm
me flakëhedhëset
e rrufeve

buçitjet me flakë
të lemerisur
nuk i lanë
zogjtë të flenë
fshehur si llampa
cicërimash
nēpër pemë

në shenjestër
futën foletë
kashta digjej
në ajër
perpendikular
pa hi
degēt e pishave
mbetën
krahëhapur
krahështrirë

qindra e qindra vjet
mbrojtur
nga fryma e Hyut
aty zogjtë
mbështetën
kokat e vockla
sa majat e gishtave
të mëdhenj
të duarve të njeriut

me sytë
si pikla vese
të mardhur
u zemërfrikën
deri sa zbardhi
e fishekzjarret
si bishta cigaresh
në taketuke
u shtypën, u fikën

tinguj tehesh
shpatash samuraji
pirunjtë e thikat
trofetë e tavolinave
të zbrazura
mbulesnjollura
nga gjaku i Krishtit
lajmëruan
fundin e luftës
me tringëllima
të mekura, të lodhura

kaq pak mjaftoi
e zogjtë krahët
i shkundën me hare
si valëvitje vale
me syçkat fare
kërkojnë fije kashte
prej guri
si shtëpitë e njeriut
që të mos friken
nga lufta
e fishekzjarreve

Bijë, drita e
e së ardhmes është kajsi,
dhe ti në të nuk je
kockë, fëmija që shënon
me gishtin e zellshëm tregues
balonën e verdhë
që ngjitet më lart se shelgjet
dhe pamjen kthjellon,
ti je balona. Unë jam
dora që e mban.
Ose jam o-ja në balonë. Unë do të të takoj ty
atje. Unë jam fijet
e kafenjta, dikur lule vjollce,
që ti nuk i ujite. Unë jam vrima
në foto, ti je
gërshëra e pasigurt. Unë jam pëlhura e hollë
në cepat e çantës sime
pasi ti i ke grabitur monedhat,
qesja e kafenjtë që hedh kur drekon
pasi ikën nga shtëpia, kopsat
që i këput pasi t’i kam qepur
në bluzë. Poezitë
që i ke djegur në lajtore. Poezitë
që duhej të mbaronin duke përdorur
emrin tënd,
mos e vrit mendjen
që për pak bëhesh gjashtëmbëdhjetë,
mos e duaj emrin tënd. Unë jam shëmbëlltyra
që ti e mohon, prapanicë e dhjamosur
që ti shpreson të dashurit e tu
të mos e shohin kurrë. Unë do të të takoj ty
atje, ky është premtimi im
dhe kërcënimi im, me këtë
balonë të verdhë si dëshmi,
edhe sikur në jetën
e përtejme të kem shkuar,
do të të takoj patjetër ty.
*******************
Beth Ann Fennelly
Në shqip: I. D.

Një nënë u ul pranë fëmijës së saj, ajo ishte shumë e trishtuar dhe kishte frikë se ai do të vdiste. Ai ishte aq i zbehtë, me sytë mbyllur, ai mezi merrte frymë dhe herë pas here nxirrte një psherëtimë, madje pothuajse një rënkim; e ëma e shikonte atëherë me një zemër edhe më të dhimbshme.

U dëgjua një trokitje në derë dhe hyri një plak i varfër, i mbështjellë me një batanije të madhe ng ato që rëndom ua hedhin në shpinë kuajve dhe që mbante shumë ngrohtë, dhe kjo ishte pikërisht ajo që i duhej, sepse ishte një dimër i ftohtë: jashtë gjithçka ishte e mbuluar me borë e akull dhe era frynte sikur të priste me brisk fytyrën.
Plaku po dridhej nga të ftohtit dhe meqë fëmija ishte qetësuar një grimë, nëna shkoi të vinte birrë mbi stufë, në mënyrë që ajo të ngrohej dhe të mund ta sillte në vete plakun ndërsa ai tundte fëmijën, pastaj u ul pranë tij, shikoi fëmijën e sëmurë, i cili po merrte frymë fort dhe ngriti paksa dorën e vogël.

“A mendon se do ta humbas?” pyeti. “Zoti nuk do të dëshirojë të ma marrë!”
Plaku, i cili ishte vetë vdekja, bëri një dremitje shumë të çuditshme që mund të nënkuptoje po ose jo. Nëna shikoi përdhé e lotët i rrodhën në fytyrë; koka e saj u rëndua; për tre ditë e netë ai nuk kishte mbyllur sy dhe tani dremiti, por vetëm një grimë, pastaj u drodh, me një dridhje të ftohti. “Cfare ndodhi?” bërtiti ajo duke kërkuar kudo. Plaku ishte zhdukur, dhe djali i tij i vogël ishte zhdukur gjithashtu; plaku e kishte marrë me vete. Nga cepi erdhi tik-taku i orës, pastaj lavjerrësi i shkëlqyeshëm u rrokullis në dysheme, bum! dhe ora u ndal gjithashtu.
Nëna e varfër doli me vrap nga shtëpia duke thirrur foshnjën e saj.
Atje, në borë, ishte një grua me një fustan të zi të gjatë që i tha asaj: «Vdekja ishte në shtëpinë tënde, unë e pashë atë duke ikur me fëmijën tënd; shkon më shpejt se era dhe nuk e kthen më kurrë atë që mori! ».
“Më trego në cilën rrugë shkoi ajo!” iu lut nëna e foshnjës “më thuaj drejtimin dhe do ta gjej”.
“Unë e njoh atë!” u përgjigj plaka e veshur me të zeza «por para se të të them, duhet të më këndosh mua të gjitha këngët që i këndove bebes tënde! Më pëlqejnë shumë, tashmë i kam dëgjuar sepse unë jam nata, dhe pashë lotët e tu ndërsa po i këndoje! ”
“Unë do t’i këndoj të gjitha për ty, të gjitha!” u përgjigj nëna “por mos më ndalo tani, unë duhet t’i arrij ata, duhet ta gjej djalin tim!”
Por nata mbeti e heshtur dhe e palëvizur, dhe nëna, duke shtrënguar duart, këndoi dhe qau; kishte shume kenge, por kishte edhe shume lot! Më në fund nata tha: «Shkoni në të djathtë dhe hyni në pyllin e errët të bredhave, atje pashë vdekjen që po shkonte me fëmijën tënd».
Në pyll rrugët kryqëzoheshin dhe gruaja e varfër nuk dinte më se në cilën rrugë të shkonte; ajo pa një ferrë, jo më shumë lule ose gjethe, sepse ishte dimër dhe nga degët vareshin vetëm akujt.
“A keni parë vdekjen dhe fëmijën tim duke kaluar?”
“Po,” u përgjigj ferra, “por unë nuk do të të tregoj në cilën rrugë shkuan nëse nuk më ngroh mbi zemrën tënde!” Unë jam duke ngrirë dhe jam bërë akull e gjitha! ».
Dhe ajo e shtrëngoi ferrën fort në gjoksin e saj, në mënyrë që ajo të ngrohej; ferrat depërtuan në mishin e saj dhe prej aty shpërthenin pika të mëdha gjaku, por atë natë të ftohtë dimri gjethe të reja jeshile dolën nga ferra dhe lulet lulëzuan; aq shumë ia dogji zemrën asaj nëne me dhimbje! Më pas ferra i tregoi asaj rrugën.
Ajo mbërriti në një liqen të madh, ku nuk kishte anije ose varka. Liqeni nuk ishte mjaft i ngrirë për ta mbajtur atë, por as ishte aq i cekët sa ajo të mund të kalonte nëpër të, dhe iu desh ta kalonte nëse donte të gjente foshnjën e saj. Pastaj u përkul për të pirë të gjithë ujin nga liqeni; nuk ishte e mundur për një qenie njerëzore, por një mrekulli mund të ndodhte gjithmonë.
“Jo, është e pamundur!” i tha liqeni asaj, “le të përpiqemi të arrijmë një marrëveshje më mirë. Unë mbledh perla dhe sytë e tu janë perlat më të ndritshme që kam parë ndonjëherë. Nëse qan aq sa t’i bësh të bien brenda meje, unë do të të çoj në bregun tjetër, në serrën e madhe ku jeton vdekja dhe kultivon pemë e bimë; secila prej tyre është një jetë njerëzore “.
“Oh, çfarë nuk do të jepja për të arritur djalin tim!” shpërtheu nëna në lotë, dhe ajo qau derisa sytë e saj ranë në liqen dhe u kthyen në dy margaritarë të çmuar. Liqeni më pas e ngriti atë lart, dhe asa iu duke vetja si një kolovajzë, dhe fluturoi me një frymë në bregun tjetër, ku ishte një banesë shumë e çuditshme që shtrihej për milje dhe milje e nuk ishte e qartë nëse ishte një mal me pyje dhe shpella apo një ndërtesë madhëshore, por nëna e gjorë nuk mund ta shihte, sepse nuk kishte më sy nga lotët e derdhur.
“Ku mund ta gjej vdekjen që më mori foshnjën?” – pyeti nena.
“Ajo nuk ka arritur ende këtu”, u përgjigj varrmihësja plakë që ruante kolibën e madhe të vdekjes. “Si erdhët këtu, kush ju ndihmoi?”
“Zoti më ndihmoi!” u përgjigj nëna. “Ai është i mëshirshëm dhe ti gjithashtu: ku mund ta gjej foshnjën time?”
“Unë nuk e njoh atë,” u përgjigj gruaja, “dhe ti nuk na sheh!” Shumë lule dhe bimë janë tharë këtë natë dhe së shpejti vdekja do të vijë për t’i transplantuar ato. Ju e dini që çdo qenie njerëzore ka pemën e tij të jetës ose lulen e tij, në varësi të mënyrës se si përbëhet secila. Ato duken si bimët e tjera në natyrë, por kanë secila një zemër që rrah. Edhe zemrat e fëmijëve po rrahin! Dëgjojini! Ndoshta ju mund ta njihni fëmijën tuaj. Por çfarë po më jep, të të them se çfarë tjetër duhet të bësh? ”
“Nuk kam asgjë për të të dhënë”, tha nëna e dëshpëruar, “por unë do të shkoja në fund të botës për ty!”
“Jo, nuk kam asgjë për të bërë atje!” u përgjigj plaka – «por ti mund të më japësh flokët e tua të gjata. Ju vetë e dini sa të bukura janë dhe mua më pëlqejnë! Ju do të merrni flokët e mi të bardhë në këmbim. Gjithmonë mund të kesh diçka! ”
“Nëse nuk dëshiron asgjë tjetër”, u përgjigj nëna e foshnjës, “unë do t’i jap ty me gëzim!” dhe kështu ajo ia dha asaj flokët e bukur të zinj dhe mori flokët e plakës, të bardhë si bora.
Ato hynë në kolibën e madhe të vdekjes, ku lulet dhe bimët u përzien çuditërisht. Kishte zymbylë të hollë nën këmbanat e qelqit dhe kishte bozhure të mëdha dhe të fuqishme; kishte bimë ujore, disa shumë të freskëta, të tjerat pak të sëmura; gjarpërinjtë e ujit u mbështetën mbi to dhe gaforret e zeza kapën kërcellin. Kishte palma të shkëlqyera, rrape dhe lisa, majdanozë dhe fidanë të trumëzës me lule; secila pemë dhe secila lule kishte emrin e vet dhe secila përfaqësonte një jetë njerëzore, një person ende gjallë, në Kinë, në Groenlandë, në të gjithë botën. Kishte bimë të mëdha në vazo shumë të vogla, të cilave iu zihej fryma dhe dukej sikur donin të thyenin vazon, kishte gjithashtu nga shumë vende lule të vogla të parëndësishme të mbjella në tokë, të rrethuara me myshk, të mbajtura dhe ruajtura me kujdes të madh. Nëna e pikëlluar u përkul mbi bimët më të vogla dhe dëgjoi rrahjet e zemrës së tyre, dhe midis miliona zemrave ajo njohu atë të fëmijës së saj.
“Është kjo!” qau ajo dhe zgjati dorën drejt një krokulli të vogël blu, pak të përkulur në njërën anë.
“Mos e prek lulen!” bërtiti gruaja e moshuar “ulu këtu deri kur të vijë vdekja, dhe ajo do të jetë këtu së shpejti, ndalo atë të këpusë bimën duke e kërcënuar se do të këpusësh të gjitha lulet e tjera”. Ajo do të ketë frikë, sepse ajo përgjigjet para Zotit dhe askush nuk mund t’i shkulë ato pa lejen e tij “.
Papritmas ajri i ftohtë përshkoi në korridor dhe nëna e verbër e dinte se vdekja po vinte.
“Si erdhët këtu?” e pyeti “si erdhe atje para meje?”
“Unë jam nënë!” – u pergjigj ajo.
Dhe vdekja shtriu dorën e saj të gjatë drejt asaj lule të vogël delikate, por ajo mbajti duart mbi të, pothuajse duke e prekur atë dhe duke pasur frikë të prekte vetëm njërën nga petalet e saj. Pastaj vdekja i fryu atyre duarve dhe ajo e ndjeu se ishte shumë më e ftohtë se era e ngrirë, dhe duart e saj u bënë të palëvizshme.
“Ju nuk mund të bëni asgjë kundër meje!” tha vdekja.
“Por Zoti mundet!” u përgjigj nëna.
“Unë bëj atë që Ai dëshiron!” u përgjigj vdekja. “Unë jam kopshtarja e tij! Unë marr të gjitha bimët dhe lulet e tij dhe i rimbjell në kopshtin e madh të parajsës, në një tokë të panjohur, por nuk guxoj t’ju tregoj se si rriten atje dhe si është vendi. ”
“Kthema birin!” iu lut nëa duke qarë dhe papritmas kapi dy lule të bukura që ishin afër dhe thirri për vdekje: «Do t’i këpus të gjitha lulet e tua! Jam e dëshpëruar! “.
“Mos i prek!” tha vdekja. “Ju thoni se jeni e pakënaqur dhe tashi doni të bëni një nënë tjetër po aq të pakënaqur?”
“Një nënë tjetër?” – pyeti gruaja e gjorë, duke lënë menjëherë dy lulet.
«Këtu janë sytë e tu, unë i peshkova nga liqeni» tha vdekja «ata shkëlqyen shumë, por nuk e dija se ishin të tuat. Merrni përsëri, tani do të shihni më mirë se më parë; shikoni në pusin e thellë afër: Unë do të thërras me emër dy lulet që keni dashur të këputni, kështu që ju mund të shihni të ardhmen e tyre, jetën e tyre si burra; shikoni atë që keni dashur të mërzisni dhe shkatërroni! ”
Nëna shikoi në pus; ishte një gëzim të shikoje se si një prej luleve u bë një bekim për botën dhe sa gëzim dhe lumturi u përhap rreth saj. Pastaj ajo vështroi jetën e lules tjetër, dhe kjo ishte vetëm dhimbje dhe mjerim, tmerr dhe mjerim.
“Të dy janë vullneti i Zotit!” komentoi vdekja.
“Cila nga dy lulet është ajo e pakënaqësisë dhe cila është ajo e bekimit?” – pyeti nena.
«Nuk do të të them», u përgjigj vdekja «por dije se njëra nga dy lulet është ajo e djalit tënd; patë fatin e djalit tuaj, të ardhmen e tij! ”
Nëna thirri e tmerruar: “Cili nga të dy ishte djali im?” Me trego! Shpëtoni të pafajshmit! Shpëtoje djalin tim nga gjithë ato kërdi! Largoje që andej! Sille në mbretërinë e Zotit! Harroji lotët e mi, harro lutjet e mia dhe gjithçka që kam thënë dhe bërë! ».
“Nuk te kuptoj!” tha vdekja – “A doni ta ktheni djalin tuaj apo duhet ta çoj në vendin që është i panjohur për ju?”
Nëna u hodh në gjunjë dhe, duke shtrirë duart, iu lut Zotit: «Mos më dëgjo, nëse lutem kundër vullnetit tënd, e cila është më e mira! Mos më dëgjo! Mos më dëgjo! ».
Dhe ajo uli kokën në prehrin e saj.
Vdekja shkoi me fëmijën në atë vend të panjohur.

Gjethja më e madhe e gjelbër që gjendet në vendin tonë është sigurisht ajo e lëpushës. Nëse e mbani rreth belit vepron si përparëse dhe nëse e vendosni në kokë mbron nga shiu pothuajse si një çadër, sepse është jashtëzakonisht e madhe.
Lëpusha nuk rritet e vetme, përkundrazi, atje ku është një lëpushë, shumë bimë të tjera mbijnë; është vërtet një bukuri! Dhe kjo bukuri është ushqimi i kërmijve. Ata kërmij të mëdhenj të bardhë të cilët njerëzit dikur gatuanin në frikasé, dhe pastaj i hanin duke thirrur: “Mmm, sa të mirë janë!” – dhe me të vërtetë besojeni se ishin – ata ushqeheshin me gjethet e lëpushës që ishte mbjellë për ta.
Kështu që dikur ishte një kështjellë e vjetër, ku kërmijtë nuk haheshin më, sepse ishin zhdukur; por bimët e lëpushës, të cilat rriteshin gjithnjë e më shumë përgjatë shtigjeve dhe shtretërve të luleve, nuk kishin vdekur, aq sa nuk ishte më e mundur t’i mbaje nën kontroll; tashmë ishte formuar një pyll i vërtetë me lëpusha: aty-këtu rritej ndo një pemë molle ose ndonjë kumbull, përndryshe kurrë nuk do ta kishit kuptuar që ky duhet të ketë qenë një kopsht, tashi kishte vetëm lëpusha dhe midis gjetheve të tyre jetonin dy kërmijtë e fundit, tashmë shumë të vjetër.
Ata nuk e mbanin mend as sa vjeç ishin, por kujtoheshin mirë se dikur kishin qenë aq shumë, se vinin nga një familje me origjinë të huaj dhe se pylli ishte mbjellë për familjen e tyre. Ata kurrë nuk kishin dalë nga pyjet, por ata e dinin se kishte diçka që quhej kështjellë dhe se atje lart ata gatuheshin dhe, sapo të ishin nxirë, vendoseshin në tabaka argjendi; çfarë ndodhi më pas askush nuk e dinte.
Ata në të vërtetë e kishin me të dëgjuar se as nuk e dinin se çfarë do të thoshte të gatuhesh dhe të vendosesh në një pjatë argjendi, por besonin se duhet të ketë qenë e bukur dhe shumë e rrallë. As brumbulli, as zhaba, as krimbi i tokës nuk mund të jepnin ndonjë shpjegim, sepse askush nuk ishte gatuar ndonjëherë dhe as nuk ishte vendosur në një tabaka argjendi.
Kërmijtë jetonin në një mënyrë të vetmuar, por të lumtur, dhe pa pasur fëmijë ata kishin adoptuar një kërmill të zakonshëm, të cilin ata e konsideronin si krijesën e tyre; por nuk u rrit, sepse ishte një kërmill i zakonshëm. Sidoqoftë për pleqtë dhe veçanërisht për kërmillin nënë, u dukej se ai ishte rritur. Kështu që nëna e kërmillit i kërkoi babait të kërmillit të mendonte për shtëpinë e kërmillit, edhe pse nuk mund ta shihte me sy të lirë, ai mendoi dhe e kuptoi që gruaja e tij kishte të drejtë.
Një ditë filloi të binte shi i fortë.
“E ndjen se si rreh shiu në gjethet e lëpushës!” bërtiti babai i kërmillit.
“Ato pika zbresin!” shtoi nëna kërmille. «Ato rrjedhin përgjatë kërcellit! Ti do të shohësh se si do të lagen bimët rreth e rrotull! Për fat të mirë ne kemi shtëpinë tonë të bukur dhe i vogli ka të tijën! Është shumë e vërtetë që është bërë shumë më tepër për ne sesa për të gjitha krijesat e tjera, ne jemi vërtet të privilegjuar. Ne kemi një shtëpi qëkur kemi lindur, dhe pylli i lëpushës qe mbjellë për ne. Do të doja të dija sa zgjat ky shi dhe çfarë ka jashtë.”
“Nuk ka asgjë atje,” tha babai i kërmillit. “Nuk ka vend më të mirë se ky dhe nuk dua asgjë më shumë.”
«Unë po», u përgjigj nëna e kërmillit «Do të doja të arrija në kështjellë, të gatuhesha dhe të vendosesha në tepsi argjendi. Të gjithë paraardhësit tanë e kanë bërë atë dhe padyshim që ia vlen! ”
“Kështjella mbase është shkatërruar,” tha baba kërmilli, “ose pylli me lëpusha është rritur aq shumë sa ta mbulojë dhe tani burrat nuk mund të dalin”. Në fund të fundit, nuk ka asnjë nxitim, por ti je gjithmonë kaq e nxituar, dhe tashi edhe i vogli fillon të jetë i nxituar; ka tri ditë duke u ngjitur në atë kërcell dhe mua koka po më vjen vërdallë thjesht duke e parë! ”
«Ti nuk duhet të zemërohesh», tha nëna kërmille – «ai ngjitet me kujdes, ne do të kemi kënaqësi të madhe prej tij! dhe pastaj ne të moshuarit nuk kemi asgjë tjetër për të jetuar. Dhe, për më tepër, a ke menduar se duhet t’ia gjejmë atij një grua? A nuk mendon se ka dikë të llojit tonë diku në pyllin e lëpushave? ”
“Unë mendoj se ka vetëm kërmille të zeza,” u përgjigj babai, “të zeza dhe pa guaskë; por ato janë kaq vulgare dhe shumë mendjemëdha! Ne mund t’u japim detyrë milingonave, të cilat vrapojnë papushim a thua se vërtet kanë diçka për të bërë: ato me siguri njohin një grua që është e përshtatshme për kërmillin tonë të vogël.”
“Ne e njohim një të bukur”, u përgjigjën milingonat, “por mbase martesa nuk është e mundur, sepse ajo është mbretëreshë!”
“Nuk ka rëndësi!” – thirrën pleqtë. “A ka shtëpi?”
“Ajo ka një kështjellë!” – u përgjigjën milingonat. “Një kështjellë milingonash shumë e bukur me shtatëqind korridore!”
“Faleminderit shumë!” u përgjigj nëna kërmille. “Djali ynë nuk ka pse të përfundojë me një milingonë. Nëse nuk dini ndonjë tjetër, ne do t’ua japim detyrë mizave të bardha, të cilat fluturojnë këtu si në shi ashtu edhe në diell dhe e njohin pyllin e lëpushave me sy mbyllur “.
“Ne kemi një nuse për të!” deklaroi miza. «Rreth njëqind hapa njeriu nga këtu, mbi një kaçubë të rrushit, ka një kërmille të vogël me shtëpi; ajo është krejt vetëm dhe në moshë martese. Janë vetëm njëqind hapa! ”
“Thirreni që ajo të vijë”, bërtitën pleqtë. “Biri ynë zotëron një pyll me lëpusha, ajo thjesht një kaçube”.
Dhe kështu ata shkuan për të marrë kërmillen e bukur. U deshën tetë ditë para se të mbërrinte, por bukuria ishte pikërisht në këtë, sepse shihej që ai ishte e racës së duhur.
Pastaj u festua dasma. Gjashtë xixëllonja u ndezën më shumë se mundën, gjithçka tjetër u zhvillua në heshtje, sepse çifti i vjetër i kërmijve nuk e duronte dot zhurmën dhe hutimin. Nëna kërmille mbajti një fjalim të mirë, por babai nuk ia doli, sepse ishte shumë i prekur, atëherë ata ua dhanë atyre të gjithë pyllin e lëpushave dhe përsëritën atë që kishin thënë gjithmonë: se pylli ishte më i miri në botë, se nëse çifti i ri do të jetojë me ndershmëri dhe do të shumohet, ata dhe fëmijët e tyre një ditë do të mbërrinin në kështjellë dhe atje do të gatuheshin derisa të bëheshin të zes dhe do të vendoseshin në pjatën e argjendtë.
Pas fjalimit, dy të moshuarit dolën në pension në shtëpitë e tyre dhe nuk u panë më kurrë. Çifti i ri i kërmijve mbretëroi në pyll dhe kishin shumë trashëgimtarë; por nuk u gatua kurrë dhe nuk u vendos kurrë në tepsi argjendi. Kjo është arsyeja pse ata arritën në përfundimin se kalaja ishte shkatërruar dhe linja njerëzore ishte zhdukur. Askush nuk i kundërshtoi ata: shumë mirë mund të ishte e vërtetë. Shiu trumbetonte në gjethet e lëpushave vetëm për t’i gëzuar me tam tamet e tij, dhe dielli shkëlqente vetëm për të ndriçuar pyjet e tyre. Dhe kështu ata jetuan shumë të lumtur dhe e gjithë familja jetoi e lumtur – kjo është e gjitha.

Sigurisht ju e njihni lupën, një lloj monokli që e bën gjithçka njëqind herë më të madhe se sa është në të vërtetë? Nëse e merrni dhe e mbani përpara një pike uji në pellg, atëherë shihni më shumë se një mijë kafshë të vogla të çuditshme, të cilat zakonisht nuk shihen kurrë në ujë, por ato janë atje dhe ekzistojnë vërtet. Ato pothuajse duken si një pjatë e mbushur me karkaleca që hidhen njëra mbi tjetrën dhe janë aq të egër saqë shqyhen krahësh, këmbësh, shpine dhe ijesh, dhe megjithatë janë të lumtura e argëtohen, megjithëse në mënyrën e tyre.
Njëherë e një kohë ishte një burrë i moshuar që të gjithë e quanin Krible-Krable, sepse ky ishte emri i tij. Ai gjithmonë dëshironte të merrte më të mirën nga gjithçka dhe, kur kjo nuk ishte e mundur, ai i drejtohej magjisë.
Një ditë ai po shikonte me xhamin e tij zmadhues një pikë uji që ishte marrë nga një pellg në hendek. Çfarë mornicash e shpuan si gjilpërat! Mijëra kafshë të vogla u hodhën, shqyen dhe gllabëruan njëra-tjetrën.
“Por kjo është e tmerrshme!” bërtiti plaku Krible-Krable. “A nuk është e mundur t’i bëjmë ato të jetojnë të qetë dhe në paqe, në mënyrë që të gjitha të kujdesen për biznesin e tyre?” Ai meditoi për një kohë të gjatë, por nuk gjeti një zgjidhje, dhe kështu ai iu drejtua magjisë. “Unë do t’i ngjyros ato”, tha ai, “kështu që ata mund të shihen më mirë!” dhe derdhi diçka në pikën e ujit që dukej si një pikë verë e kuqe, por ishte gjaku i shtrigave, cilësia më e mirë, bga ato dy para secila. Kështu që të gjitha ato kafshë të çuditshme u bënë rozë, dukej si një qytet me njerëz të egër të zhveshur.
“Çfarë ke atje?” pyeti një magjistar tjetër i vjetër, i cili nuk kishte asnjë emër dhe pikërisht për këtë arsye ai ishte aq i dalluar.
“Nëse e gjen,” u përgjigj Krible-Krable, “Unë do ta dhuroj, por nuk është një gjë e lehtë ta gjesh nëse nuk e di më parë.”
Magjistari pa emër vështroi përmes lupës. Dukej tamam si një qytet i tërë, ku burrat shëtisnin të zhveshur, dhe kjo ishte e neveritshme, por ishte edhe më e neveritshme të shihja se si ata shtyheshin dhe përplaseshin me njëri-tjetrin ndërsa kafshoheshin, kafshoheshin dhe lëndoheshin. Kush ishte poshtë të gjithëve duhej të arrinte lart dhe kush ishte sipër duhej të kalonte poshtë! “Shikoni, shikoni! Këmbët e tij janë më të gjata se të miat! Paf! larg tij! Është një që ka një gungë të vogël pas veshit, e vogël por që e lëndon atë dhe për këtë arsye ai duhet të vuajë edhe më shumë!” dhe ata e kafshuan, e shqyen dhe e hëngrën për shkak të asaj gunge të vogël. Ishte dikush i shoqëruar me një zonjë të re, dhe të dy dëshironin vetëm pak paqe dhe qetësi, por zonja e re u tërhoq zvarrë, e shqyer dhe e gllabëruar.
“Është kaq qesharake!” bërtiti magjistari.
“Çfarë mendon se është?” e pyeti gjithë kureshtje “a mund ta gjesh?”
‘Ju mund ta shihni mirë, “u përgjigj tjetri,” është padyshim Kopenhaga ose ndonjë qytet tjetër i madh; të gjithë ngjajnë! Sigurisht që është një qytet i madh “.
“Jo, është ujë grope”, tha Krible-Krable.

Një dhuratë tejet e çmuar për mua nga Shkodra në javët e para të këtij viti – libri “Teatri ‘Migjeni’, kujtesa e një qyteti” (Biografi, role, intervista, kujtime, biseda, dëshmi, dorëshkrime, ditare, letra, arkiv.. etj.).

Autori i librit Xhahid Bushati, miku im i hershëm që nga fillimi i viteve ’70, është shkrimtar shumë i njohur, me dhjetëra libra të botuar të letërsisë për fëmijë të të gjitha moshave dhe me shumë libra për të rritur, lëvrues i shquar i poezisë, i përrallës, i tregimeve, novelave, pjesëve për kukulla, fitues çmimesh kombëtare dhe ndërkombëtare, i botuar në revistat e specializuara në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni e Veriut dhe Mal të Zi, pjesëmarrës aktiv dhe i vlerësuar në panairet shqiptare të librit, me rol të rëndësishëm në funksione drejtuese në Shoqatën e pavarur të shkrimtarëve shqiptarë të letërsisë për fëmijë e të rinj. Ai është mësimdhënës që nga mesi i viteve ’70, fillimisht në malësitë e Kukësit, më pas në malësitë e Veriut dhe në qytetin e lindjes, pedagog në Universitetin “Luigj Gurakuqi”, kritik dhe studiues serioz i letërsisë, njeri dhe artist me interesa shumë të gjera dhe me pasion e dashuri të mëkuar qëkur ka lindur për Shkodrën e tij, qytetin tonë të përjetshëm.

XHAHID BUSHATI

Që nga mesi i viteve ’80, pas specializimit pasuniversitar në Universitetin e Tiranës, Xhahid Bushati u muar për 15 vjet me gazetari kulturore në Radio Shkodra. Këtu zuri fill edhe libri për Teatrin “Migjeni”, i cili ia mori autorit të tij 31 vjet punë.

Pa të gjitha cilësitë dhe përvojat e mësipërme vështirë të mund të përfytyrohej poetika e kujtesës së qytetit, e përbërë nga jetëshkrime aktorësh, burime arkivore, koleksione gazetash dhe revistash, dëshmi kolegësh, dorëshkrime të vetë aktorëve, letra, intervista që i ka marrë autori i librit, nuk mund të kuptohej poetika e ngjizjes dhe krijimit të këtij libri, i cili përfshin dekada të tëra kujtese të disa brezave të artistëve shkodranë, nuk mund të kuptohet as poetika e leximit të këtij libri.

Teatër është një fjalë e greqishtes së vjetë që do të thotë “vend për të parë”, pra vend ku njerëzit shkonin e shkojnë për të parë jetën e tyre të shndërruar në art. Është hapësirë e shenjtë për aktorët. Është rreze rëntgen për shpirtin e kohës dhe të shoqërisë. Teoritë përkatëse e shikojnë si formë arti të së tashmes: ai ekziston vetëm në të tashmen, dhe menjëherë zhduket. Këtë përgjegjësi e kanë ndjerë edhe aktorët e mëdhenj të Shkodrës. “Në teatër çdo natë lind, rritet dhe vdes një vepër”, është një fjalë e urtë të cilën Bep Shiroka dhe kolegët e tij e kishin si refren të jetës. Prandaj për këtë formë të artit thonë edhe se është një realitet që ekziston vetëm në mendjen e publikut, për rrjedhojë vetëm në kujtesën e publikut.   Edhe Xhahid Bushati e shikon, me të drejtë, si kujtesë të qytetit të Shkodrës teatrin “Migjeni”.

37 emra që i dhanë kuptim më të plotë jetës shkodrane dhe gjenisë shkodrane

Janë 37 emra të mëdhenj pa të cilët Shkodra mijëravjeçare do të ishte e mangët, 37 emra që i dhanë kuptim më të plotë jetës shkodrane dhe gjenisë shkodrane në gjithë gjysmën e dytë të Shekullit XX dhe në gati krejt çerekun e parë të Shekullit XXI.

Xhahid Bushati, në librin e tij, i pari dhe deri tani i vetmi për Teatrin “Migjeni”, një libër që vetëm ai (siç do ta argumentojmë në këto shënime) mund ta shkruante, i ka sjellë këtu sipas rendit alfabetik. Këtij rregulli nuk i binden vetëm emrat Paulin Lacaj ( 28 prill 1914 – 14 janar 1976) dhe Fejzi Spahija. I pari është ai që mendoj se, po të mos mendojnë për historinë e teatrit themeluesit e saj, nuk do të ketë kush të mendojë. Dhe u bë edhe themelues i arkivit, ku ka gjetur lëndë edhe ky libër, ku mund të gjejnë lëndë të gjithë librat, të gjitha veprat e artit që do t’i kushtohen në veçanti këtij institucioni dhe në tërësi këtij qyteti që është djepi i kulturës sonë kombëtare. Lacaj e kuptonte se, me kohën, gjithçka që do të shqiptohej në skenën e teatrit, do të shuhej në eter dhe se ai arkiv do të ishte pavdekësia e teatrit. (“Për të e rëndësishme ishte çdo gjë: një telegram, një ftesë teatri, një pjesë, një shirit incizimi, data se kur është dhënë shfaqja, platforma e regjisorit…”) Autori i librit vë re një veçanti karakterizuese të Lacajt, gjithçka e shkruante me penë. Megjithëse e zotëronte makinën e shkrimit, ai parapëlqente bukurshkrimin e tij, atij ia besonte jetëgjatësinë arkivit, joshjen ndaj studiuesve që do të interesohen për historinë e teatrit. Në fakt, Lacaj çonte më tej traditën e skribëve, shkruesve të saktë e të bukur të teksteve, pa të cilët deri vonë as që mund përfytyrohej asnjë burokraci. Nga kjo trashëgimi, autori i librit, ka shkëputur një faqe shembullore, atë të organikës së parë, mbi bazën e vendimit të Këshillit të Ministrave, datë 24 nëntor 1949, mbi themelimin e teatrit profesionist të Shkodrës, i cili hynte në fuqi më 1 dhjetor 1949.

I dyti, Fejzi Spahija, aktor dhe më vonë drejtor i insitucionit, mendon dhe punon për pavdekësinë e teatrit në një mënyrë tjetër, ai shkruan ditar.  Në libër vijnë fletë ditari nga vitet 1960-1961, shumë të rëndësishme për rritjen profesioniste të institucionit. Ndër të tjera janë penelatat brilante për përcjelljen që ia bëri Shkodra piktorit Simon Rrota, i ndarë nga jeta me 28 janar 1961 dhe eklipsit të diellit të 15 shkurtit të atij viti.

Pa i periodizuar, thjesht mbi kritere enciklopedike, sipas renditjes alfabetike, vijnë 35 emrat e tjerë të mëdhenj: Adem Kastrati (13 shkurt 1909 – 14 qershor 1972), Andrea Skanjeti (21 gusht 1906 – 29 nëntor 1992), Antoneta Fishta (22 janar 1922 – 26 tetor 2006), Athanas (Tano) Banushi (4 shkurt 1927 – , Bep Shiroka (25 shtator 1933 – 1 korrik 2010), Çezarina Çiftja (26 shkurt 1927 – 16 maj 2008), Esat Oktrova (28 prill 1930 – 21 mars 2001), Fadil Kraja (1931), Fatbardh (Bardh) Smaja (2 shtator 1956 – shtator 2016), Gjosho Vasia (28 tetor 1931 – 31 dhjetor 2019), Hajrije Sula, Hasan Smaja (25 korrik 1922 – 23 korrik 1997), Jolanda (Landi) Shala (14 maj 1947 – 22 nëntor 1984), Julka Kakarriqi, Justina Alia, Lec Bushati (10 korrik 1923 – 16 shtator 1996) , Lec Fishta (5 mars 1920 – 4 korrik 1995), Lec Shllaku (3 nëntor 1921 – 4 gusht 2007), Mirjam Bruçeti (15 mars 1949 – , Ndrek Prela (13 mars 1920 – 14 nëntor 2011), Ndoc Deda ( – 22 shkurt 1983) , Nefail Piraniqi (18 mars 1940 – 8 shkurt 1996), Paulin Preka (2 shkurt 1935 – , Pjetër Deda, Pjetër Gjoka (2 gusht 1912 – 12 maj 1982), Preng Lëkunda (6 korrik 1921 – 3 mars 1968), Ramiz Rama (9 nëntor 1911 – 3 korrik 2015), Roza Xhuxha (Anagnosti) (27 tetor 1943) , Serafin Fanko (24 maj 1937 – 29 nëntor 2017), Tefë Krroqi (28 shtator 1924 – 1 dhjetor 1995), Tinka Kurti (17 dhjetor 1932), Violeta Sekuj, Zef Deda (27 korrik 1950), Zef Jubani (2 dhjetor 1910 – 1 dhjetor 1958), Zyliha Miloti (11 janar 1946).

Janë të gjithë zëra enciklopedikë, ku kërkohet që dijetari të bëhet një me artistin e fjalës, stili shkrimor dituror të bëhet një me stilin letrar, çka këtu është arritur më së miri.

Janë të gjithë emra që i zgjojnë nostalgji një brezi më të hershëm se ne, brezit tonë, si dhe brezave pas nesh. Shumë prej tyre kam pasur fatin t’i ndjek në skenën e teatrit “Migjeni” në periudhën time të shkurtër studimore në Shkodër, ndonjë prej tyre edhe e kam takuar e njohur më nga afër në mjediset kulturore shkodrane, më vonë edhe në mjedise të kryeqytetit. I kam ndjekur gjithnjë në emisionet “Teatri në mikrofon” apo “Teatri në ekran” të asaj kohe. Disa prej tyre edhe në filmat që ata kanë luajtur. Shumë nga ata që nuk kam pasur si t’i njoh as t’i shoh, kishin filluar jetën e tyre të dytë, të shndërruar në legjendë, në Shkodrën e tyre. Nga yje tokësorë ishin shndërruar tashmë në yje qiellorë. Nga yje të përditshmërisë shkodrane ishin shndërruar në yje të qiellit të përjetësisë së artit shkodran dhe atij kombëtar.

Nga këndi i një admiruesi të përkushtuar, aq më tepër i një bashkëqytetari, i një njohësi të afërt, nganjëherë edhe shoqëror e familjar, si dhe të një hulmtuesi të zellshëm e të palodhur iu është qasur Xhahidi, i cili ka pasur fatin e veçantë, të privilegjuar, se është lindur e rritur me artin e tyre. Pa këtë përmasë që e përshkon tejendanë librin, vështirë se do t’ia arrinte të sillte jetën 70 vjeçare të Teatrit “Migjeni”, të përbërë nga jetë dhe vepra të të gjithë atyre 37 emrave, të denjë secili për romane më vete.

Kjo jetë 70 vjeçare ka një parajetë që daton, për skenën teatrore, që nga viti 1880, me lindjen e artit amator, por edhe në karnavalet të cilat askund nuk ishin më të bukura se në Shkodër derisa i ndaluan më 1967, prej ku degëzohen teatri dhe humori, të pasuara në estradën, në dramën dhe në komedinë, prej ku degëzohen arti muzikor dhe artet e lojës skenike, derisa pikërisht në Teatrin “Migjeni” do të luhej opera e parë shqiptare, “Mrika”.

Lexuesit i është lehtësuar gjithçka që, nëpërmjet renditjes alfabetike, të bëjë vetë renditje të tjera sipas rrafshesh të ndryshme që libri i ngërthen thellë vetes. Sipas kësaj poetike, do të kishim disa nën-ndarje të emrave të mëdhenj të teatrit shkodra, si (1) jetë të ndërprera (2) talente të ndërprera (3) jetë dhe talente të mbijetuara (4) jetë dhe talente të përmbushura. Në mënyrë të përmbysur do të kishim ata që patën fat në jetë dhe në karrierë, ata që patën peripeci në jetë dhe në karrierë, ata që nuk patën fat të bënin karrierë dhe ata që nuk patën fat të jetonin.

Në kohën tonë qarkullonte shpesh e kudo thënia e Gorkit se rruga e artit është e shtruar me gozhdë.  Për artin skenik në Shkodër majat e gozhdëve ndoshta ishin më të mprehta se kudo tjetër. Artistët e skenës përballeshin me luftën e klasave në shoqëri e në arte, me biografitë e tyre, me sfidat e rritjes artistike, deri me sfidat e jetës së tyre të përditshme.

Vdekjet engjëllore në Teatrin “Migjeni”

Jetë dhe karrierë e ndërprerë është Zef Jubani, sinonim i vetë Teatrit. Në moshën 48 vjeçare, në kulmin e tij artistik, Zefi vendosi të mos e dërgojë shpirtin e tij në qiell, por ta mbajë brenda atyre mureve, ku kishte jehuar edhe zëri i tij. Me biletën në xhep për të parë operën e Prenk Jakovës, papritur e pakujtuar, ai, në krahët e shokëve pushon së jetuari dhe nis përjetësinë e tij. Deri atëherë ka realizuar 40 role, secili më kryevepër se tjetri. I mbeten pa luajtur edhe dhjetëra role të tjera. Vdekja e tij është ëngjëllore.  Xhahid Bushati nuk ka pasur si të takohet, si të njihet, si të bisedojë me Zefin, por arrin të takohet me jetën e Zefit, të njihet e të bisedojë me të nëpërmjet kujtimeve të Tinka Kurtit, Ymer Balës, Ndrekë Prelës, Violeta Sekujt, Bep Shirokës, Antoneta Fishtës, Lec Bushatit, Dionis Bubanit, Xhemal Brojës. Xhahidi i drejtohet metaforikisht Jubanit: “Këto kujtime i mblodha siç mblidhen xixëllonjat, por nëpër vite.”

Në të njëjtën mënyrë Xhahidi rindërton jetën Pjetër Dedës, babait të aktorit Zef Deda, atij që ndërtoi traditën e skenografisë në Teatër, i larguar këso bote në moshën 36 vjeçare. Xixëllonjat e kujtimeve tregojnë se ishte një vizatues i pashoq. Ishte i vetmi që u ndodh pranë Gjergj Fishtës në çastin e vdekjes dhe e përjetësoi atë moment me laps e letër. I tij, në laps e letër, është edhe portreti më i njohur i Mjedës. Ai është rritur jetim, është nga një familje e varfër brez pas brezi. Dhe pas vetes lë, po ashtu, fëmijë të varfër e jetimë. Edhe vdekja e tij është ëngjëllore.

Në një tjetër dritë, tashmë intime, sjell autori Nefail Piraniqin, mikun e tij të ngushtë, me shumë miq të përbashkët, të cilit vdekja ia ndërpreu jetën dhe karrierën në moshën 56 vjeçare. Është një tjetër vdekje engjëllore në Teatrin Migjeni.

Jetë dhe karrierë e ndërprerë dhimbshëm dhe trishtueshëm, në moshën 29 vjeçare, është Çezarina Çiftja, aktorja e parë e profesioniste e teatrit “Migjeni”, së cilës teksa bisedon me autorin e librit, i shpëton një lot “mbi faqen e mplakur…”. Një jetë dhe karrierë e ndërprerë, një poemë tragjike, një dhimbje që për Shkodrën, qytetin më artdashës në botë, nuk ka të shuar as të mbaruar kurrë është Jolanda Shala. Në kapitullin e saj, Xhahid Bushati shpalos poetin më shumë se në çdo kapitull tjetër të librit të tij: “Një jetë me ëndrra! Çelën në maj, u venitën dhe u thanë në nëntor. Një rriskë qielli mbushur me xixëllonja maji!” Më tej: “Fëmijëria e saj rrinte si pikë loti mbi qerpikun e njomë, pezull mbi faqen e brishtë. Prindërit i vdiqën herët.” Të papërsëritshme janë edhe portretet e prindërve të saj, Gasprit, babait violinist virtuoz, Marijes, këngëtares me zë të ëmbël të jareve shkodrane. Është edhe kjo një vdekja engjëllore në Teatrin “Migjeni”.

            Jetë dhe karrierë e ndërprerë është Preng Lëkunda, i larguar nga jeta në moshën 47 vjeçare, në kulmin e përkryerjes artistike në teatër dhe në fillimet e para në kinematografi, pas një sëmundje që e mori brenda ditës. Reklama e shfaqjes ku ai do të luante në mbrëmje, do të hiqej. Preng Lëkuda vdiq! Shfaqja nuk do të jepet. Shkodra mezi mban frymën. Është vdekje tjetër engjëllore në Teatrin “Migjeni”.

Ndërprerjet dramatike në Teatrin “Migjeni”

Karrierë e ndërprerë është Ndoc Deda, i ardhur edhe ai nga një mjerim i skajshëm familjar. E fillon jetën e teatrit 13 vjeç dhe ia ndërpresin kur ai është 44 vjeç. Më 8 maj 1951 kur ia vënë prangat dhe bën 8 vjet burg të rëndë në kampet e punës. Pas daljes nga burgu i kthehet jetës teatrore amatore, por kurrë asaj profesioniste.

Karrierë e ndërprerë, pa rikthim, për arsye biografike, është aktorja Hajrije Sula. Karrierë e ndërprerë dhe e mbijetuar është Justina Alia, e goditur pas Plenumit të IV-t për shkak të Festivalit të 11-të Këngës në Radiotelevizion.

Karrierë e ndërprerë është edhe Lec Bushati, epiku më i madh i skenës dhe ekranit shqiptar, i përballur pothuaj gjithnjë e tejet suksesshëm me role të mëdhenj. Zërin e tij shqiptarët nuk do ta harrojnë kurrë qëkur ai dubloi zërin e Skënderbeut në filmin sovjetik për Heroin tonë Kombëtar. Portreti i zëri të tij, që duket sikur e shqiptojnë grykat e maleve, është më harmonik se te kushdo tjetër me portretin fizik të njeriut. Lec Bushati e ndërpreu karrierën e tij në Paris, kur në sheshxhirimin e tij të fundit, pësoi krizë në zemër dhe iu nënshtrua një operacioni shumë të vështirë. Kështu që në njëzet ditët e fundit të jetës së tij Lec Bushati nuk i pa më skenat as sheshxhirimet.

Të gjithë këta emra janë sinonim i Teatrit “Migjeni”

Jetë dhe karrierë e përmbushur është Andrea Skanjeti, njëri ndër tre regjisorët (bashkë me Esat Oktrovën dhe Serafin Fankon) dhe njëri ndër tre dramaturgët (bashkë me Fadil Krajën dhe Serafin Fankon) që ka lënë përjetë vulën e tij në teatrin “Migjeni”. Skanjeti ka bërë mbi 300 regji në këtë teatër dhe plot të tjera në teatrin e kukullave, është vlerësuar gjithnjë nga kritika bashkëkohore dhe ka marrë titullin më të lartë të atëhershëm, Artist i Popullit. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Athanas (Tano Banushi), të cilin Xhahid Bushati e quan “univers aktoresk”. Ka dalë mbi 1000 herë në skenën e teatrit, ka realizuar mbi 1000 personazhe, në mënyrë brilante. Është aktori komik shqiptar me rrezatimin më të gjerë. Autori i librit nuk ka përtuar t’i shterojë të gjithë përfundimet e arritura nga njohësit më të thellë të artit të tij shumë kompleks dhe të sjellë edhe analizat e sintezat e tij. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Bep Shiroka aktor i roleve të mëdha në drama dhe komedi. Në më se 40 vjet karrierë ka luajtur 160 drama e komedi dhe në shumë filma. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Fadil Kraja, i cili ka në fondin e teatrit rreth 60 drama. Pa to, ky institucion nuk mund të kuptohet. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Hasan Smaja, me mbi 100 role në estradë, realizuar plot kolorit dhe dhe me larmi të pashoqe. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Ndrek Prela, nga 91 vjet 60 prej tyre në skenë dhe ekran, aktor i paharrueshëm i përkryerjes së të ashtuquajturave role të vogla. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Paulin Preka, tetë vite në teatrin e dramës dhe 37 vite në teatrin e estradës, duke realizuar mjeshtër me qindra personazhe. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Serafin Fanko si aktor, regjisor dhe dramaturg që solli përmasën moderne në teatrin e Shkodrës dhe me ndikim në teatrin e kinematografinë shqiptare. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Tinka Kurti, “interpretuesja rrezatuese, me një diapazon të gjerë aktorial në skenë dhe në kinematografi,” – siç e cilëson Xhahid Bushati. Jetë dhe karrierë e përmbushur është Zyliha Miloti me mbi 50 vjet në skenë. Të gjithë këta emra janë sinonim i Teatrit “Migjeni”.

            Aktorë shumëplanësh, artistë shumëtalentësh

Aktore shumëplanesh është Atoneta Fishta, e sukseshme rolet komike, dramatike dhe në kinematografi. Tano Banushi siç nënvizon Xhahid Bushati, “ishte aktor shumëplanësh. Dinte të luante tragjedinë, komedinë, skeçin, parodinë, vodevilin, farsën, intermexon etj.”.  E suksesshme në dramë e komedi është Mirjam Bruçeti. I suksesshëm në teatër e kinematografi është Ndrek Prela. Aktor i sukseshëm drame dhe humori është Paulin Preka. Aktor i sukseshsëm i dramës dhe komedisë është Ramiz Rama. E suksesshme në teatër dhe kinematografi është Tinka Kurti. Aktore e sukesshme e dramës dhe komedisë është Zyliha Miloti.

Artist shumëtalentësh e personalitet i shumanshëm është Andrea Skanjeti, “drejtor, regjisor, dramaturg, përkthyes, shkrimtar, filatelist, përgatitës fjalori…” Artisti Bep Shiroka tregonte se në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve nuk ishte pranuar si aktor, por si piktor. Me pikturë ka vazhduar të merret gjithë jetën. Ka marrë pjesë në ekspozitat e arteve figurative në Shkodër 25 vjet rresht. . Ishte edhe fotograf. Përveçse aktor i suksesshëm i dramës dhe komedisë, ai është autor i 30 skenografive në teatrin “Migjeni”. Një pasion që e ka shoqëruar nga fëmijëria deri në fund të jetës është ai për kanarinat. Fatbardh Smaja ishte klarinetist i talentuar dhe piktor krahas kushtimit ndaj teatrit dhe televizionit. Gjosho Vasia “parodist e kupletist, aktor e imitues, këngëtar duet me kitarën e tij ‘besnike'”, madje edhe kompozitor e autor tekstesh të këngëve. I tillë është edhe Zef Deda. Kitarist e prestixhator, përveçse kupletist i pashoq është Hasan Smaja. Këngëtare, aktore shumplanëshe e teatrit dhe kinematografisë është Justina Alia. Nefail Piraniqi, krahas galerisë së roleve, ka lënë pas vetes edhe batuta pafund me humorin e tij karakteristik shkodran. Preng Lëkunda deri në fund të jetës krahas skalitjes së roleve u muar me skalitjen e vargjeve poetike. Serafin Fanko, regjisori i katërt i teatrit “Migjeni” është gjithashtu aktor, është dramaturg, është skenograf (ka bërë 18 skenografi të shfaqjeve të veta dhe të kolegëve), i shquar është edhe në Teatrin e Poezisë. Tefë Krroqi është aktor, iu përkushtua poezisë deri në fund të jetës. Shkroi dramë. U muar me përkthime dhe me punë botuese.

Xhahid Bushati e mrekullon lexuesin në çdo faqe të librit të tij duke u marrë në masën e duhur me çdo aspekt të lartpërmendur të 37 figurave të teatrit “Migjeni”. Dhe çdo lexues, në mënyrë të pavarur, mund të nxjerrë prej këndej përfundimin e tij se këta aktorë të mëdhenj, këta artistë të talentuar të Shkodrës dhe të kombit, para se të jenë të tillë, janë njerëz me botë të madhe.

Itinerare teatrore

7 nga të 37 emrat e mëdhenj të artit teatror shkodran nuk kanë lindur në Shkodër. Antoneta Fishta lindi në Vjenë, kur është 6 vjeçe dhe banon me familjen në Korfuz mbetet jetime nga nëna, kthehet në Shqipëri, ia kushton jetën dhe talentin Shkodrës, vdes në Itali. Esat Oktrova lind në Pogradec, mbaron studimet në Moskë, është regjisori i tretë i Teatrit “Migjeni”, për tetë vjet punë, krijon shkollën “Oktrova”, – siç nënvizon Xhahid Bushati. Me origjinë prej babait nga Shkodra, lind në Jugosllavi, në Korçola, Julka Kakarriqi, më 1928, kthehet në Shkodër, ku punon mësuese e pastaj aktore deri në pensionim. Ndrek Prela lindi në Tivar, 5 vjeç erdhi në Shkodër, më 1927 me familjen mërgojnë në Argjentinë, rikthehen në Shkodër, ku ai vdes në moshën 91 vjeçare, pasi ia kushtuar gjithë shekullin e tij. Pjetër Gjoka lindi në Ulqin, erdhi 2 vjeç në Shkodër, ku kaloi fëmijërinë dhe rininë. Jetën dhe karrierën i vazhdoi e i mbylli në Tiranë pa u shkëputur asnjëherë nga Shkodra dhe shkodraniteti i tij. Roza Xhuxha (Anagnosti) lindi më 1943 në Tiranë në një familje mirditore. Një vjeçe vjen në Shkodër ku transferohet babai oficer. Ka një karrierë të pasur në “Migjeni”, para se të vendoset në Tiranë. Tinka Kurti lindi në Sarajevë më 1932, në moshë të re vjen në Shkodër, ku arrin majat e karrierës. Aktorja e regjisorja Violeta Sekuj vjen me martesë në këtë qytet, të cilit ia kushton jetën dhe karrierën.

Është pothuaj rregull: emrat e mësipërm, me ndonjë përjashtim, kanë ardhur nga jeta tejet e gjallë amatore e qytetit, janë formuar në teatër dhe kanë krijuar secili shkollën e vet teatrore. Nuk janë të pakët ata që kanë ardhur nga një fushë krejt tjetër e jetës. Bep Shiroka është nisur për piktor dhe është bërë aktor. Fatbardh Smaja është nisur për muzikant dhe është shkolluar për këtë, pastaj e ka bërë për vete përfundimisht teatri. Edhe i ati Hasan Smaja e nisi jetën si muzikan me një orkestër të vogël popullore, si sportist me një skuadër futbolli. Paulin Preka e nisi jetën si mekanik, e vazhdon si marangoz, pastaj kalon në jetën amatore e profesioniste teatrore. Pjetër Gjoka  më 1933 është mbrojtës në ekipin e futbollit “Vllaznia”, më 1934 është kampion kombëtar dhe përfaqësues i vendit në Olimpiadën Ballkanike të Athinës në trehapësh dhe në stafetë. Është edhe muzikant, pjesëtar i bandës së qytetit në instrumentin e kornos. Në vitet ’30 është ndër  tenorët më të mirë të kohës, saqë Tefta Tashko Koço është e interesuar për një bursë për Konservator. Por pasioni për teatrin triumfon ndaj të gjitha pasioneve. Preng Lëkunda e nisi jetën si endacak nëpër çadrat e ciganëve, edhe pa bukën e gojës. Dhe nuk dihet si erdhi tek Teatri. Me fëmijëri tragjike është edhe Serafin Fanko. Ai niset për balerin. Madje në Asamblin e Ushtrisë. Largohet prej andej dhe merret me punë të tjera. Pastaj vjen shkollimi i lartë në vend dhe jashtë vendit për aktor. Zef Deda e nis jetën si tornitor në Vaun e Dejës, e zbulon Gjosho Vasija si artist dhe jeta e tij merr tjetër rrugë.

***

Djepi i kulturës sonë kombëtare, kryeqyteti antik ilir, qyteti shqiptar më iluminist, Shkodra kishte tri institucione me të cilat e sfidonte statusin e provincës: Institutin e Lartë Pedagogjik, Teatrin “Migjeni”, klubin “Vllaznia”.

Xhahid Bushati, me librin për teatrin “Migjeni” hedh dritë në një nga këto përmasa. Ndërkohë ai nuk ka pushuar dhe nuk pushon së kërkuari dhe së punuari për të ndriçuar në të gjitha përmasat gjeninë shkodrane.