Ec e jaket e mia në Tiranë për tu gjendur pranë prindërve dhe çmallur me djalin tim të vogël që ishte nën kujdesin e tyre, sillnin lajme të reja në rrethin tim shoqëror të punës. Pas rrëzimit të bustit të diktatorit në Tiranë, shkollat dhe institucionet i kishin hequr bustet nga koridoret dhe ambjentet e tyre.

-Ta heqim edhe ne, – u shprehën dy nga koleget dhe midis tyre edhe nëndrejtoresha, V. B.  Ja paraqitëm këtë mendim drejtorit të shkollës A. C. komunist me tesër partie, por jo si natyrë dhe karakter, megjithëse djali i një kuadri të lartë idealist, pjemarrës në luftën për çlirimin e atdheut. Po ashtu dhe im atë ushtarak kariere, i përkushtuar ndaj detyrës, njeri i sakrificave.

E rrebeluar së fundmi me sistemin, i cili më kishte lodhur në shumë gjasa. Të vishja fustanet e gjata dhe bluzat e qëndisura, të studioja ku desha, të lexoja e të shkruaja çfar dëshëroja, shkurt, të jetontoja ashtu si më pëlqente, brenda trajtave të jetës sime. Ashtu si shumë të tjera në vendin tim. Rrevoltat çfarë shihnim dhe ndienim përrreth, atje ku dashuria çohej buzë greminës  ndërkohë brenda ca zyrave të larta thurreshin mizoritë e padrejtësisë. Pakënaqësia më e vogël ndaj sistemit të humbëte lirinë, atje ku bijtë dhe bijat e këtij populli morrën goditjet  më të mëdha që shkaktonte çmenduria njerëzore e diktaturave. Atje ku disa nga sigurimsat silleshin vërdallë si ujqër të urritur. Them disa, sepse kish prej tyre që e urryen sistemin gjakatar. Atje, ku tollonat dhe racionet n’a kishin nxirrë jetën. Atje ku grave të fshatit u ishin tharë gjinjtë e nuk kishin një pikë qumësht për bebet. Lopët e fshatit po ngordhnin në tufëzat dhe arrëzaqt e partisë. Në dyqane shitej vetëm mish i parafinosur brazilian. Delet, qingjat, dhe viçat e kooperativës i hanin ujqërit me dy këmbë të udhëheqjes mu në mes të beharit.  Këto e të tjera, që pëshpëriteshin nën zë apo nuk thuheshin fare, se si burgoseshin, internoheshin e varroseshin të gjallë e të vrrarë, “armiqtë”e popullit dhe partisë, qofshin ata edhe fëmijë të djepit. Fatmirësisht në këtë larushi mendimesh, nuk kisha qenë e denjë, për të pasur një tesër partie.

Busti u hoq, një ditë pas mësimit kur në gjimnazin tonë nuk kishte këmbë njeriu, përveç ne të treve. Unë, nëndrejtoresha, një superzonjë dhe puntori i bazës prodhuese të shkollës, busti qe i rëndë dhe voluminoz. Nuk u thye, nuk u përdhos, po thjesht u vendos në një cep të magazinës së shkollës.

Atë ditë ndihesha sikur kisha bërë diçka të madhe, në dukje e qetë, por me një ankth në stomak. Isha hakmarrë për ca bëma provinciale, mendime të gabuara, fletë rrufetë e dikurshme e letra anononime pa fund. Hakmarrje edhe për miket e mia J, V, M, L, N …lista e vuajtjeve dhe vrerosjeve të tyre është më e gjatë se këto rrjeshta të shkruar. Mendimi se tani s’kishin ç’na bënin, se pati ardhur fundi i tyre, më qetsonte. Gazeta RD, që sapo kishte filluar të botohej bënte punën e saj në hapjen e mendjes. Mezi preisnim ta kishim në dorë dhe t’a lexonim, ndërkohë radioja buçiste, herë kështu e herë ashtu… debatet dhe kundërshtitë gëlonin, puna vazhdonte me tensione në pamje e qetë.

U duk se u harrua në ditët që erdhën më pas, nxënësit hynin e dilnin pa u rënë në sy busti i diktatorit në dekorin e shplarë të një cohe të kuqe, zbardhur nga dielli i dritareve të mëdha, që ndriçonin hapsirën e gjërë të koridorit në katin e dytë. Askush nuk pyeti se ku ishte busti i diktatorit i vendosur aty ndër dekada. Po kështu edhe mësuesit, hynin e dilnin pa e vënë re, a thua se nuk kishte egzistuar fare… Kohë të dyzuara, dynetëshe e dytidëshe, do të thoshte shkrimtari I.Kadare. E harrova dhe vetë bustin, të mos e shihja sa herë hyja për të marrë diçka në depon e shkollës, i hodha një perde të vjetër sipër. E pata frikë edhe ashtu në allçi. Sapo shikoja bustin, më vinin ndërmend shumë gjëra të frikëshme edhe ato të ndodhura së fundmi. Trajtimi i frikshëm dhe çensura mbi korifenjtë L. Poradeci dhe M. Kuteli, shkrimtarëve dhe poetëve të tjerë të vendit. Takimet dhe shfryrjet kundër largimit politik nga vendi i shkrimtarit tonë të madh me fjalët më të shëmtuara dhe debati im i hapur dhe i fshehtë kundër tyre.

Mitingu në periferi të qytetit kishte qenë skandaloz. Sekretari i Partisë, pasi u fry si këndez nga duartrokitjet e të verbuarve nga dielli i partisë, tregoi, se dikush në një takim me masat e kishte pyetur: “ ç’do të thotë demkraci dhe çfar tregojnë dy gishtat lart.”

-Po ju, e dini çdo të thotë demokraci? Po dy gishtat lart, ç’ duan të thonë e dini?– pyeti ai përsëri turmën e mitingut. Pastaj u vetpërgjigj:

-Demokraci do të thotë degjenerim! Dy gishtat lart janë dy këmbët përpjetë, kështu, dhe demostroi dy gishtat turpshëm. Këtë kërkojnë ata, demokratët.

-Uuufff! Ore, po, populli nuk është budalla- përshpëritën disa rreth turmës,- O i ka pasur qef ky dhe soji i tyre këmbët përpjetë o askush tjetër! Dhe ku pa? Mu aty, në zyrat e partisë! Dhe kur shkonin me shërbime i merrnin me vete. Nuk e dinin të “gjorët” se me këto fjalime, bënin bumerang ndaj vetvetes…

Unë, nuk dija plotësisht nëse duhet të qaja apo të qeshja me këto bëma, po një vendim e mora atëherë: që prej asaj dite, nuk vajta lurrë nëpër mitingje dhe nuk i ngrita më kurrë dy gishtat lart. Pata tërë kohën neveri prej atij fjalimi.

Harrova t’ju them se, as sekretares së organizatës të partisë së shkollës, D. P. nuk i bri përshtypje mungesa e bustit, madje jo vetëm kaq, po të nesërmen pyeti me qetësi: -e paskeni hequr, ëëë? -mirë keni bërë,- tha vetë pa pritur përgjigje. S’kish asgjë për tu habitur, provinca ishte sy e veshë e tëra. E kam thënë dhe tjetër herë. D…. nuk e çante kokën fare për partinë, as në kulmin e saj. Indiferente e dhënë pas rehatisë dhe shoqërisë, kalonte mirë me nxënësit dhe me të gjithë kolegët, sa harronim që ishte ajo sekretarja. Kur i kërkonin ndonjë mendim, përgjigjen e jepte oportune. Kjo gjasë më habiste, nisur nga e keqja e sekretareve që kisha pasur dikur. Madje njëherë, kur po diskutohej në sallën e mësuesve, novela “Nata me hënë” e shkrimtarit I. Kadare. Unë si gjithmonë e egzaltuar në kulm nga tregimi, buçisja me zë të lartë mendimet e mia…  D…., afrohet dhe ashtu qetë, pakës buzagaz, më thotë:- Bukur, bukur e kishte shkruar Kadareja, po me atë sëkretaren e partisë e kishte tepruar ca si shumë.

-Jooo, aspaaak! Të gjitha sekretaret e partisë ashtu si ajo janë e në mos më keq! –

thirra unë e rrevoltuar, e mësuar të mendoj e të flas me vullnet të lirë. Kisha haruar fare, që ajo ishte sekretarja e partsë së gjimnazit. Me indifencën që e karakterizonte shpesh herë, ajo u largua qetë, qetë, sikur s’kish dëgjuar gjë fare.

Pas ca ditësh, kisha mbritur në punë, pa asnjë parandjenjë dhe mendim të keq, ndërsa ditët e vështira s’kishin kaluar ende. I tërë vendi zjente me antimitingje, vrasje, protesta e burgosje. Nuk largohej lehtë diktaura më e egër e lindjes. Dëgjonim që ndodhnin reprezalje të frikëshme në kryeqytet e qytetet e mëdha. Tek ne, në qytetin e largët lindor, nuk merrej vesh ç’ndodhte, ndoshta ngaqë njerrëzit janë më të afruar me njëri-tjetrin, apo gjithçka ndodhte fshehtas, “nën rrogoz”, thotë populli. Aso kohe krijohej mendimi se provincat jetonin pa ide. Qetësisht në rutinën e përditëshme të punës kalonin minutat e dimrit të vështirë. Jeta vazhdonte e shqetësuar dhe shpresë plot.

Krejt pa pritur një ulurimë e befasishme turme, u dëgjua në oborrin e shkollës. Mësimi u ndërpre dhe nxënësit zhurmonin e nuk po dëgjohej se ç’po bëhej jashtë saj. Mësuesit u mblodhën në sallë. Nga dritaret dëgjoheshin thirrjet e frikëshme. Drejt nesh vinin fjalët e coptuara nga britmat që lëshonte turma e përbërë, prej nëpunësish, qytetarë, punëtore e fshatarë, ushtarakë, të rinj e të moshuar dhe nxënës shkollash. Turmat marrin përpara ç’të gjejnë, ashtu si lumejtë e rrëmbyshëm kercunjtë ndër rrebeshe.

“Të varren në litar në mes të oborrit të shkollës”, bërtisnin ata emrat e drejtuesve dhe emrin tim njëkohësisht. Rroftë!…Poshtë!…. Rroftë e Poshtë…. Mua më hyri tmerri, disa e rruanin qetësinë, sidomos drejtori dhe disa nga mësuesit, të tjerë nënqeshnin lehtë gjith kënaqësi, sikur po shikonin spektakël. Në përgjithësi ishte kolektiv shumë i mirë dhe kompakt. Që të mos e bëja veten frikacake, hyra në zyrë dhe po shihja nga dritarja …Po sikur të vinin deri lart, mendoja gjithë ankth. Në fak edhe tani që po shkruaj me shkojnë mornica akulli… I kam frikë turmat edhe sot, jo vetëm në mitingje por edhe nëpër koncerte largohem prej tyre, kam frikë, më merret fryma. Dola përsëri në korridor andej nga shihej turrma, nuk më mbante vendi gjëkundi. Ata ishin shumë të rrevoltuar dhe s’kishin ndërmend të largoheshin, ulurimat me fjalët e coptuara nga britmat e tyre të kallnin datën.

Guximshëm, një nga mësueset e gjuhë-letërsisë, Katjusha B. e ardhur para pëk muajsh në gjimnazin tonë, doli me autoparlantin e shkollës në dorë, në taracën e katit të dytë. Bashkshorti i saj ishte punonjës në Degën e Punëve të Brendëshme të qytetit. Katjusha ishte një zonjë shumë e mirë dhe e dashur e cila na kishte prekur të gjithëve me vuajtjet e saj nga sëmundja e tmërrshme e kancerit të gjirit. Aso kohe shkonte shpesh në Tiranë, bënte analiza e kimioterapi. Ashtu e dobët dhe e zbehtë nga sëmundja, mori guxim dhe i foli me zemër në dorë turmës së çakërdisur.

-“Miq, shokë, vëllezër, socialist dhe demokratë! Ne jemi qytetarë në radhë të parë, vëllezër dhe motra. Nuk është mirë të sillemi kështu dhe të rrebelohomi me njëri-tjetrin.” Pas ca çastesh qetësie, ata filluan të ulërinin edhe më fort…

-“Unë që po ju flas jam socialiste, jam gruaja e M……  të plotfuqishmit të qytetit, punonjës i Degës së Punëve të Brendëshme. Ju lutem largohuni nga oborri i shkollës se kemi ndërprerë mësimin. Gjithçka do sqarrohet me kohë dhe çdo gjë do shkoj në vendin e vet, por jo kështu me vllavrasje. Ju lutem largohuni të vazhdojmë mësimin me fëmijët tuaj. “

-“Duam bustin! Hapeni derën! Duam bustin e udhëheqësit tonë të lavdishëm!  Thirre burrin tënd këtu dhe ti arrestojë këta tradhëtarë që e hoqën bustin nga shkolla, ku edukohen fëmijët tanë me frymën marksiste -leniniste të partisë tonë heroike.”

Pa mbaruar ende fjalën mësuesja e gjorë, e cila nuk jeton tashmë. Ndjesë pastë shpirti i saj i bukur! Sëmundja e tmerrëshme i morri jetën, por ajo la kujtime të çmuara në një kohë të egër si vetë sëmundja e saj.

Ata nuk u trandën fare, përkundrazi u egërsuan të uritur për rrevansh, u sulën drejt portës së madhe të shkollës, e bërë prej druri dhe e vjetërruar nga koha që prej krijimit të saj. E sulmuan me forcë me trupat e tyre e ç’kishin ndër duar dhe hynë në korridorin e katit parë, ku përballë portës, ishte stenda dhe busti i dëshmorit të lirisë “Muharrem Çollaku”. Emrin e të cilit mbante shkolla e mesme e qytetit.

– Ooouuuuuuu- Po ja ku qenka busti more! Ulurinin disa prej tyre që thyen xhamat dhe shqyen derën. Me sytë e errur nga tërbimi, rrëmbyen bustin e dëshmorit dhe ikën me vrap andej nga erdhën.

Kishin mbritur në mësin e bulevardit që mban emrin e Heroit “Reshit Çollaku” vëllai i dëshmorit të bustit të rrëmbyer, kur dikush i’u thirri:

-Ç’bëni, kështu more derëzinj, ky është busti i dëshmorit, Muharrem Çollakut, jo i Enverit.  Kur ata erdhën në vete, disi të tërpëruar dhe tërë inat, u shpërbënë sa andej këndej rrugicave. Bustet nuk kishin asnjë pikë ngjashmërie me njëri tjetrin nga forma, e as nga lënda e përbërjes.

Tepër e frikësuar, pashë vendin e boshatisur dhe dikush që thërriste: ikën, ikën …nxitova me vrap mbrapa shkollës dhe dola bregut të liqenit, eca pa frymë nëpër rërë e guriçka derisa mbrita në shtëpinë time, në skain tjetër të qytetit. Atje u mbusha me frymë se mënd po më plaste zemra… Pas pak u kujtova, mirë unë shpëtova, po fëmijët e mi në moshë adoleshente ku i kam, mos hakmerren me ta tani që s’më gjetën mua? Po im shoq ç’bënte ? E ngrirë e bërë akull, sa nga të ftohtit e dimërit të egër, e ca nga llahtaria e përjetuar, bëja ec e jake nëpër shtëpi pa asnjë kuptim. Përlotur, lutesha çdo çast… Zot na shpëto!

U qetësova, vetëm atëherë kur erdhën në shtëpi im shoq dhe dy djemtë. Të cilët e tregonin me humor gjithçka kishte ndodhur. Madje shtonin dhe të tjera të padëgjuara: se disa fëmijë të vegjël të shkollës fillore, para disa ditësh, kishin thyer një portret të udhëheqësit të varur në murin e klasës. Ata ishin ndëshkuar në drejtorinë e shkollës, mandje flitej, se do të ndëshkoheshin edhe prindërit e tyre. Por… atë ditë, i kishin marrë dhe i kishin nxjerrë në antimiting me portretet e diktatorit ndër duar, duke brohorritur.

Pasdite në shtëpi erdhën dhe dy miket e mia, Arjana dhe Ida, të alarmuara nga çfar kishin dëgjuar të flitej posht e përpjetë, më treguan edhe për skandalet e antimitingut. I tërë qyteti kishte në gojë rrëmbimin e bustit të Dëshmorit. Unë kisha ngrirë me një pështjellim të ligsht në stomak dhe mendimet ecnin maramendthi prej tërbimit të atij kaosi.

• Po, Busti, ku është tani?
• Po, ku ta dimë ne? -mblodhën supet ato.

Kjo pyetje u bë shpesh në ambientet e shkollës dhe në rrethet shoqërore e familjare. –Po Busti ç’u bë, kush e morri?

Edhe sot vazhdon mendimi  pyetës: “Kush e zhduku bustin e dëshmorit. Ku është dhe pse nuk e kthyen në shkollë?

Atë natë e turullosur prej gjumit të thyer, dola në ballkonin e apartamentit me pamjen drejt kodrës së kalasë. Drita që vinte nga liqeni ndriçonte Lapidarin e Dëshmorit Muharrem Çollaku, atje ku lagu tokën me gjakun e tij dhe mbinë bredha të gjelbër.

O Tempora mores, ç’kohë të çuditëshme për të helmatisur rrënjët e lirisë së ëndërruar.

Në fakt sa herë i kujtoj jehonat dhe bëmat e atyre ditëve të cilat kanë lënë gjurmë në jetët tona, ndihem e përgjysmuar. Busti i dëshmorit të Atdheut, Muharrem Çollaku, mësuesit normalist që la gjithçka, nxënësit e Gjilanit, prindërit, të dashurën, miq e shokë dhe në moshën 22 vjeçare, doli malit krah vëllait të tij hero, bashkë me shumë djem trima dhe të ditur. Derdhën gjakun, dhuruan jetën për të mbriojtur qytetin, atdheun e tyre. Mësuesi idealist luftoi duke ëndërruar ditë të bukura, lirinë, dashurinë, librat, shkollat, mirëqënien, një atdhe demokratik ashtu si e kënduan dhe projektuan Rilindasit tanë. Shpërblimi i sakrificave sublime ishte ky bust dhe emri i një gjimnazi. Asgjë tjetër veç bëmave të egra të diktaturës hipokrite. Gjithmonë ka një korespondim të fortë midis krimeve individuale me histerinë politike, si pasojë e asaj histerie që ndodh në errësirën e shpirtit dictatorial.

Pas ca ditësh lodhjeje dhe mendimeve të trazuara, guxova të dalë në rrugë e të shkoja në punë. Gratë shtëpiake tek hyrjet e pallateve ngrinin zërin sapo më shihnin, duke shfryrë ligjeratat më vulgare që u vinin në mendje kundër meje.

Ndonjë oficer me veshjen e gjelbër, që më ngjallte respekt, pasi i njihja mirë sakrificat e jetës së tyre. Kur më shihnin nën zë buburonin:

-“Je dhe vajzë oficeri pa le. S’ke turp, turpërove babanë, edhe familjen e nderuar të burrit dhe tërë fisin.” Disa ditë më pas, një kokë gëmushë i gjatë i palarë, kaçurels pranë dritës i paparë, pranë gjolit i palarë, më ndiqte pas, këmba këmbës, herë me biçikletë dhe herë me këmbë. S’guxova ti thoja tim shoqi, në këto raste behej tepër nervoz, ti vinte në fyt duart e fuqishme. Pata merakun e ndonjë skandali.

Situatat ndryshuan shpejt për mirë dhe ata bubuzhelët u strukën disi fshehtas. Edhe polici i katit të pestë në pallatin tim të vjetër, që vinte vërdallë prej kohësh u tulat sa nuk e shihja më. U kisha shpëtuar këtyre skuthave, falë karakterit tim dhe rroftë biografia! Faleminderit baba, që nuk gabove, e nuk i tregove askujt se çfar thoshte, “Zëri i Amerikës” dhe “BBC Radio Londra” kur e dëgjoje në dhomën e ftohtë i mbuluar kokë e këmb me batanije. Kishe gjashtë vajza dhe një grua të bukur, e kushedi ç’do të ishte bërë me to. Ashtu si me shumë bija të bukura, nëna dhe gra të mira! Disa prej tyre i kam njohur, nuk jetojnë më, e nuk do t’i harroj kurrë për gjithë jetën.

Nuk mundem kurrësesi të harroj, udhëtimet e asaj kohe me trenat e shkatërruar, as në luftën e dytë botërore, të parë nëpër filma. Më tmerronte fjala tren. Jo vetëm prej xhamave të thyer dhe vonesave skandaloze. Gurrëve që sillëshin si plumba nëpër kabina, ku plot njërz janë vrarë e plagosur. Do t’ju tregoj vetëm njërin prej këtyre rasteve. Të tjerët, tjetër herë se janë pa fund.

Atë natë pasi zbrita nga treni me dy orë vonesë, si zakonisht në stacion i mardhur më priste babai me biçikletën e tij të vjetër. I tregova për udhëtimin e tmershëm ku përveç gurëve dhe xhamave të thyer, nuk na u ndanë ca skutha që donin muhabet e pyesnin pa reshtur. Ishin ulur përball nesh në vagonin e grave. -Eshtë vagoni i nënave më fëmijë këtu, -u tha një zonjë nga Librazhdi me vajzën e vogël në prehër. – E dimë e dimë se ç’është, po kemi detyrën tonë të kontrollojmë edhe këtej. Duke tundur pa reshtur ca çelësa të mëdhenj dhe pranga moderne të holla si byzylykë. Pyetjeve të tij, ku desh të tregonte se njihte gjithë qytetin, iu përgjigja me mledhje supesh- nuk i njoh, përveçse një edukatore kopshti dikur e fëmijëve të mi, i thashë -po e njoh e kam shoqe. Filloi të pralliste po nuk ja zgjata më dhe vazhdoja të shihja nga dritarja pa xhama gjithë frikë.

Një i tillë na ndoqi nga pas deri në shtëpi. Im atë, të nesërmen na tregoi, se ai ishte rrotulluar tërë natën rreth shtëpisë private njëkatëshe tip elbasançe. Kacavirrej nëpër dritare dhe bënte zhurmë. Im atë kish dalë dhe e kishte sqaruar se, unë isha vajza e tij dhe se ai kishte qënë ushtarak dhe s’kishte asnjë rrezik… Por ajo, që nuk më hiqet nga sytë derisa të vdes, ishte kthimi.

Një çift i bukur të rrinjsh, djali me flokë të gjatë, vajza me minifund. Kaleci diçka u tha dhe djali u erritua. Mesa duket ngacmoi vajzën. U zunë keq me fjalë e desh u goditën, po nuk i lanë pasagjerët. Kur treni ndali diku në Rrogozhinë, djali kërceu me vrap me vajzën përdore, zbriti nga treni dhe po largohej një fushe të mbjellë, mirpo kaleci i stërvitur bashkë me dy monsra të tjerë i zunë, i shtrinë në fushën jeshile dhe i qëllonin me shkelma dhe me kamzhik gome. O Zot i vranë!-thiri dikush, po treni u nis dhe nuk pamë më asgjë. Nuk fjeta me muaj.  Nuk guxova të vija në Tiranë tre vjet me radhë.

Ajo ç’ka më trazonte shpirtrin si mister, ishte Busti. Vërtetë ç’patën, aq të paditur qenë, sa nuk e morën vesh i kujt ishte busti ? Pse se kthyen përsëri? Ku e shpunë?  A thua, vërtetë nuk e di askush? Si ka mundësi në mes të ditës… Nuk la asnjë gjurmë?   Vendi i tij në hyrje të shkollës është ende bosh. Kjo heshtje prej varri e së vërtetës, e fundosi thellë demokracinë.

Këto ngjarje janë oazet e një jete. Shumë gjëra kanë ndryshuar prej protagonizmit të njerëzve, po ka disa të tjerë njerëz, të cilët nuk janë aq të zgjuar sa të nxjerrin mësime nga e kaluara.

Një Nobelist i shquar, me të drejtë thotë se:”Qytetërimi i njerëzimit nuk ka bërë progres që nga mesjeta e deri në kohët moderne. Luftrat, ashtu si dhe ato dy botëroret e deri tek ato të sotme, ku njerëzit vriten çdo ditë, ku është sofistikuar dhe avancuar vrasja e njerëzve, por kjo nuk do të thotë se qytetërimi ka bërë progress. Reziku njerëzimit po rritet çdo ditë nga perceptimi i tij, prej makinerive dhe shpikjeve që ai ka bërë vetë. “

Po busti çu bë! Askush se pa? Askush se di? Ku është fshehur? Si ka mundësi?

U erdhi turp atyre që e rëmbyen se nuk njohën udhërëfyesin e tyre, apo ndonjë i quajtur i djathtë me indinjatën mohuese ndaj luftës për liri. Duke besuar në hipokrizitë dhe gënjeshtrat mashtruese të pushtuesve që i luftonte e tërë bota, ata do gjenin parajsën e ëndëruar! Parajsën nuk e gjeti askush, as këta që luftuan për liri, po thjesht gjetën atdheun, që përndryshe do ta kërkonim tërë jetën ndër breza, ashtu si po kërkojmë tani tokat e humbura ndër shekuj, të mara nga pushues grabiqarë, të vulosura në konferenca, “paqesh”!.

Në fshehtësitë e turpëshme të kohës, hulumtohet në thellësi me integritetin e rrebeluar të artistit që nuk mund të bëjë asgjë e nuk mund të mbrojë askënd, as veten, vetëm se tregon dhe përpiqet të zbërthejë ngjarjen, me kompleksitetin e fijeve të së vërtetës.

E vërteta në letërsi i afrohet etikës -etikës finale të letërsisë. -na mësojnë të mëdhenjtë e ditur. Pasioni nuk është kurrë i mjaftueshëm, po as mjeshtëria. Duhet guxim dhe shumë punë- thonë ata. Po busti çu bë? Më vjen keq se nuk e mbrojtëm dot, ne frikacakët e pambrojtur! E shkuara nuk harrohet, e as mund të zëvendësohet. Detyrë e çdonjerit nga ne, është të sjellë në të tashmen problemet e së kaluarës të brezit të vet, kështu edhe ndërgjegjja jonë do të jetë më e qetë.

Nëse ky tregim nuk është letërsi, ju siguroj se është jetë e vërtetë.

Nadire BUZO