Me emrin e Naim Berishës lidhet një krijimtari e gjërë dhe e larmishme letrare, me fokusime emocionale të ngjeshura rreth kujtesës, si bartëse e të ndodhurës dhe mesazhim në kohë. Gjithashtu me emrin e tij lidhet talenti muzikor, si krijues tekstesh e muzike, si interpretues kënge me një profil të veçantë, që përcjell një botë të tejndezur nga pasioni për të bukurën, për traditën dhe risitë e modernitetit.

Në rreth njëzet titujt e librave të tij, të botuar në këto dy dekadat e fundit, lëviz një botë e trazuar, në kërkim të një universi në hije, ku gëlojnë nën sipërfaqet e lëmuara të gjërave, qasje, ide, pasione, ëndrra, kauza, verdikte, që vënë në lëvizje gjeneratorët e një krijimtarie shpërthyese, me ndjeshmëri dhe emocion të fortë njerëzor.

Dalja e tij në rrugën e artit shkrimor ishte e natyrshme, e paralajmëruar nga ciklet me poezi të botuara në shtypin e kohës, nga ai pasion që e ushqente me flakët e një shpirtit të dashuruar me fjalën e bukur, me magjitë e fshehta të një lënde estetike, që ai e vështronte gjithëkund, si një mundësi potenciale shprehjeje dhe vetërealizimi shpirtëror dhe intelektual.

Në vëllimin e parë me poezi “Ngado sytë e vajzës”, botuar më 1993, poeti shpërfaq një botë të pastër dhe fluide, të materializuar në një produkt poetik spontan, me akuarele të befta, me një gjuhë të thjeshtë dhe përcjellje ndjesishë dhe mesazhezh sinqerta njerëzore.

Teksa vazhdon udhëtimin e tij poetik, Berisha bëhet më i menduar, më filozofik, ndërkohë që ndjeshmëria dhe spontaniteti, derdhur në llavën e tij lirike, shoqërohet me struktura të reja të ligjerimit poetik, duke ruajtur në të gjitha rastet muzikalitetin dhe qartësinë e diskursit të “ligjerimit”, me qëllim që të jetë i prekshëm nga të gjitha shtresat dhe nivelet e shoqërisë.

Në librat pasues me poezi si “Lejlekët e lumit tim”, “Hiq dorë”, “Zog i qiellit”, “Le të vijnë vajzat”, “Njëzet lumenj rrjedhin në klasën time”, “Ç’m’i ra vrugu gjethit t’verës” poeti vazhdon t’i qëndrojë besnik lirizmit dhe spontanitetit, ndërkohë që zgjeron rrethin e tematikës dhe të qasjes, pasuron spektrin liriko-emocional.

Befasia që sjell vargu i tij buron nga dy elementë: nga rikonfigurimi i imazhit si kujtesë dhe perceptim dhe nga strukturimi poetik me vargje të rimuara, ku metafora dhe figuracioni letrar ngërthejnë dritëhijet e një bote poetike plot ndjesi dhe emocion.

Teksa lexuesi gjurmon atë plazmim estetik të dendur e të ngjeshur në përfytyrime, imazhe, mesazhe, tekst e nëntekst, që përftohet prej një leximi të kujdesshëm të poezisë së Berishës, gjen të plazmuar një përditshmërinë të thyer në grimicime gjërash të prekshme, të imëta e konkrete, gjen nën të njejtin kulm historinë dhe ardhmërinë, të cilat që të dyja “frymojnë” nga përditshmëria…

Naim Berisha është i natyrshëm në aktin e tij shkrimor; poeti e tejshtrin botëvështrimin e tij në hullinj të njohur përjetimesh, por mënyra se si ai vështron në këta hullinj është suprizuese; duke sjellë ritme dhe melodi spontane e trillere, që të rrëmbejnë e të bëjnë për vete. Kjo shpalosje e poetit, sjell me vete një aromë të veçantë jete, si një kumt ndjellës drejt përsosmërisë shpirtërore, në kufijtë mes realitetit të rëndomtë, që ushtron presion dhe ëndrrës së kulluar, si produkt i mirëfilltë poetik…

Në librin me tregime “Nata e një lypësi” shkrimtari sjell vjen me proza të shkurtëra të shkruara me një frymë, në mënyrë filmike, imazhiniste, ku përshkrimet e gjalla dhe dialogjet e zhdërvjellët të mbesin gjatë në mendje. Tregimi “Fillim vjeshte”, me figuarcion të pasur, përshkrime idilike dhe dialogje impresionues, pasohet nga një tregim tjetër domethënës “Fryma e nënës”, nga vetë titulli rikrijohet me frymë dashurie deri në kult portreti njerëzor i nënës. Më tej vijnë me rradhë “Nata e një lypësi”, etj, tregime që pulosjnë nën sipërfaqe të qeta ndjesi dhe emocione të forta njerëzore.

Ka në këto rrëfime lëng jete, realitete që të gjithë i prekim çdo ditë, por autori i transfiguron në materie estetike; ka nerv, detaje të imëta, zhbirime psiko-analitike, mesazhe që të bëjnë të reflektosh rreth të ndodhurës së pasqyruar në këto tregime. Një element që vazhdon të mbajë në fokus një procedim të lartë rrëfimtar është lirizmi, që ashtu si në poezitë e tij,por tashmë në një mënyrë tjetër, i shërben shkrimtarit si element konceptual dhe organizues i “lëndës së parë” rrëfimtare.

Një kënd qasjeje dhe pasqyrimi artistik të veçantë përcjell autori dhe në poemën fabuleske “Kafshët në kuvend”, në librin “Djallëzia e kafshëve” (fabula), ku qasja fokusohet rreth botës së fëmijëve, me një stil të veçantë dhe gjuhë të pasur poetike.

Kulmin shkrimtari e arrin në romanin e tij “Vetëvrasja e shpirtit”, ku në qendër të rrëfimit është një histori dashurie, me kurbat ngjitëse dhe rënese, me vrullin e flirtit, erotizmit, dramën e pritjes së pafat, humbjen dhe zhgënjimin.Ana dhe Andi, dy protagonistët e romanit, kryejnë një udhëtim jo vetëm në ndjenat e tyre për njëri-tjetrin, në kujtesën dhe fiskionin, por dhe një ekpslorim në vetë shpirtin njerëzor, ku është vështirë të dallosh fitimtarët dhe të humburit, pasi rrëfimi i Berishës është spontan, pa kahje dhe filtra. Siç thotë me të drejtë kritiku dhe stuiduesi i mirënjohur Fatmir Terziu: “…filozofia e Berishës gjen se në këtë lidhje është konceptualja midis përshkrimit të natyrës njerëzore dhe konceptit se çfarë është mirë për njohjen e kësaj natyre, sipas Almond, është e njëta gjë, që lidhet me disa probleme etike, që shërbejnë për të ngritur konfidencialitetin dhe informuar në mënyrë të plotë atë që është diskutuar. Sipas të dyve, ajo që është kryesore është se lidhjet jetike sjedhin një kuptim më të plotë për kuptimin e ideales në tolerancë”.

Ajo që e bën të veçantë, të ngrohtë dhe sugjestive në kuptimin e befjes si lexim dhe reflektim është mënyra poetike e rrëfimit të autorit, procedimi poetik, që strukturon të gjithë elementët romaneskë të formës dhe përmbajtjes.

Personazhet e romanit nuk na përcjellin një dramë sentimentale e melankolike të vuajtjes dhe rënkimit, por një sagë poetike kërkimtare, që merr kuptim në udhëtimin e saj drejt vetvetes, drejt kujtesës, drejt historisë së saj dhe të brezit të saj, në raport me kohën dhe bashkëkohësin.

Romani përshkohet nga një narracion i zhdërvjellët, i çliruar nga “vijat e kuqe”, nga rëndomësirat, nga truket dhe recetat, nga moralizimet dhe shtampat agjustive, me të cilat është mbushur dëng romani shqiptar, edhe pse jetojmë në një epokë të çlirimit të madh të estetikës nga jashtëestetika.

Aftësia e tij e pazakontë për të rrëfyer përfundimet e vëzhgimeve, soditjeve, përsiatjeve të mjediseve, njerëzve, ndodhive, por mbi të gjitha të thellësive të unit, e bëjnë romanin tërheqës deri në befasim, duke na zbuluar një botë të pasur shpirtërore dhe një temporitëm të thyer emocional.

Kuadratimi lirik, vëzhgimi i imët, i ndjeshëm, konkret në përshkrime, thellësisht realiste dhe transhendente, duket se janë produkte të një shpirti të ushqyer me dashurinë e madhe për jetën, me frymëzime nga lufta për të triumfuar mbi ndalesat fiktive të dashurisë, mbi harresën dhe zhbërjen si procese regresive, mbi humbjen dhe dhimbjen, mbi rënien dhe zvetënimin, mbi fatin që duket si fatalitet, por që personazhet e romanit, e përjetojnë si çlirim nga çdo dozë pesimizmi dhe fataliteti, si kërkim në shpirtin vetjak dhe universal të plotërimit.

Arthur SCHNITZLER (Artur Shnicler), shkrimtar dhe dramaturg i madh austriak, lindi në Vjenë të Austrisë më 15 maj 1862 si bir i mjekut të famshëm hebrej Johan (Janosh ) SCHNITZLER dhe u nda nga jeta më 21 tetor 1931. Nga vitit 1871 deri në vitin 1879 vazhdoi gjimnazin. Pastaj studioi në qytetin e lindjes për mjekësi dhe e u diplomua më 1885. Deri në vitin 1894 ai praktikoi mjekësinë. Prej atëherë filloi jetën si shkrimtar. Debuti i tij letrar ishte “Liebeslied der Ballerine” – Aventura e kërcimtares (1880 ). Në këtë prozë do të shfaqet për herë të parë personazhi Anatol që do të jetë në qendër të disa dramave njëaktëshe.

Në vitin 1890 SCHNITZLER bashkë me miqtë e tij Hugo von Hofmannsthal dhe Richard Beer-Hofmann është në krye të grupit letrar avangardë Jungen Wien (Vjena e re ), një grup që iu kundërvihej fuqimisht kanuneve të ngurta të jetës dhe të artit të kohës.

Ndër veprat e tij kryesore janë dramat “Anatol” (1893 ), “Libelai” (Flirtimi- 1895 ), “Freiwild” (Loja e ndershme – 1896 ), “Reigen” (Duart rrotull” – 1900 ), “Paracelsus” (1899), “Der grüne Kakadu” (Papagalli ma balluke të verdhë – 1899 ), “Der einsame Weg” (Rruga e vetmuar- 1904 ), “Komtesse Mizzi oder Der Familientag” (Kontesha Mici ose Dita e Familjes- 1909 ), “Der junge Medardus” (Medardusi i ri – 1910 ), “Das weite Land” (Kjo tokë e gjerë – 1911 ), “Profesor Bernhard” (1912 ), “Komödie der Verführung” (Komedia e tundimit – 1924 ). Romanet: “Der Weg int Freie” (Rruga në të hapur – 1908 ), „Therese. Chronic einses Frauenlebens“ (Tereza. Kronika e jetës së një gruaje – 1928. Prozat. „Sterben“ (Vdekja- 1895 ), „Leutnant Gustl“ (Togeri Gustl – 1900 ),  „Berta Garlan“ (1900 ), „Der blinde Geronimo und sein Bruder“ (Jeronimi i verbër dhe vëllai i tij – 1902 ), „Die Weissagung“ (Profecia – 1905 ), „Casanovas Heimfarht“ (Riatdhesimi i Kazanovës – 1918 ), „Fräulein Else“ (Zonjusha Elsë – 1924 ), „Traumnovele“ (Ëndërra e dyfishtë – 1926 ), „Spiel im Morgengrauen“ (Lojërat e natës – 1926 ), „Flucht in die Finsternis“ (Fluturimi në errësirë – 1931 ). Pas vdekjes i është botuar autobiografia “Jugend in Wien” (1968 ) dhe “Ditarët, 1879-1931 ).

Në vitin 1902 atij i lind djali Heinrich, nga këngëtarja Olga Gussmann, me të cilën martohet në vitin 1903. Po atë vit vë në skenë në Mynih dramën Reigen, duke provokuar një skandal të pashoq për cinizmin me të cilin paraqiten raportet midis pesë burrave dhe pesë grave të cilët kanë një ideal të përbashkët. Pas vënies në skenë drama botohet duke u bërë bestseller i hatashëm. Ajo mbetet një nga kryeveprat e autorit. Në vitin 1905 me Zwischenspiel  (Ndërkohë ) do të merrte çmimin Grillparzer për komedi. Në vitin 1909 i lind vajza Lili. Në vitin 1913 publikon  Frau Beate und ihr Sohnel (Zonja Beate dhe i biri ). Vitin tjetër u realizua një film me pikënisje nga komedia “Flirtimi“, skenarin e të cilit e shkroi ai vetë. Është nisja e një filli të gjatë të veprave kinematografike bazuar në veprën e Schnitzel, fill që arrin deri në ditët tona. Më 26 korrik 1928 e bija Lili vetëvritet. Është një akt i pashpjegueshëm dhe një goditje tepër e rëndë për babain nga e cila ai nuk e merr veten më. Tri vjet më vonë, më 21 tetor 1931, SCHNITZLER vdes në Vjenë nga pika në tru.

Arthur SCHNITZLER nga pikëpamja e mjeshtërisë ka meritën se solli monologun e brendshëm, një mjet nëpërmjet të cilit shkrimtari ka mundësi më të mëdha për të hyrë në mendimet dhe në shpirtin e personazheve. Fama e jashtëzakonshme dhe suksesi që e shoqëruan gjithë jetën provokuan një interes për atë dhe veprën e tij nga babai i psikanalizës, Sigmund Freud, të cilin e quante si „kopje“ apo sozi të vetën. Ky fakt ia nxiste atij një ndjenjë të përzier kënaqësie dhe droje.

Në të vërtetë vepra e Freud duke se ka ndikuar shumë në krijimtarinë e SCHNITZLER dhe në fillimet e karrierës së tij mjekësore shkrimtari pati treguar interes për studimet e hipnozës. Ata të dy takoheshin rrallë, por kanë pasur letërkëmbime. Një një letër (8 maj 1906 ) Freud se pyet shkrimtarin SCHNITZLER si kishte mundur të arrinte dije të tilla të cilat atij i kishin kërkuar vite studimesh dhe sakrificash.

Duke iu përgjigjur një intervistuesi se cili ishte mendimi i SCHNITZLER rreth kritikave se veprat e tij duket sikur trajtojnë të gjitha të njëjtën temë, ai ia ktheu: “Unë shkruaj për dashurinë dhe vdekjen. Çfarë temash të tjera ekzistojnë ?” Veprat e tij ishin shpesh kundërthënëse, si për përshkrimin e çiltër të marrëdhënieve fizike dashurore, ashtu edhe për kundërvënien e fuqishme ndaj antisemitizmit, përfaqësuar nga vepra si “Professor Bernhardi” dhe “Der Weg ins Freie”. Gjithsesi është interesante që, edhe pse SCHNITZLER ishte vetë hebre “Professor Bernhardi” është e vetmja vepër e tij me një protagonist të identifikuar qartësisht si hebre. Në “Der Weg ins Freie” heroi ka shumë miq hebrej, por vetë nuk është hebre. SCHNITZLER akuzohej si tepër erotik dhe pas daljes së veprës së tij Reigen, vepra e tij u citua si një shembull i “flligështisë hebreje” nga Adolf Hitleri. Kjo vepër u përshtat për film në frëngjisht në vitin 1950 nga regjisori gjerman Max Ophuls me titullin La Ronde (Vardisësi ). Filmi pati sukses të madh në botën anglofone, ku filmi ruajti titullin në frëngjisht. Pavarësisht seriozitetit të tij në trajtimin e temave, SCHNITZLER shpesh përdorte dhomëne gjumit si farsë në dramat e tij (dhe pati një aferë famëkeqe me një na aktoret e tij, Adele Sandrock ). Professor Bernhardi, dramë për një mjek hebre që përzë një prift katolik për të shtruar një grua që është duke vdekur, prandaj ai është larguar nga klinika dhe është burgosur, është e vetmja vepër dramatike e tij pa temën e marrëdhënieve fizike dashurore.

Proza “Traumnovele” (Ëndërra e dyfishtë ) ka në qendër të saj një mjek të ri dhe gruan e tij, të bukur, të dashuruar dhe të lumtur. Teksa rikthehen nga një ballo (festë me vallëzime e shoqërisë së lartë ) me maska ata të dy fillojnë të tregojnë episode (ndodhira ) të jetë së tyre personale. Janë episode të cilat nuk dihet a kanë ndodhur vërtetë apo janë fantazi të përjetuara prej tyre. Por ishin episode të cilat deri në atë çast nuk ia kishin rrëfyer njëri-tjetrit dhe askujt në botë. Përftohet kësisoj tek të dy, pothuaj përtej vullnetit të tyre apo vetëdijës së tyre, një spirale vizionare e përbërë nga maska tejet trallisëse, nga mjedise të mistershme dhe të fshehta, nga dëshira të ndrydhura të cilat ia behin në dritën e diellit krejt pa pritur e pa kujtuar, nga tensione erotike të cilat kishin mbetur të nëndheshme për shumë kohë. Kjo spirale arrin kulmin një natë kur e vërteta e nxitjeve të tyre të brendshme nuk mund të mposhtej më. Kjo ua ndryshon thellësisht jetën të dyve. 

Thonë se kjo vepër i ka ngjallur shumë xhelozi vetë Frojdit. Kurrnjëherë, as më parë dhe as më vonë, nuk ka arritur ndonjë shkrimtar tjetër të pasqyrojë me kaq realizëm dhe në mënyrë kaq prekëse fantazmat e nënvetëdijës (të subkoshiencës ), ndoshta kurrë nuk ka arritur ndonjë mjeshtër tjetër i prozës të zhytet kaq në thellësi dhe të mbledhë lëndë për një prozë absolutisht krejt të veçantë. Ëndërr e dyfishtë ose ëndërra brenda ëndërrës gjen në këtë vepër kaq mjeshtërore e të paarritshme një masë të baraspeshimit shprehës më shumë se të përkryer: pavarësisht nga përmasat e kufizuara, kjo vepër mbetet një nga kryveprat klasike të Shekullit XX, një nga më të lexuarat dhe më të mëdhatë e qytetërimit letrar europian.

Në mesin e korrikut 1999 do të dilte, ndërkohë, filmi Eyes Wide Shut, që mund të përkthehet Sytë Gjysmë të Mbyllur apo Sytë Gjysmë të Hapur. Do të ishte filmi i fundit i regjisorit gjenial Stanley Kubrick, bazuar pikërisht në romanin Ëndërra e Dyfishtë të Arthur SCHNITZLER.

Regjisorit iu desh një periudhë shumë e gjatë për ta asimiluar dhe për ta shndërruar kryveprën letrare në kryevepër kinematografike. “Është një roman i Arthur SCHNITZLER, Ëndërra e Dyfishtë, mbi të cilin do të doja të vazhdoja të punoja.” Kështu deklaronte Stanley Kubrick në një intervistë pas daljes së “A Clockwork Orange” (Portokalli mekanik- 1971 ). Ëndërrën e Dyfishtë Kubrick e kishte lexuar në vitet 1950 dhe kishte mbetur tejet magjepsur: “Shpalos dyfishësinë e jetës në shtrat të një çifti të martuar lumturisht dhe kërkon të barasvlerësojë rëndësinë e ëndërrave dhe të dashurive të fantazuara me realitetin martesor.” Në prill të vitit 1971, një shpallje e studios hollivudiane Warner Bros., që sapo kishte realizuar “Portokallin mekanik”, ku bëhej e ditur se filmi i ri i Kubrick do të bazohej pikërisht në Ëndërrën e Dyfishtë të Arthur SCHNITZLER. Ndërkohë që realizonte disa filma të tjerë, Kubrick nuk pushonte së menduari për tekstin e Arthur SCHNITZLER derisa më 1994 takonte shkrimtarin Frederic Raphael, me të cilin shkruan skenarin e filmit Eyes Wide Shut. Buja dhe kurioziteti i lig për projektin e regjisorit, sërish në punë pas Full Metal Jacket, shoqërojnë realizimin e filmit. Xhirimet fillojnë në nëntor 1996 dhe mbarojnë në janar 1998. Fakti që Kubrick zgjidhte si protagonistë dy superyje si Tom Cruise dhe Nicole Kidman, përveç vdekjes së papritur të regjisorit, një javë pas mbarimit të montazhit të filmit, e bënë filmin njërin më të bujshmit në historinë e kinemasë. Filmi do të ishte tejet i suksesshëm në kinematë, tejet i mirëpritur nga kritika, duke u cilësuar si një përkryerje e sofistikuar e stilit të regjisorit Kubrick dhe artit kinematografik në përgjithësi.

Filmi Eyes Wide Shut, 159 minuta i gjatë, i gjinisë dramë triller, do të shënonte kulmin e karrierës të aktorëve Tom Cruise e Nicole Kidman. Përveç vdekjes së regjisorit Stanley Kubrick filmit teksa korrte sukses absolut, shoqërohej edhe me ndarjen dhe divorcin e aktorëve, si dhe me dështimin e një foshnjeje që Kidman kishte pasur me Cruise. Suksesi i filmit e riaktualizonte edhe prozën e Arthur Schintzler, e cila bëhej përsëri bestseller dhjetëra vite pas suksesit të saj të parë. Vepra është përkthyer në anglisht me titullin “Historia e Ëndërrës”, duke iu përmbajtur pikë për pikë titullit në origjinal “Traumnovele”, ndërsa në gjuhët neolatine është përkthyer me titullin “Ëndërra e dyfishtë”, duke iu përmbajtur porosisë frojdiane të përmbajtjes së librit, ku ndodh në art ajo që na ndodh edhe në jetë, kur na rastis që duke qenë në ëndërr ia tregojmë dikujt një ëndërr që sapo e kemi parë.

Në film emri i personazhit të luajtur nga Nicole Kidman është Alice Harford, ndërsa emri i personazhit të luajtur nga Tom Cruise është William Harford, shkurt Bill. Në prozën e SCHNITZLER këto personazhe mbajnë respektivisht emrat Albertinë dhe Fridolin.

Fakti që “Ëndërra e dyfishtë” përjetoi një tjetër periudhë bestseller pas daljes së filmit “Eyes Wide Shut” tregon se adhuruesit e filmit, për ta kuptuar porosinë tejet të thellë dhe vështirë të lexueshme të “Eyes Wide Shut”, duhet patjetër të lexojnë “Ëndërrën e dyfishtë”, duke e shoqëruar, natyrisht, me përfytyrimet konkrete të skenave të luajtura nga Tom Cruise e Nicole Kidman, pra duke bërë një shfletim të nënvetëdijës, çka përbën përputhje të plotë stilesh dhe filozofish si të shkrimtarit Arthur Schintzler (Ëndërra e dyfishtë – 1926 ), ashtu edhe të regjisorit e bashkëskenaristit Stanley Kubrick (1999)./Elida Buçpapaj

Mua asgjë, as e keqe, as e mirë,

nuk mund të më ndodhë. Kam mbetur thjesht

të numëroj ditët, si ushtar i thjeshtë, me një ndryshim

të vogël të kuptimit, dhe ashpërsisë. Duhet të kuptohet

kjo dhe të thuhet, më fund, qetë: vjen dhe

merr çdo gjë, duke marrë ashtin dhe mishin.

Është muaji qershor në botë, lulëzojnë manaferrat,

derdhen shirat, dhe rrufetë, kalon çasti, menjëherë,

kudo, në lartësi, fluturon dashuria dhe

është i mbushur ajri me polen, në polen vlon vuajtja e mashkullit,

edhe qielli prushet dashuri, se është muaji qershor

në botë, dhe piqet akacia.

Ajo do të vijë? Duke marrë ashtin dhe mishin, i merr të gjitha:

lapsin me zemër grafiti në tavolinë, mendjen dhe

shpirtin, në mur fotografia – muzikën nga e cila shkëlqen dhoma,

lotë dhe frikë, dhe ajrin plot plot polen. Pastaj:

errësirë, errësirë, errësirë, errësirë, errësirë.

Është muaji qershor në botë. Derdhen shirat,

dhe rrufetë. Dashuria digjet qiellit dhe nxijnë poetët

duart me kopjativet si fëmijët me manaferrat. Përplot polen

është ajri. Në polen vlon vuajtja e manaferrat.

Është muaji qershor në botë, dhe piqen manaferrat.

(Përktheu Fatime Imeraj – Zeqiri)

Doli nga shtypi libri me poezi, “Gjethnajë shpirti” i autores, Vera Istrefaj nga Kukësi

Krijimtaria, e veçmas poezia, i ka karakteristikat e veta, që në një apo në mënyrë tjetër reflektojnë, fortë brendinë shpirtit, gjë e cila sikur të analizohej dhe studiohej edhe në rrafshe të tjera, është hiq më pak se thesar i rebelimit dhe i ndijimit të thellë shpirtëror. Pikërisht, kjo veçori, edhe lexuesit, por nganjëherë edhe studiuesit i lë hapësirë që vargun dhe poezinë edhe ta përjetojë por edhe ta kuptojë ashtu si mendon dhe si do vetë. Kjo edhe më shumë e shtonë cilësinë e të kënduarit poetik, sepse, edhe autori por edhe lexuesi para vetës shtron një sofër të begatë me atë që quhet ushqim shpirtëror dhe këngë e cila edhe këndohet, por përmes vargut edhe shpërndahet si polen gjithandej vlerave shpirtërore dhe krijuese.
Kujtoj se një element të tillë fondamental e hasim edhe tek vargu e poezia e Vera Istrefajt, në librin më të ri me poezi, “Gjethnajë shpirti”, dhe jo vetëm tek ky libër. Dhe shih, gjethi është simbol i themeltë mbase edhe universal i jetës në të gjitha situatat dhe format e rrugëtimit, qoftë me lumturi, me dhembje, krenari apo edhe me mall. Dhe, të gjitha këto edhe kompozohen në mes vete, që vargun e poezinë e shndërrojnë në diçka që thotë e fletë nga thellësitë e zemrës, mendjes dhe shpirtit, dhe ato bëhen edhe themel i mendimit me peshë shumëdimensionale jo vetëm i krijuesit.
_______________

Gjethi si simbol i themeltë dhe universal i jetës edhe në poezi

Vera Istrefaj, nuk është krijuese vetëm sa për të thënë se vargu është pjesë e jetës së saj. Përkundrazi. Ajo përmes këndimit poetik na sjellë një gamë të pasurisë së mendimit poetik, që ndoshta, thjeshtë është zë edhe i arsyes edhe i së mirës, edhe zë i madhështisë njerëzore, i cili dot nuk mund të rri përbrenda mendjes së njeriut. Andaj, ditët e brishta, apo më mirë për të thënë, jetën dhe trakullimat e saj i konsideron dhe i begaton me buzëqeshje, që në këtë rast, do të thotë se buzëqeshja është fuqi e rrugëtimit jetësor: “Çdo mbrëmje/i vesh ditët e mia me pritje/Në mëngjes/i vesh me buzëqeshje/se janë ditët e mia/qofshin edhe të trishta“.

Pra, që në fillim na bën me dije se, ajo shndërrohet në diçka që rrallë e hasim në formë kaq të shkoqitur si faktor jete por edhe si peshë krijuese. Edhe pse, në shumë poezi, monotonia, dhembja, malli na përftojnë si pjesë e pashmangshme të vargëzimit, ato veç sa e „bylmejnë“ vargun dhe mendimin filozofik, duke e madhështuar edhe mesazhin dhe metaforën: “Plagë e zemrës time/bulon mirësi…/ Në ritmikë zemre/dridhet dhimbja…/Petalet e shpirtit/M’i japin flatra shpresës“!
Autorja, ani pse gjithherë i druhet katrahurave të jetës, që nuk e përjashton nga vetvetja por edhe nga këndimi poetik drithërimet, ajo vendosmërisht ligjëron: “Nuk ka errësirë/në mendjen time“.
Shih sa e kujdesshme është në prezantimin e jetës dhe të veçorive, të cilat njeriut i sjellin lumturi por edhe i shkaktojnë dhembje e frikë, që mund të ngatërrojnë idealin e saj me gjëra që ndonjëherë njeriut nuk i shkojnë për shtati, por edhe poetes: “E theve/pasqyrën e shpirtit tim/se nuk e shihje dot veten“!
Këto vargje nuk janë as të rastit, as për t‘i „shitur“ mend lexuesit, por është e kujdesshme dhe synon që çdo të shpjegohet përmes vargu, dhe të mos mbetët peng por edhe e pathënë. Andaj, pikërisht, titulli i librit korrespondon bukur me këndimin poetik, sepse, “gjethnaja” ka kuptim shumëdimensional edhe poetiko-letrar, por edhe filozofik.
Mendja, shpirti dhe zemra e autores janë të pozicionuara fort dhe njerëzishëm, që çdo gjë në jetë, mundësisht, të jetë ashtu si mendon dhe dëshiron vetë krijuesja. Andaj, edhe pse sirtarët e zemrës i janë stërmbushur me dhembje, V. Istrefaj, përkundër kësaj, vargun e saj e bënë të qëndrueshëm, kuptimplotë, të lumtur dhe stoik: “Nga e djeshmja/dua të marr/vetëm mendimet e bukura/që s’po i gjej/ku janë të strukura“!
Dhe tjetra, duke i kuptuar mirë e arsyeshëm rrjedhat e jetës, autorja e këtij libri, sikur i preferon etjen dhe shqetësimet, sepse janë pjesë e pandarë e secilit njeri, e veçmas e krijuesit. Por edhe për këtë, ajo ngrin zërin e njerëzores, mbase edhe të vetvetes-individuales: “Po më vardiset/një gotë verë/por s’e dua etjen/Zemra kërkon prehjen“!
Nganjëherë, përjeton shumë ngjarje, shumë gjëra që edhe nuk i dëshiron njeriu dhe as krijuesi, por, ndoshta këto në kuptimin metaforik edhe e “relaksojnë” mendjen dhe shpirtin, por, megjithatë, autorja dëshiron të na shpjegojë gjendjen e saj edhe në situata të ndryshme, që nuk i thotë, por përmes vargut tërthorazi na i ngulitë në mendjen dhe arsyen tonë: “Sa më parë/ardhtë agimi\ta braktis/këtë shtrat trishtimi“.
Por, ndoshta, përkundër kësaj, ajo, duke e shtrirë hartën e këndimit poetik përbrenda jetës dhe shpirtit të saj, ka arritur që të njëjtën gjë të nda bëjë pjesë edhe të rrugëtimit tonë, qoftë jetësor apo edhe poetik e krijues. Andaj, ja fuqia e saj vargëzuese, që kush e di se sa larg shkon mesazhi i saj: “Sa më parë/ardhtë agimi/ta braktis/këtë shtrat trishtimi“.
Trishtimi, si element ndoshta kujdestarie për të qenë gjithnjë e kujdesshme, autorja, pothuaj se në shumë poezi nuk e lë anash pa e theksuar këtë pjesë të pandashme dhe normale të jetës së njeriut. Mirëpo, krahas kësaj, në shumë vargje rri vertikalisht ndërgjegjja dhe njerëzorja, por edhe dëlirësia, sepse, vetëm kështu jeta është dhe mbetet dëshmi e të madhërishmes me të cilën dëshiron që të stoliset secili.
Pikërisht, ajo, si formë të këshillës mbase edhe të edukimit, na i ofron edhe këto vargje, të cilat, nëse i zbërthejmë pak më ndryshme, zëri poetik bëhet si kasnec, se kafazi apo robëria janë një prej gjërave më të këqija dhe të dhembshme për njeriun, e aq më shumë për krijuesin: “Shpirti im/ka flatra,/s’e duron kafazin“. Kurse, autorja, lexuesit ia servon edhe një gjë tjetër, nëse mund të quhet fenomen i pavarësisë dhe i fatbardhësisë individuale, pra, edhe të unit, zemrës, shpirtit, të mendjes dhe të vetë vargut krijues. Për këtë, këtij konstatimi, më së miri i puthiten vargjet: “Mendimet e mia/nuk janë ujë/i përroit tënd në tharje“. Një vargëzim i begatuar me fuqinë brilante të mesazhit njerëzor, që vërtetë vargun e Vera Istrefajt e bën jo vetëm madhështi këndimi, por edhe subjekt, i cili duhet të jetë pjesë e karakterit ndoshta të secilit njeri, e kurrsesi të zë vend dilema dhe hamendja, të cilat edhe dëmtojnë qenien por edhe zvetënojnë zërin dhe porosinë shumëdimensionale të secilës fjalë, të secilit varg.

Poezia e begatuar me fuqinë e mesazhit njerëzor, ose, vargu si madhështi këndimi

Ajo, është e vëmendshme, asnjëherë nuk kotet, por të rri zgjuar me tërë atë që e preokupon mendjen, shpirtin dhe arsyen e shëndosh, për çfarë, thotë edhe këtë: “Në qepalla/zgjuar rreze e agimit“. Dhe, çfarë është edhe më karakteristike, edhe pse gjatë tërë kohës vargëzon duke u shoqëruar me ndërgjegjen, me, siç kemi thënë, me trishtimin, por edhe me disa elementë tjerë që e mbërthejnë jetën në kthetrat e saj të pamëshirshme, megjithatë, ajo e di se çfarë vepron në të gjitha situatat edhe të lumturisë, edhe të lirisë së mendimit, edhe të tronditjeve ndonjëherë shpirtërore etj. Kështu që, „gjethnaja“ i shtrinë krahët gjithandej me madhështinë e vetë, por edhe poeten me tërë atë që e rrethon dhe e bënë jetën, mirëpo, asnjëherë: „Nuk gjen vend mëshira/në udhë të zemrës time”!
Ngjashëm vargëzon edhe te shumë poezi të tjera, si: “Lumë i qetë”, “Në dridhje qerpiku”, “Lodhje buzëqeshjesh”, “Rrezja e agimit”, “Në kthetra të ëndrrës” etj.
Ndonjëherë, autorja, del nga “binarët” e këndimit të fortë shpirtëror, por gjithnjë me vargun e fuqishëm, lexuesin e bën për vete, dhe çdo gjë duket dhe është e ngrohtë dhe madhore, edhe atëherë kur diç dhëmb apo shkon më ndryshe se që do poetja: “Ndjesitë e mia/i bëj buqetë/për t’i vënë/mbi varrin e zemrës”!
Është e natyrshme, që ndonjëherë krijuesi të rebelohet edhe ndryshe nga ajo që e pret dhe e mendon opinioni apo edhe lexuesi i përkushtuar. Andaj, ndjesitë krijuese nuk janë gjë tjetër veçse begati shpirti, peshë e tërë asaj që njeriu në vetvete e ka almanak të të gjithave atyre që duhet shkruar e mbajtur në mend. Pra, edhe tek ky libër, hasim në rrugëtimin karakteristik shpirtëror, që provokon mendjen por edhe arsyen për t’iu qasur me përkushtim dhe me plot respekt leximit mbase edhe shprushjes filozofike të secilës fjalë, të secilit varg. Kjo, ngase kur vargu bëhet shpjegim, atëherë gjithçka mbështjelljet me njerëzoren, e aq më tepër duke e njohur madhështinë e shpirtit të autores së këtij libri: “Krahët e tu të fortë/përqafuan/fatin tim të brishtë,/e jeta na fali/mot të trishtë/Je lodhur, e di/por, kur unë të buzëqesh/ti me qesh me sy./I gjatë udhëtimi ynë/halleve,/pesha e jetës,/peshë e maleve“!(Poezia: “Lëkundje gjumi”).
Edhe një tjetër detal e bën të qëndrueshëm vargun dhe poezinë tek ky libër. Duke shëtitur gjithandej rrugëve të jetës, të shpirtit dhe zemrës, nganjëherë, autorja merr lakminë për ta kërkuar edhe atë që nuk ekziston kurrë dhe askund, për ta bërë jetën ndoshta gjerdan me lule, por, nga pak edhe me gjemba, me thera e djegësim, që e krijojnë veçantinë e së bukurës unike. Për këtë arsye, autorja na sjell vargje me rebusin e udhëve “lakadredha”, për çfarë, të gjitha këto që u theksuan më sipër, i lartëson dhe i bën ndoshta piramidë lakmie, ndoshta edhe synim që arrihet me krenari: “Fort trokas në derë,/se nuk e gjej dot/çelësin e zemrës…“!(Poezia: “Pragut të shpresës”).

Është interesant se autorja gjithnjë është e kujdesshme dhe koshiente se poezia e ka edhe vulën të njëfarë historie, që begaton rrugëtimin jetësor. Për këtë arsye, ajo, ngushtë bashkëpunon dhe korrespondon me secilën fjalë, me secilin varg, dhe në këtë mënyrë rrinë nën “kontrollin” e njëri-tjetrit, por edhe si të tillë, megjithatë, vargu rebelohet së bashku më krijuesen: “Mungesa ime,/nëse trupin nuk ta drithëron,/përse më kërkon?“! Ose: „Në dritaren tënde/kanarinë s’mund të jem/As stoli/në dhomën tënde/ftohtësi“)Poezia: „Tutje lakmitar“).
Pothuaj se gjatë tërë vargëzimit, në këtë vepër, me apo pa vetëdije, autorja krijon një univers të thekshëm shpirtëror, kurse, në këtë hapësirë mrekullie, gjethnajat e shpirtit sikur janë shtrat ëndrrash, mbase edhe pretekst për të ligjëruar poetja për çfarëdo por edhe ashtu si do vetë; edhe për dhembjen, edhe për padrejtësitë e jetës, edhe për ëndrrat, edhe për lumturinë, por edhe për trembjet e përditshmërisë: “M’i jep ngjyrë dhimbjes,/le të pikojë/edhe ngjyrë gjaku/Dhimbja pa ngjyrë/çfarë është?!/Se dhimbja/duhet të çelë,/qoftë edhe gjemba/Është formë e jetës,/formë e shpresës“!(Poezia: „Ngjyrë e dhimbjes“).
Ja pra, sa fuqi dhe kuptim filozofik e shpirtëror i japë dhembjes, të cilën V. Istrefaj, e konsideron si formë të jetës, por edhe si formë të shpresës!
Ndërsa, “injoranca” e vargut të cilën “fshehurazi” e zbulojmë, sikur përdoret edhe për ta shenjtëruar dhe për ta bërë përjetësi këndimin. Këtë e hasim në shumë poezi, të cilat, mendimin e shoqërojnë tek çdo qelizë trupi: “Kur i mbyll sytë/më hapen portat e shpirtit/Vallëzueshëm/vërshojnë ndjesitë,/kalojnë caqet e mitit“(Poezia: „Portat e shpirtit“).

Gjuha e heshtjes, poezinë shpeshherë e shndërron si në roman, vetëm e vetëm për t’i bërë festë shpirtit

Nganjëherë, të flasësh me gjuhën e heshtjes, poezinë mund ta shndërrojmë në roman, i cili asnjëherë nuk përfundon dhe as nuk kuptohet deri në fund, vetëm e vetëm kështu për t’i bërë festë këngës së shpirtit, por edhe më shumë se kaq. Mirëpo, mund të lartësohet dhe komentohet edhe në mënyra të tjera, që nganjëherë thua se shoqërohemi me gjeometrinë deskripitive të vargut: „Jeta/po m’i flet vjeshtës/me gjuhën e heshtjes/Dimrit/ia ka veshur/grinë e trishtimit/…Kur vjen pranvera?!/Shtegtimi i shpirtit/s’ka të sosur“ sepse: „Vitet varg e varg/po më lënë në prag…”!
Pra, nganjëherë „heshtja“ në varg sikur tamam fsheh diçka madhore që nuk diktohet, por, megjithatë, për ta shijuar zjarrminë dhe etjen në varg, poetja ka një qasje tjetër shumë subtile, sa që nganjëherë na duket se gjithçka është shndërruar në varg e poezi, shtruar e puthitur mirë e mirë me „gjethnajat“, qofshin ato edhe me gjemba që therin mendjen e prekin gjithçka përbrenda vetvetes…
Jo rrallë, ndoshta nga sinqeriteti, në vargje hasim, apo ndoshta ne na duket ashtu, në kontradiktë me vetveten, ose me ndijimin shpirtëror, dhe kështu shpërthen edhe ai konflikti, aty ku fshihet madhështia e poezisë dhe e vargut: “Mëngjesi i hershëm/me freski/ma përkëdhel buzën,unë fle me muzën/S’e dua zgjimin/se ma prish ëndërrimin“!(Fle me muzën“).
Shih pra, çfarë madhështie jete duket kjo?! Dhe, tërë këtë e arsyeton edhe më bindshëm me vargjet: „Po , po!/çdo zgjim/ma lë shpirtin jetim/Symbyllja…
Kjo ma mëkon shpresën/Aty/takohen në fshehtësi/malli im/e prushi yt“!
Edhe pse në këtë libër, jeta, tamam sikur bëhet „fajtore“ e të jetuarit, e dhembjes dhe e lumturisë, e ardhjes dhe e shkuarjes, nganjëherë reflekton edhe „pesimizmi“ si pjesë normale e ndjenjave dhe e momenteve të caktuara. Këtë e hasim te disa poezi, e që si formulë e kësaj „monotonie“, sikur i shkon për shtati poezia „Fund i qetë“: „Rrjedh ti përrua/bashkë me hallet/Më merr dhe mua/Rrjedhës sate/le të tronditet shpirti/që qetësi/kurrë nuk diti/Nëpër shkumë/le të përpëlitem unë/Fundi yt/fund i qetë/Edhe i imi, le të jetë!“.
Por, një kthesë „rehabilitimi“ shpirtëror, autorja, lumturinë dhe të gjitha trakullimat e jetës i përmbyll dhe i „çelikos“ mirë e mirë te poezia „Gjethnajës së shpirtit“, ku ajo, për gjithçka vargun e bën sublimë mbase edhe pasqyrë jete: „…Kohë mbi kohë,/dhimbje mbi dhimbje/mbjell fidanë të jetës/Me rrezet e diellit/përkëdhel ëndrrat/Pranverohet shpresa ime…“!
Këtë formulë këndimi, pothuaj se e kanë edhe poezitë në vijim deri në fund të librit. Dhe, sikur përfundon më së miri: „Dhimbja m’u bë qiell/e shpresa/mbeti zog në fluturim/Fjala e pathënë /pikon trishtim…“! Por, asgjë nuk mund ta luhatë këndimin dhe qëndrimin vertikal të vargut dhe të autores: „Drejt qëllimeve/jam bërë flutur/E di stacionin tim,/por dua të mbetem në udhëtim…“!
Dhe krejt në fund. Ndoshta kështu është madhështore t’i vihet sipër pesha e mendimit, edhe për krijuesen edhe për veprën „Gjethnajë shpirti“, se madhështia dhe mesazhi i vargut ngelen si dëshmi krijuese në libër, kurse, „Barka e dhimbjes“ “iku” diku në pa kthim. Andaj, në „Gjethnajë“, gjethet edhe gufojnë gjithandej pemëve, edhe i stolisin kurorat e luleve, ndërsa, ato mund të ikin jo vetëm në stinën e vjeshtës. Gjethet gjithnjë shëtisin nëpër stinë e kohëra…!
Libri „Gjethnajë shpirti“, është një libër i shkruar me fuqinë, ngrohtësinë dhe me madhështinë e shpirtit. E kësaj i përgjigjet edhe mendimi i Mark Twain: “Miq të mirë, libra të mirë dhe një ndërgjegje e qetë: kjo është jeta ideale”!
Përndryshe, Vera Istrefaj, deri me tash ka botuar shtatë libra, e „Gjethnajë shpirti“, është si dritë sipër tyre që kurrë nuk shuhet, por gjithandej përhapë njerëzoren, zërin poetik dhe tërë atë që njeriun e bën dhe duhet ta bëjë edhe të lumtur edhe krenar. Ajo, aktualisht është kryetare e “Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë” – Dega Kukës.

VOAL – Miguel Ángel Asturias Rosales (lindur më 19 tetor 1899 në Guatemala City, ndarë nga jeta më 9 qershor 1974 në Madrid) ishte një shkrimtar, poet dhe diplomat i Guatemalës. Asturias iu dha çmimi Nobel i vitit 1967 për letërsi.

Si djali i një gjykatësi (mestizo) dhe një gruaje indiane Mayan Asturias ishte në gjendje të studionte mjekësi, gazetari dhe juridik në vendlindjen e tij nga viti 1917 e tutje. Pas diplomimit, ai themeloi së bashku me miqtë në 1922 një kolegj të komunitetit, i cili duhet të sigurojë arsim për klasat e varfëra. Më 1923 ai mori doktoratën e tij për problemet sociale të indigjenëve dhe shkoi në Evropë për të kryer në Londër studimet për ekonomi politike, të cilat i ndërpreu pas disa muajsh. Në vend të kësaj, ai studioi në Paris deri në vitin 1926 teologji dhe etnologji në Sorbonne, veçanërisht kulturat para-kolumbiane të Amerikës Latine dhe diplomoi në temën e mitologjisë indiane. Pas mbarimit të studimeve, ai qëndroi në Paris dhe ndërmori disa udhëtime nëpër Evropë.

Varri i Asturias në varrezat Père Lachaise

Në këtë periudhë vijnë edhe botimet e tij të para letrare, siç është libri i botuar në vitin 1930 Legjenda nga Guatemala, i cili u vlerësua shprehimisht nga Paul Valéry dhe ai u bë i njohur si një artist i fjalës dhe zbulues letrar i botës Mayan në gjithë globin. Më 1933 u kthye në Guatemalë, ku diktatori guatemalas Jorge Ubico ia ndaloi shkrimin dhe mësimdhënien. Më 1942 ishte anëtar i Kongresit të Guatemalës. Pas rënies së diktatorit Jorge Ubico 1944 ai hyri në shërbimin diplomatik, më 1946 u bë atashe kulturor në ambasadën e Guatemalës në Mexico City, nga 1947 në Argjentinë dhe më vonë në El Salvador. Ai botoi gjatë kësaj kohe shumë vepra që nuk mund të publikoheshin nën diktaturë. Kur në vitin 1954 në Guatemalë, qeveria e Presidentit Jacobo Árbenz Guzmán u rrëzua nga një grusht shteti, Asturias dha dorëheqjen nga zyrat e tij dhe shkoi më 1966 në mërgim në Argjentinë.

Në vitin 1966, zgjedhjet e lira u mbajtën në Guatemalë pas dymbëdhjetë vjetësh. Presidenti i zgjedhur Méndez Montenegro përsëri caktoi Asturiasin diplomat për vendin e tij – ambasador në Paris. Në të njëjtin vit ai u nderua me çmimin Lenin për Paqen për 1965.

Në vitin 1967, ai u dha çmimin Nobel për Letërsinë për trilogjinë e tij të bananeve të quajtur cikli i tre romaneve.

Asturias është një përfaqësues i realizmit magjik në letërsinë e Amerikës Latine, i cili punon në veprën e tij mitet dhe legjendat e popujve autoktonë të atdheut të tij; në mënyrë të veçantë Mayans dhe njerëzit e saj kryesore Quiché. Ai gjithashtu pasqyron kushtet sociale, politike dhe ekonomike të Amerikës Latine, efektet negative të diktaturave dhe rolin e SHBA në këtë rajon të botës.

Asturias është varrosur në varrezat Père Lachaise në Paris.

Djali i Asturias, Rodrigo ishte nga viti 1971 një drejtues i lëvizjes guerile Organización Revolucionaria del Pueblo en Armas (ORPA), e cila luftoi diktaturën ushtarake të Guatemalës. Ai përdori emrin e kopertinës “Gaspar Ilom”, të cilin e kishte marrë nga një roman i babait të tij.

Në Shqipëri janë botuar romanet e tij “Zoti President” dhe “Papa Jeshil”, përkthyer me mjeshtëri nga Petro Zheji./Elida Buçpapaj

VEPRAT

• El problema social del indio, 1923
• Arquitectura de la vida nueva, 1928
• Rayito de Estrella, 1929
• Leyendas de Guatemala, 1930,
• Emulo Lipolidón, 1935
• Sonetos, 1936
• Alclasán, 1940
• El señor Presidente, 1946; trad. it., Il Signor Presidente, Milano, 1958
• Sien de Alondra, 1949
• Hombres de maíz, 1949; trad. it., Uomini di mais, Milano, 1967
• “Trilogia bananera”
  • Viento fuerte, 1950; trad. it., Vento forte, Milano, 1965
  • El Papa Verde, 1954; trad. it., Il Papa Verde, Roma, 1959
  • Los ojos de los enterrados, 1960; trad. it., Gli occhi che non si chiudono, Milano, 1968
• Ejercicios poéticos en forma de soneto sobre temas de Horacio, 1951
• Carta Aérea a mis amigos de América, 1952
• Soluna, 1955; trad. it., Torino, 1968
• Week-end en Guatemala, 1956; trad. it., Week-end in Guatemala, Milano, 1964
• La Audencia de los Confines, 1957
• Nombre custodio e imagen pasajera, 1958
• Poesía precolombina, 1960
• El alhajadito, 1961; trad. it., La pozza del mendico, Roma, 1966
• Mulata de tal, 1963; trad. it., Mulatta senzanome, Milano, 1967
• Rumanía, su nueva imagen, 1964
• Sonetos de Italia, 1965
• Claravigilia primaveral, 1965; trad. it. Chiarivigilia di Primavera, Roma, 1969
• Parla el Gran Lengua, 1965; tra. it., Parla il «Gran Lengua», Parma, 1965
• El espejo de Lida Sal, 1967
• Latinoamérica y otros ensayos, 1968
• Maladrón, 1969; trad. it., Il ladrone, Milano, 1972
• Tres de cuatro soles, 1971
• Viernes de dolores, 1972
• América, fábula de fábulas, 1972
• Sociología guatemalteco, 1977
• Tres de cuatro soles, 1977

Dosja “Tuneli”. Kështu mund të quhej historia e dënimit të shkrimtarit Dhimitër Xhuvani, një histori që nuk kurseu as shkrimtarin, por as personazhet e romanit të tij të shumë diskutuar në shtypin e vitit 1966 me titullin “Tuneli”. Të dënosh personazhet e një romani ngjan e pabesueshme, e çuditshme, mizore. Por në kohën e diktaturës gjithçka mund të ndodhte.
Gjithçka jepet e detajuar, në revistën Nëntori, numrin 7, i vitit 1991, menjëherë pas përmbysjes së regjimit, ku botohet një dosje e plotë e kësaj ngjarje. Kryeredaktori i kësaj reviste në këtë kohë Kiço Blushi, interviston shkrimtarin Dhimitër Xhuvani dhe veç rrëfimit të tij mbledh gjithë sulmet e bëra në media ndaj kësja vepre dhe vetë shkrimtarit. E konceptuar si një rubrikë e re në revistën Nëntori me titull “Shkrimtarë, vepra, dosje” kjo histori dënimi ngjall kureshtje edhe sot. Për lexuesit po e sjellim të plotë këtë dosje, përgjedhur nga koleksioni i revistës “Nëntori”.

Shkrimtarë, Vepra, Dosje

Bashkëbisedim në redaksi i Dhimitër Xhuvanit Me kryeredaktorin kiço blushi

Dhimitër Xhuvanit revista i botoi romanin “E diel pas vdekjes”. Pas botimit të këtij romani, e ftuam në redaksi për të zhvilluar një bisedë. Me këtë rast, vendosëm të hapim një rubrikë të re: “Shkrimtarë, vepra, dosje”. E shohim të udhës që këtë rubrikë ta nisim me rishkrimin e ribotimin e disa kritikave të bëra ndaj romanit “Tuneli”. Siç dihet, ky roman pati jehonë të madhe në shtypin e vitit 1966. Pas kritikës, autori u çua për riedukim në hidrocentralin që ndërtohej asokohe në Bistricë, aty ku zhvilloheshin ngjarjet e romanit. Atje punoi si punëtor krahu në transport, saldator, elektricist, hekurkthyes etj. Pas shumë vitesh, u kthye redaktor në Kinostudio.

Dhimitër, mbaj mend që romani yt u përpi nga lexuesi shqiptar, si asnjë vepër tjetër e botuar pas çlirimit. Sidomos pas kritikës në shtyp, ai kaloi dorë më dorë edhe pse u ndalua qarkullimi i tij si një krijim heretik. Kritika, në vend që ta shuante, e rriti kërshërinë. Kanë kaluar qysh atëherë 25 vjet dhe besoj se nuk jua ka ënda të kujtoni ngjarjet pas botimit të “Tunelit”, që ju çoi fizikisht të punonit në tunel. Si fillim, mund të na thoni si lindi “Tuneli”? Lindi si një vepër që vinte nga nevoja e brendshme e autorit, apo ndikuan edhe rrethanat shoqërore e politike të viteve 1960?

Romani “Tuneli”, si shumica e veprave të mia letrare, mund të them se lindi nga mbresat dhe përshtypjet e forta që pata mbledhur si gazetar. Mbaj mend se hidrocentrali i Bistricës, që u quajt “J. V. Stalin”, ishte në faqet e para të gazetave e revistave, si dhe të kronikave filmike e të radios. Ishte një ushqim shpirtëror i përditshëm i mbushur me shpërthimet e minave në tunel, me heroizmin e klasës punëtore, me vetëmohimin e inxhinierëve të rinj, me cicërimat e bilbilave të Muzinës etj. Të gjitha këto i shpreha në mënyrë të kursyer në reportazhe, tregimin “Magnetofoni”, si dhe në skenarin e filmit dokumentar “Bistricë 63” të V. Gjikës, që u mirëprit dhe u nderua me çmim Republike. Sigurisht, edhe unë që pashë me sytë e mi, njoha dhe ndjeva nga afër sakrificat sublime, s’mund të isha gjakftohtë e larg ndikimeve të rrethanave shoqërore e politike të viteve 60, kur po vendoseshin e po bëheshin norma të reja të jetës sonë mbështetja në forcat e veta deri në vetëmohim. S’mund të them se isha i ndërgjegjshëm për prognozën e pasojat e kësaj teorie që na çuan dhe në izolim nga bota. Si shkrimtar intuitiv dhe realist shkrova atëherë një të vërtetë të hidhur.

Ç’kujtime keni sot, pas kaq vitesh, nga kritika e ashpër që u bë për “Tunelin”? Ekziston një kritikë në koleksionet e gazetave dhe revistave. Kishte dhe një kritikë tjetër “të pagabuar” të opinioneve shoqërore?

Edhe pse me veten time dhe në raste të rralla, kur ka rënë fjala për romanin “Tuneli”, kam thënë të shkuara të harruara, kujtimet e hidhura në çdo jetë njeriu, mbeten të hidhura. Fushata e kritikave të shumta zgjati kiamet, mbi disa muaj, që nga gazetat e përditshme, si “Zëri i Popullit”, “Bashkimi”, nga gazetat periodike “Zëri i Rinisë”, “Drita” dhe nga revistat mujore “Nëntori”, “Rruga e Partisë” etj. Shumë kritikë, amatorë dhe kolektiva punonjësish e inxhinierësh shkruan kundër “Tunelit”, duke mos e ndarë veprën nga autori. Dhe unë vetë shkrova autokritikë kundër vetes. Ishte e pamundur që t’i bëja ballë asaj stuhie.

Ma do mendja se ashtu siç më detyruan mua të shkruaj kundër vetvetes, u kanë kërkuar dhe të tjerëve të shkruajnë kundër “Tunelit”. Sigurisht që pati dhe të zellshëm e të bindur. Të ishin shkrime pluraliste dhe pa pasoja për mua, s’do të më vinte dhe aq keq. Pluralizmi qe i heshtur, pëshpëritej në vesh, madje me frikë, se fatkeqësisht, pati dhe dy raste që romani “Tuneli” shërbeu si dëshmi për agjitacion e propagandë në dosjet e një letrareje të re e të një shkrimtari të ri.
Me kalimin e kohës ra furia e stuhisë. Mbetën të dukshme e të fshehura njëkohësisht dy qëndrime: njëri zyrtar e i ftohtë që më ndoqi pas për një kohë shumë të gjatë, edhe pas periudhës së kryerjes së dënimit me punë krahu, edhe pse kisha botuar dramën “Pas dy vjetësh” e romanin “Përsëri në këmbë” dhe tjetri dashamirës e mëshirues, miratues i veprës, e cila lexohej në mënyrë klandestine.

Ç’pasoja pate pas kritikës dhe dënimit?
Sapo filloi kritika nisën dhe pasojat. Nisi me një tingëllim të ziles së telefonit në redaksinë e gazetës “Drita”. Sa njoha zërin e kryeministrit, ia zgjata dorezën e telefonit shokut të zyrës, Andon Kuqalit, i cili mori porosinë që unë duhej të shkoja në hidrocentralin “J. V. Stalin”, dhe të shikoja me sytë e mi gabimet e mia, të punoja e të jetoja…
Po atë ditë apo të nesërmen më thërret në zyrë Shevqet Musaraj, sekretar i Lidhjes së Shkrimtarëve. Ai mbante në dorë librezën time të punës dhe pa sqaruar asgjë si e qysh, më thotë:

– Nashti, si t’ia bëjmë, si ta shkruaj këtu largimin tënd nga Lidhja e Shkrimtarëve?
– Si të keni marrë urdhër, – i them tepër i trishtuar dhe i habitur që s’do të punoj më në Lidhjen e Shkrimtarëve, që s’do të jem më shkrimtar, që s’do të kem më as të drejtën e botimit me afat të pacaktuar, fjalë, të cilat i kisha dëgjuar korridoreve të Lidhjes.
– E di si është puna? Ta shkruajmë në mënyrë të atillë, që mos të të shohin shtrembër kudo që të vesh. Ja, për shembull, largohet me dëshirën e tij, mirë?
Të pasnesërmen u bë një mbledhje e madhe në klubin e Lidhjes së Shkrimtarëve, por unë s’vajta. U nisa me autobusin e linjës për në hidrocentralin “J. V. Stalin”, “vullnetarisht”, “me dëshirën time”, duke lënë në shtëpi babanë dhe nënën e sëmurë, motrën studente, dy fëmijët e vegjël dhe gruan. S’kam udhëtuar kurrë në jetën time aq i trishtuar. Gjashtë vetë me një rrogë të vogël mësuese filloreje. Ngushëllimin e gjeta vetëm te shprehja e popullit “ka dhe më keq”. Ka dhe burg, ashtu siç u burgosën shumë krijues në ato vite. Unë isha “i lirë” veçse shumë larg, në ekstremin më jugor të vendit.

Në pikat e kontrollit të policisë, si tek ura e Rrogozhinës, në Sevaster, në Tepelenë, në të hyrë të Gjirokastrës, në Qafë të Muzinës, policët qëndronin gjatë para pasaportës sime e fytyrës sime. Vështrimet e tyre tepër të vëmendshme sikur paralajmëronin një prognozë të hidhur, që fatkeqësisht u vërtetua më vonë. Sa më shumë që kalonin muaj e vite unë do të zhvendosesha e vërtitesha në kantiere, si në Sarandë, në Durrës, në Elbasan, e në Tiranë, gjithnjë si punëtor krahu, vështrohesha nga sekretarët e instruktorët e komiteteve të Partisë, nga sekretarët e komiteteve ekzekutive, nga shefat e kuadrove si njeri i dyshimtë, i rrezikshëm. Krejt i kundërt me këtë pozicion ishte qëndrimi i punëtorëve, i brigadierëve, i inxhinierëve, i kuzhinierëve, i bufetierëve, i shoferëve të kantiereve.

Të gjithë këta më trajtonin si një “mik të rrallë, të vjetër e të sëmurë”, që kisha nevojë për miqësi, dashamirësi dhe për ushqim. Si prototipa për të ilustruar këtë fakt “sipas tipikes së realizmit socialist” dhe në pamundësi për t’i përmendur të gjithë, kujtoj me mirënjohje të thellë inxhinier Sokrat Kolivopullin, Bardhyl Balzën, teknikët Fiqiri Veizi, Sami Karapici e shumë të tjerë si dhe të birin e kryeinxhinierit, Ladin, që asokohe bënte praktikë në kantier. Përzemërsia e tij, respekti e shoqëria me të, ishte për mua diçka e habitshme. Atë e bir, njëri kundër e tjetri pro, jo vetëm ndaj romanit tim, por ndaj meje, njëlloj siç ishin kundër e pro dy qëndrime të dy sferave të gjera: zyrtarëve dhe njerëzve të thjeshtë.

Për gjithkënd që dënohej, me ligj ose pa ligj, rëndë apo lehtë, siç qe rasti im, përnjëherësh vinte e binte hija e dënimit dhe mbi familjen. Çdo sferë nëpunësish tregonte devotshmëri e besnikëri ndaj fushatës së madhe “Anti-Tunel”. Disa burokratë parimorë iu sulën shtëpisë sime në Rrugën e Durrësit, një apartament i zakonshëm prej dy dhomash e një kuzhinë, ku jetonin pa mua, tri kurora; ata të seksionit të arsimit iu sulën gruas sime për ta nisur në fshat, vëllait tim të vogël në Elbasan që sapo ishte kthyer nga ushtria jo vetëm ia morën apartamentin, por për një kohë të gjatë nuk i dhanë strehim, ndonëse ishte i martuar e me një fëmijë të vogël.

Prindërit e sëmurë (mbase aq e kishin të shkruar), vdiqën njëri pas tjetrit brenda gjashtë muajve. S’do ta kujtoja vdekjen e prindërve, sepse para vdekjes jemi të pafuqishëm dhe se me të njeriu s’duhet të abuzojë, por unë s’besoj të kem rast tjetër për t”i kërkuar ndjesë nënës, të cilën, kur po mbyllte sytë e po jepte shpirt, e gënjeva, i thashë se dënimi im mori fund, se unë u ktheva në shtëpi, gjë që u realizua shumë vonë, dhe me shumë peripeci sa qesharake aq dhe tragjike për fatin e njeriut të shkretë, jeta e të cilit çuditërisht është lodër fjalësh në gojën e zyrtarëve.

Kisha filluar të botoja tregime në gazetën “Drita”, drama “Dasma e madhe e dritave” ishte vënë në skenë nga trupa amatore e Kombinatit të Tekstileve “Stalin” dhe kishte fituar flamurin e kuq të asaj gare festive të Nëntorit, apo çmimin e parë, megjithëse i bënë shumë luftë nga ministria e nga një delegacion i ardhur posaçërisht nga Elbasani, e megjithatë unë akoma s’kisha të drejtë të jetoja pranë familjes sime në Tiranë, qoftë dhe si punëtor, tani me kategori të tretë, si elektricist, të dytën si hekurkthyes e të gjashtën (të pestën të re) si saldator. E ç’rëndësi kishte e ç’dëm i sillte djersa ime ndërtimit të socializmit tashmë krejtësisht me forcat tona (se parulla kishte avancuar) që unë të punoja në rrethin e Tiranës, ku kisha dhe kam pasaportizimin dhe jo në rrethet larg saj?

Diplomat e mia si ndihmësmjek i shkollës së parë të mesme mjekësore, si mësues i gjuhës, i letërsisë e i historisë i Universitetit të Tiranës, si shkrimtar që kisha studiuar në “Institutin e Letërsisë Gorki”, u kthyen në të zezën time. Jo vetëm që këto diploma s’pinin ujë, por ishin ato që s’më lejonin të hyja përsëri në Tiranë. Si e qysh ndodhi, do të përgjigjem në pyetjen se si e sa ndihmon e interesohet organizata jonë e “Lidhjes së Shkrimtarëve dhe e Artistëve” për anëtarët e saj.

A e kanë pësuar, veç teje, redaktorët, botuesit apo edhe prototipat tuaj?
Po. Sidomos Vandush Vinçani, por më e dhimbshme është që e pësoi dhe një prototipe e romanit, ish-infermierja e kantierit të Muzinës. Meqë në realitet ishte një infermiere e vetme në ambulancën e kantierit, gjë që përkonte edhe në roman, të quajtur nga unë me emrin Vaide e të krijuar si personazh letrar me një biografi letrare të fantazuar, e cila ndonëse e martuar me Kasemin (po personazh letrar), bën dashuri me inxhinierin e kantierit Gjin Kulprin (po personazh), u ngatërrua, u njësua dhe më saktë të themi iu atribuuan asaj peripecitë e heroinës së romanit.

Nga personazhi real, infermierja e kantierit, ajo që e kisha njohur në kohën kur grumbulloja material, kisha futur te Vaideja, personazhe e fantazisë, cilësitë e saj të rralla si infermiere, dashurinë për punën e për njerëzit, devotshmërinë e saj, por jo korrektësinë e ndershmërinë e saj si qytetare. Vaideja përfaqëson një kategori të grave shqiptare që jeton në kushtet shumë të vështira të një kantieri të izoluar, që sakrifikon në mënyrë sublime e të heshtur, që ëndërron marrëdhënie të reja e të lira, që është e predispozuar të mbushë boshllëkun shpirtëror pa ditur se si. Është një flutur që shkon drejt dritës, pa e ditur se i digjen krahët delikatë. Kritika e atëhershme mbajti qëndrim ndaj Vaidesë dhe burokracia atë gjë bëri. Meqë u shkurtua vendi i punës së infermieres së kantierit të Muzinës, e dërguan në prodhim, i dhanë një lopatë që të mbushte gropat e rrugëve të kantierit, pavarësisht se ajo ishte një infermiere e mirë dhe një grua e respektuar.

Sapo kisha vajtur në kantierin e Bistricës. Bashkë me dy punëtorë ngarkim-shkarkimi grumbullonim trarë, dërrasa e hekura të mbetura e i transportonim nga kantieri në qendër me një makinë “Zis”. Duhej të bënim pesë rrugë në ditë që të nxirrnim pagën minimale. Makina qëndroi. Para nesh një grua, që kishte mbuluar fytyrën me një shami të bardhë si mandilet e dropulliteve, mundohej të mbushte me lopatë një gropë në mes të rrugës. Ajo po na vononte. Si më i riu që isha, zbres nga makina, ia marr lopatën nga dora dhe nisa të mbush gropën. Nuk e njoha fare dhe nuk i fola, i bindur se do të më thoshte faleminderit që po e ndihmoja.

Ishte e djegur nga dielli dhe e rrudhur. Dhe në moshë m’u duk e madhe. S’di pse vështrimet tona kryqëzoheshin. Sytë po më dukeshin si të parë. Ata se si qeshën, sikur fshihnin një kënaqësi. Dhe buzët lëvizën. Nuk buzëqeshën.
– Ti je ai shkrimtari, Dhimitri, – foli ajo.
Nuk u befasova, sepse e dija që në kantier ishte bërë një mbledhje e madhe ku qe diskredituar “Tuneli” dhe ishte shkruar një letër kolektive.
– Po, – i thashë, duke mos duruar atë nënqeshje të hidhur që shprehte dhe një kënaqësi.
– Mirë ta paskan bërë dhe ty. Mua në lopatë, ty në ngarkim-shkarkim. Nuk po më njeh, ë? Jam Vaideja tënde, – shtoi ajo me përbuzje.
“O Zot!”, thashë me veten time dhe u mundova t’i shpjegoj teorinë e letërsisë, tipizimin, gërshetimin e spuntos reale me fantazinë, por qe e kotë. Ajo humbi durimin dhe më përcolli.

– Hajt, e mbushe gropën. Hip në makinë e mbaj hekura e dërrasa.
Hipa në makinë. Më dhembi zemra. Dhe nuk di pse ajo grua në udhë, me lopatë në dorë, e përcëlluar nga dielli, më dukej se ishte gruaja ime, tamam si ajo që kishte mbetur në Tiranë e lidhur pas pleqve të mi, pas fëmijëve të mi. Për të dyja fajtor isha unë. Unë i kisha dënuar. E përse? Për kënaqësi egoiste të krijimit, sepse me fantazinë time kisha krijuar, pjellë (jo pa dhimbje) një personazh letrar, një Vaide të brishtë, të pakënaqur nga jeta, që protestën e saj e shprehu si ato fluturat mendjelehta që kanë etje për pak dritë.

Dhimitër Xhuvani lindi më 23 maj 1934 në Pogradec. Studioi letërsi në Tiranë dhe në Institutin e Letërsisë “Gorki” të Moskës. Vdiq në Tiranë më 19 tetor 2009. Ishte djali i mësuesit të nderuar elbasanas Kostaq Xhuvanit.

Në vitin 1944 familja e tij shpërngulet nga qyteti, kur ushtria gjermane vjen në Pogradec dhe ikën muhaxhir në Mokër, ku qëndron deri në çlirimin e vendit, dhe kthehet në Elbasan.

Dhimitri pas shkollës së mesme mjekësore punon në spitalet rurale të Gramshit, Librazhdit, Cërrikut, Peqinit. Shkëputet nga mjekësia dhe vazhdon studimet e larta në Fakultetin e Historisë dhe Filologjisë në Tiranë dhe më pas studion në Institutin “Gorki” të Moskës. Krahas punës së shkrimtarit, ushtroi edhe profesionin e mësuesit, gazetarit, redaktorit, montatorit, elektricistit, saldatorit.

Është fitues i shumë çmimeve letrare si dhe laureat i “Çmimit të Republikës”, proza e tij është përkthyer në disa gjuhë si në italisht, frëngjisht, anglisht, rusisht, në gjuhën kineze dhe japoneze.

Tituj të veprave

Kambanat e fundit (1958)
Midis dy netëve (1962)
Tuneli (1966)
Përsëri në këmbë (1970)
Fan Smajli (1971)
Zgjimi i Nebi Surrelit (1976)
Do të jetojmë ndryshe (1979)
Vdekja e zotit Kaloti (1981)
Bota ime (1984)
Dashuri e harruar, 2007

Skenare filmash

2004 – I dashur armik

1999 – Funeral Business

1995 – Dashuria e fundit

1994 – Një ditë nga një jetë

1988 – Shpresa

1986 – Bardhësi

1986 – Kronikë e atyre netëve

1985 – Melodi e pandërprerë

1983 – Koha nuk pret

1979 – Përtej mureve të gurta

1975 – Rrugicat që kërkonin diell

1973 – Brazdat

1971 – Mëngjeze lufte

1970 – Montatorja

VOAL – Moikom Zeqo, personaliteti më poliedrik shqiptar, solli këto ditë librin e tij më të ri, “Centauri i fundit”, botim i West Print. Në 563 faqet e tij libri përmban 123 proza artistike të shkruara ndërmjet viteve 1990-2010 me një tematikë të larmishme nga mitologjia, historia, arti dhe me persiatje filozofike rreth kategorive të përjetshme si jeta, vdekja, liria, dashuria, amëshimi, pavdekësia, përjetësia, parajsa, ferri, purgatori e tjerë.

Prozat artistike të Moikom Zeqos përshkohen nga erudicioni i thellë, fantazia marramendëse, dialogët befasues dhe stili meditativ borhesian, çka bën që çdo botim i ri i autorit të jetë një ngjarje për letërsinë dhe kulturën shqiptare.

Moikom Zeqo është autor i rreth 70 librave me poezi, studime arkeologjike, për historinë e artit, si dhe të nje numri skenaresh për filma kinematografike e televizivë me karakter arkeologjik dhe kulturor. Ka marrë disa herë çmime të para për librat e tij. Krijime të Moikom Zeqos janë përkthyer në gjuhët anglisht, frëngjisht, greqisht, italisht, sërbokroatisht, bullgarisht, rumanisht, polonisht, danisht, esperanto, gjermanisht si dhe në gjuhën tonë.

Është autor i tre ekspozitave vetiake në pikturë. Ka përfaqësuar Shqipërinë në Konferenca Shkencore Ndërkombëtare me dhjetra herë dhe është vlerësuar nga personalitete të larta të kulturës shqiptare dhe të huaj.

Moikom Zeqo është sot një nga personalitetet e njohura të kulturës sonë kombëtare. Veprat e tij dallohen për një stil lakonik, të ngjeshur dhe erudit dhe njihet si pionier i postmodernizmit në letrat shqipe.

Unë jam Centauri i fundit, i tha vetes.

Jam i fundit,- se tërë populli i dikurshëm i centaurëve s’është më.

Jam i fundit.

Centauri i Fundit i botës.

I fundit.

Ai lëvizi mbi pllajën e stralltë, plot shegë dhe fiq të egër, agavie të mëdha dhe kaktuse të çuditshëm.

I njomur nga vesa e ndritshme e mëngjesit luhatej ngadalë si në ëndërrim me pamjen e tij të pazakontë dhe padyshim hyjnore.

Ai po përshkonte hapësirën ekzotike të fillimvjeshtës grishëse dhe njëkohësisht tërë mijëvjeçarët e ekzistencës.

Ajri i ngrohtë, por edhe i freskët i rrëshqiste mbi fytyrën me flokët e mëdha kaçurrela, mbi vetullat e dendura dhe mjekrën e shpupuritur, – një fytyrë autoritare dhe tërheqëse si ajo e një binjaku të vetë Zeusit të fshehur dikur sipër reve misterioze.

Por sytë në këtë fytyrë qenë melankolikë me një qetësi të thellë si qetësia e shurdhët para fillimit të shtrëngatave, ose si mbas mbarimit të gjithçkaje dhe të vetë botës.

Ç’do të thotë të jesh Centauri i Fundit, e pyeti veten.

S’do të ketë të tjerë të ngjashëm si unë, po vallë çdo e ngjashme zhduket përgjithmonë?

Ahere pse ka ekzistuar kjo e ngjashme dhe u pranua si e tillë?

Dhe a mundet të ripërtërihet?

Të jesh Centauri i Fundit do të thotë të mbartësh në veten tënde tërë të ngjashmit që s’janë, kështu ata janë ende ndërmjet teje, pra kuptimi i vdekjes së tyre s’ka vlerë gjersa ti ende jeton.

Ti ende jeton që të mos vdesin ata.

Ti ende jeton,- për të vërtetuar një ekzistencë të mrekullueshme dhe të pamohueshme dot.

Populli i centaurëve do të mbesë patjetër në kujtesën e shekujve.

Ky popull i pathyeshëm, me krenari të epërme, me intelektin e dyfishtë të njeriut dhe të kalit ka qenë i shumtë dhe i përhapur kudo.

Centaurët mësonin heronjtë, vetë Akilin, dinin mjeshtërinë enigmatike të mjekimit të plagëve të trupit dhe të shpirtit.

Bënin gosti madhështore, ndërroheshin me përkushtim, por jo edhe pa ndrojtje nga të gjithë edhe nga zotat edhe nga vdekatarët.

Shëmbëlltyra e çdo centauri -gjysmë njeri e gjysmë kalë tregonte një ngjizje të hatashme të natyrës së gjallë dhe mendimit, një variant tepër interesant, madje poetik të kozmogonive.

Lindja e centaurëve e ka një zanafillë, që tashme është harruar.

Zotat janë përherë të pavdekshëm, njerëzit lindin nga njerëzit.

E vërtetë e lindjes së centaurëve është ndryshe.

Krejt ndryshe.

Ky është sekreti i tyre i madh dhe unik.

Me të vërtetë centaurët kanë lindur vetëm ahere kur njerëzit në fillim besuan pamëdyshje se ata ekzistonin.

Centaurët qenë krijesa të plotfuqishme të besimit të njerëzve.

Madje dhe zotat skeptikë, që i nënvleftësojnë njerëzit e brishtë u ndikuan nga ky besim universal duke pranuar ekzistencën e centaurëve, duke e shpjeguar dhe argumentuar si mundësi krijimi e befasie të vetë sqimë, dhe hirit të plleshëm të substancës hyjnore.

Kështu centauret u bënë qenie intime të njerëzve dhe të zotave.

Shumimi i centaurve qe shumimi i besimit për ta.

Kjo qe premisa dhe thelbi i ekzistencës së tyre.

Mijëvjeçarë më pas njerëzit u bënë konfuzë,- nisi të zbehet besimi i tyre për centaurët.

Njerëzit u bënë dyshues, të vrazhdë, nisin ta urrenin çdo gjë poetike që përhapte dhe rregullonte harmoninë midis gjërave, madje dhe lidhjet midis tyre dhe zotave olimpikë.

Fantazia e tyre u ftoh, u bë e plogët, tepër meskine, shumë egoiste, kontradiktore.

Njerëzit u mbërthyen keqas, pa rrugëdalje në këtë krizë besimi.

Kur një pjesë e tyre qe krejt mosbesuese,- ahere një pjesë e centaurve zhdukej vetvetiu, -por mbeteshin ende shumë centaurë përderisa të tjerët ende i besonin.

Kur shtohej numri i të lëkundurve midis atyre që besonin dhe nuk besonin ahere në përgjithësi kentaurët sëmureshin seriozisht, qenë të pafuqishëm, por ende mund të ëndërronin për mbijetesë.

Por ndodhi ajo më e tmerrshmja,- më fatalja.

Njerëzit në përgjithësi nuk besonin më tek ekzistenca e centaurëve dhe populli i madh i centaurve u shpërbë vetvetiu në ajër, format e dukshme të tyre mjegulloheshin, pastaj bëheshin të tejpashme, mund të shquheshin akoma në parafundin e tyre si forma centaurësh ajrorë, prej erërash dhe flladesh, deri sa përfundimisht u zhdukën, humbën në padukshmërinë e patjetërsueshme.

Më gjatë nga të gjithë vetëm fëmijët, por edhe poetët, e kanë besuar ekzistencën e centaurve.

Ky besim e mbajti tepër gjatë gjallë gjeneratën e fundit të centaurve tashmë të papërfillur.

Por tani në botë qe vetëm një fëmi që besonte me gjithë fuqitë e shpirtit se ishte i vërtetë dhe i gjallë centauri i fundit.

Vetëm një fëmijë dhe askush tjetër.

Por kjo qe krejt e mjaftueshme dhe mrekullibërëse.

Centauri i Fundit jetonte pikërisht se jetonte ky fëmijë.

Centauri qe me përmasa vigane përpara këtij fëmije që ishte dhjetë vjeç.

Pikërisht ky dhjetëvjeçar i paepur bënte që centauri madhështor të përjetonte në qenien e tij moshën e tërë mijëvjeçarëve.

Centauri i Fundit e kapërceu pllajën.

Doli në tërthoret plot burime të një lugine.

Aty ishte shtëpia e gurtë, ku ishte fëmija dhe familja e tij.

Në skaj kullotnin dhitë.

Centauri i Fundit u pushtua nga emocionet.

E pa fëmijën në oborrin e shtëpisë.

Dhe fëmija e pa.

Nga tërë pjesëtarët e familjes vetëm fëmija mund të shihte centaurin.

Për të tjerët centauri qe i papashëm dot.

Ata s’besonin, pra s’e shihnin, s’mund ta shihnin, sepse s’donin ta shihnin.

Ishte kaq e thjeshtë.

Pafundësisht e thjeshtë.

– Erdhe, tha fëmija(nje djale  10 vjecar )

– Erdha.

– Dukesh pak i lodhur.

– Vërtetë. Jam pak i lodhur. E di që ekzistoj falë teje. Nëse ti s’je mirë, as unë s’jam mirë. Nëse jam pak i lodhur kjo do të thotë se edhe ti je pak i lodhur.

– Mbase është kështu, tha fëmija, por me një zë gazmor.

– Kështu është. Padyshim. Ti dhe unë jemi e njëjta gjë. Çdo gjë që të ndodh ty më ndodh edhe mua.

– Jo. Ti ekziston pavarësisht se dua unë. Ti je jo se jam thjeshtë unë. Nuk të kam krijuar unë. Ti je shumë më përpara se sa të lindja unë. Centaurët si ti kanë qenë gjithmonë.

– Por s’do të jenë gjithmonë.

– Jo, do të jenë. Besomë do të jenë. S’do të harrohen. Asnjë harresë nuk i mohon dot. Do të jenë përgjithmonë.

– Ndoshta.

– Do të jenë përgjithmonë, jo se unë besoj se ti je. Unë besoj sepse ti ke qenë. Prandaj do të jesh.

– Ti je i vetmi që ende beson. Unë tashmë jam Centauri i Fundit.

– Por unë s’do të jem fëmija i fundit që beson dhe të sheh ty.

– Kam frikë se je fëmija i fundit dhe unë jam Centauri i Fundit. Po, po, i fundit.

– S’je Centauri i Fundit, qeshi fëmija. S’ka asnjëherë Centaur të Fundit. Asnjëherë. S’ka Centaur të Fundit. Ashtu siç nuk ka Fëmijë të Fundit.

– E vërtetë. Përherë do të ketë fëmijë. Por jo të gjithë fëmijët do të besojnë tek kentaurët. Jo të gjithë fëmijët do të jenë si ty. Ti je fëmijë i veçantë. Ti je fëmijë që dallon nga të tjerët. Prandaj unë nuk jam zhdukur. Po të mos ishe ti, as unë s’do të isha.

– Po e tepron pak, tha fëmija. Unë jam një qenie njerëzore. Do të plakem dhe do të vdes një ditë. Por ti s’do të vdesësh, besomë!

– Ditën që ti s’do të jesh, as unë s’do të jem.

– Mos u shqetëso! Do të jesh! Patjetër do të jesh.

– Po si vallë? Si do të jem? Nëse askush s’beson si mund të jem?

– Përherë do të ketë dikush që do të besojë. Jam krejt i sigurt.

– Nuk kam dyshim se pikërisht unë kentauri i fundit jam se beson ti, fëmija i fundit.

– E ku e di ti, se do të lindin përsëri fëmijë që do të besojnë si unë? E nëse do të ketë njëmijë fëmijë si unë në botë do të ketë njëmijë kentaurë përsëri.

– Ah! Këtë s’e kisha menduar.

– Bën mirë ta mendosh.

Pastaj fëmija heshti.

Centauri s’dinte ç’të bënte.

Ky dialog i kishte zbuluar lidhjen midis Përkohësisë dhe Përjetësisë.

U dëgjua një zë.

Një grua e hijshme, e ëma e fëmijës, i thirri birit të saj.

Ajo doli nga dera e shtëpisë duke mbajtur në duar diçka.

Centauri i Fundit e pa gruan.

Në fakt gruaja s’mund ta shihte dot.

Vetëm fëmija mund ta shihte atë.

Askush tjetër.

Gruaja mbante në duar një copë dru në formë katërkëndëshi- ku qe pikturuar një fytyrë burri, praruar me ar.

– Biri im, tha gruaja. Shikoje, kjo është ikona e Jezu Krishtit.

– E shoh nënë, tha fëmija me dashuri.

– Është Zoti ynë. Jezu Krishti i mahnitshëm. U sakrifikua për mëkatet tona. Duhet të besojmë, që të na falen mëkatet.

– Po nënë. Po pse mban mbi kokë këtë kurorë prej gjëmbash?

– Është kurora e një Mbreti të Mbretërve.

– Ah, nënë!

– Ai u kryqëzua dhe u ringjall për ne biri im.

– Ah, sigurisht!

– Ne besojmë tek Jezu Krishti. Pa të s’jemi asgjë!

Fëmija heshti.

Nëna e përqafoi, pastaj me ikonën u fut përsëri në shtëpi.

Centauri ra në mendime.

– Kush është ky Jezu Krishti, e pyeti fëmijën.

– Është Zoti i njerëzve tani.

– Si? Kanë kaluar kaq shumë shekuj. Unë e di se Zeusi është Zoti ynë i lashtë.

– Sa kohë që njerëzit e kanë besuar këtë gjë Zeusi qe vërtet Zot, pa asnjë tjetër. Por Zeusi dhe zotat e tjerë nuk i beson më askush. Prandaj s’janë më. Tani njerëzit besojnë Jezu Krishtin. Nëna ime e beson. Edhe unë kam nisur ta besoj. Por mos u tremb, unë besoj plotësisht tek ty centauri im. Gjithmonë do të besoj tek ty. Mos u ligështo! S’do të të braktis!

– E kuptoj. S’do të më braktisësh.

– Asnjëherë.

– E kuptoj. Jam tepër i lashtë. Ti je një fëmijë, shpresoj që të jetosh sa më gjatë. Me që ra fjala, s’e kam idenë e kohës, ç’shekull është? A mund të më thuash diçka për këtë?

– S’e di si matej koha më përpara. Tani koha matet me lindjen e Jezu Krishtit. Është viti 435 mbas lindjes së tij.

– Viti 435? E kam të vështirë ta kuptoj. Mbase në të vërtetë koha matet ndryshe, ose nuk matet fare. S’mund të matet ajo që s’ka fund, as fillim e as mbarim. Koha! Ah, koha!

Sytë e Centaurit të Fundit u njomën.

Djali ju afrua.

Centauri u përkul dhe e përqafoi.

E mbajti në krahët e tij të fuqishëm.

– Vrapo, i tha djali.

Ashtu sëbashku : Trupi i djalit i mbërthyer pas kraharorit të centaurit, -të dy si një qenie e bashkuar mrekullisht.

Centauri vrapoi me shpejtësi.

Kishte në këtë lëvizje diçka më shumë se energji, forcë, diçka më shumë se vetë kuptimi i lëvizjes.

Kishte diçka nga shpejtësia e dritës.

E mendimit.

Ata qenë të pashkëputshëm nga njëri-tjetri.

Të pakonceptueshëm në ndarje.

Qenë bashkë si logjikë, si shpirt.

Qenë bashkë si lindje dhe si vdekje, por më tepër si amshim.

Hapësirat hapeshin para tyre, por s’mbylleshin më mbas tyre.

Ata në shumë se në shtigje guri, anash ujëvarave, gjineshtrave, shpellave dhe maleve vraponin në kohë, si të qenë vetë koha.

Kapërcenin gjithçka në të katër pikat e horizonteve, fushat e molosëve, ndonëse tempullit të Dodonës, përbri portave të Trojës dhe të Tebës, të Babilonisë, të Romës, në brigjet e Eufratit, të lumit ilir Aos, të Nestosit, buzë Vezuvit dhe Etnës, afër tempujve të mëdhenj paganë plot skulptura dhe relieve, në kufijtë ndarës të epokave, në malet e Europës dhe të Azisë, por dhe mes gërmadhave të Kartagjenës, në shkretëtirat egjiptiane të piramidave, në bregdetet e Bosforit dhe të Kalkidës, në skajet e Hindisë përrallore, nën akujt e Himalajave, për t’u rikthyer, por gjithmonë për të mos u ndalur.

Qe vrapi i një mbijetese të pabesueshme edhe përtej vdekjes të të dyve, të djalit dhe të Centaurit të Fundit.

Trupat e të dyve do të bëheshin të lehtë, pa peshë e do të përfundonin në krijesa ajri të shëndetshëm dhe të pastër.

Në të vërtetë ky vrapim qe një fluturim fantazmagorik përmes dhe përtej shumë realiteteve që ka e do të ketë universi.

Një fluturim kurajoz dhe kuptimplotë që sfidon gjërat e përkohshme, efemere.

Centauri i Fundit me djalin e përqafuar në krahë.

Centauri i Fundit që e tregon këtë djalë, më Mbret se të gjithë Mbretërit e botës,- më shpirt se të gjithë shpirtrat, sikur do të thotë përpara Amshimit: Ja ky djalë! Është Ati im dhe njëkohësisht është edhe Biri im!

Ah, Centauri i Fundit! (1999)

Shkrimtari X3Z ishte ende i zgjuar në mesnatë. Përballë tij qe letra e bardhë. Ai nisi të shkruante diçka. Diçka për kuptimin e gjërave. Imagjinata e tij qe e skajshme, por ai synonte tek një abstragim i saj. X3Z shkroi si në ethe këto rreshta: Kuptimi? Ç’është kuptimi? Ne përjetojmë ngjarje. Brenda tyre është kuptimi. Kuptimi është gravitacioni i kthyer në substancë – shpirti pa trup – fantazma më me vlerë se sa origjinali, – mali i gjeometrizuar në piramidë, – sfera e përgjithshme e bërë trekëmbësh i veçantë guri paemër i shndërruar në kult hyjnor i një emri, – më saktë emri i panjohur i një realiteti të panjohur. Kuptimi i botës? Thjesht një ide? Pse ekzistenca është një kacafytje idesh konfuze? Diçka kontradiktore. Idea e jetës? Një koleksion i rremë frymëmarrjesh? Kuptimi i librave? Një rishkrim i pafund asaj që ishte ndaj edhe është dhe s’dihet në do të jetë? Kuptimi i artit? Një ndjesi e vagullt estetike? Emocione të stimuluara? Një kujtesë e rreme e historisë? Ç’është kuptimi i një luleje efemere? Po kuptimi i një ylli miliona shekullor? Ç’është kuptimi i një xixëllonje? Po kuptimi i shpërthimit në Hiroshimë? Ç’është kuptimi i një krimi? Po kuptimi i therjes së kafshëve për ushqim? A s’janë e njëjta gjë? Ç’është kuptimi i një anije të mbytur? Po kuptimi i një ëndrre të parealizuar? Ç’është kuptimi i një aureole? Po kuptimi i një unaze martese? Po kuptimi i bukës së brerë nga krimbat? Ç’është kuptimi i një ore? Po kuptimi i kohës? A ka hapësirë pa kohë? Po kohë pa hapësirë? Ç’është shija e frutave? Po shija e mendimit të fjalëve?

Shkrimtari X3Z la stilolapsin mbi letrën e shkruar. Pyetjet s’kanë fund se përgjigjet s’kanë fund. Kam shkruar libra. Libra që përshkruajnë ngjarje. Ngjarjet e jetuara dyzohen në ngjarje të shkruara. Pse? Kaq e domosdoshme është? Letërsia është një shumëfi shim. Esenca është edhe pa të. Letërsia e subjektivizon historianë. Diçka groteske. Abstragimi i koncentron gjërat. Mendimi është kudo. I padukshëm. Shkrimi e bën të dukshëm. E grafi zon. Po edhe alfabetet janë abstragim. Shkrimi është kurthi i mendimeve.

Shkrimtari X3Z psherëtiu. Kam kaq vite që shkruaj. Por mendimi më shpëton nga duart. Më ikën, i pakapshëm, përherë rrëshqitës. Mund të shkruhen shumë libra. Por asnjë të mos mbetet. Letra e librave është katastrofa e drurëve. Ah.

Shkrimtari X3Z nuk kishte asnjë delir për veten. Ai kishte shkruar libra rregullisht, por që s’kishin tërhequr vëmendje. Kjo nuk e trishtonte. As e revoltonte. Ai kryente një proces, as më pak, as më shumë. Ai ishte njeri normal. Nuk kishte shpërthime. As ambicie të mëdha. Qe i sjellshëm, aspak konfl iktual. Një qenie e pranueshme. Thjesht një qenie njerëzore. I pëlqente të jetonte. Madje i pëlqente shumë të jetonte. Jeta s’përsëritet më. Jeta është më e rëndësishme se librat.

Shkrimtari X3Z pa orën e murit: 2 e 37’ mbas mesnatës. Duhet të fl e, mendoi, të qetësohem. Megjithatë e kish frikë gjumin. Sa herë shtrihej në shtrat e ndjente se gjumi do të merrte në dorëzim trurin dhe trupin e tij. Gjumi qe i pamposhtur, përherë triumfues. Por gjumi nuk njihte asnjë marrëveshje paraprake. Gjumi nuk garanton asgjë nëse do të ishte e sigurt se do të ngrihej i gjallë nga shtrati pas zgjimit. Shumë njerëz kanë vdekur në gjumë. Të vetëdijshëm para gjumit dhe asgjë në gjumë. Ah. Gjumi është forma fantazmore e vdekjes. Me një dinakëri të fshehtë. Shkrimtarin X3Z e trembte kjo dinakëri. Nuk e donte. E urrente. Ah. Gjumi është pashmangësia e vdekjes.

Shkrimtari X3Z megjithatë u shtri në shtrat. Mbylli sytë. A do të shoh ëndrra, mendoi. Një natë kish parë në ëndërr vdekjen e tij. Shtrati qe shndërruar në arkivol. Kurora me lule, njerëzit e trishtuar të familjes, të afërmit, kolegët. Një koleg mbajti fj alimin mortor. Foli për të, për jetën e tij si shkrimtar, për librat, për humbjen e madhe që pëson kultura me vdekjen e shkrimtarit, të talentuar dhe fi snik, familjar dhe shoqëror. Ai në ëndërr e dëgjonte me etje dhe kuriozitet këtë fjalim të fundit i përkëdhelur në sedër. Por ai e dinte se fjalët i merr era, humbasin, treten. Atë e varrosën si një shkrimtar. Po a ishte në të vërtetë ai shkrimtar? Librat s’të bëjnë shkrimtar. Vdekja është harresa. Për çdo shkrimtar. Po për atë? Ah. Librat janë iluzion i amshimit. Ndërkohë edhe ëndrra edhe vdekja janë iluzione të njëra tjetrës. Pra edhe iluzione të iluzionit të amshimit. Ah.

Shkrimtari X3Z ishte ende i vetëdijshëm përpara kaosit dhe turbullirës së hirtë dhe pa përmasa të gjumit. Ai i përkiste rendit të përkohshmërisë. Po kjo nuk e shqetësonte. Ai ishte si shumica. Si shumica absolute e vdekatarëve. Pse të shqetësohej? Në djall shqetësimi? Pse ta torturonte veten?

Shkrimtarin X3Z qe gati ta zinte gjumi. Një dorëzim pa kushte, pa arsyetim dhe pa emocione. Pa asnjë kujtesë. Para se të humbiste në humbëtirë, në hiç ju kujtua një mendim i Plotinit, filozof i harruar. Ai thotë: “Kujtesa është për ata që kanë harruar, ose harrojnë. Zotat nuk kanë kujtesë, sepse ata nuk kanë nevojë të harrojnë. Zotat nuk kanë kujtesë, sepse ata nuk e njohin kohën, nuk e ndjejnë nevojën të luftojnë kundër kohës, nuk janë fragmente të asaj që ka humbur për ta krijuar, ose rikrijuar kohën” Në këtë pikë vdekatarët e zakonshëm janë më të ngjashëm, dhe po aq të neveritshëm dhe të kotë sa vetë zotat. Ah.

Shkrimtari X3Z mori frymë thellë. E pushtoi një indiferencë totale. Gjumi po afrohej mbi të. Gjumi sikur buronte nga muret, nga hapësira përtej mureve, mbi librat e dhomës, mbi letrat e shkruara, mbi akrepat e orës, mbi këpucët e hequra mbi dysheme, mbi syzet optike mbi komodinë, mbi abazhurin, mbi gjithçka. Ai qe i ngadaltë dhe pa peshë, i padukshëm dhe autoritar, zotërues pa emër dhe pa heraldika i universit, jashtë dhe brenda. Gjumi, gjumi! Absolut dhe i hiçtë. Gjumi i infinitit, pa përmasa, pa kohë dhe pa hapësirë. Ah.

Durrës 17 shkurt 1994

*Kjo prozë hap librin e ri të shkrimtarit Moikom Zeqo ‘Centauri i fundit’