Isha në Paris, kur, në maj 1992, mora një thirrje telefonike nga një shqiptar nga Uashingtoni që dëshironte të më takonte. Ishte një profesor në pension i gjuhës dhe letërsisë shqipe dhe italiane që quhej Arshi Pipa. Kishte lexuar disa nga punimet e mia mbi Shqipërinë dhe kishim nisur të bashkëpunonim me korrespondencë, veçanërisht me krijimin e një reviste të titulluar Albanica që ai e kishte botuar në SHBA. I lashë takim në një kafene pranë kishës Saint-Sulpice, sepse po qëndronte në një hotel të Quartier Latin.
E njihja vlerën e këtij profesori nga emri i tij i madh, sepse ai kishte botuar më 1978 në anglisht në koleksionin Albanisce Forschungen (Kërkime shqiptare) të Universitetit të Mynihut tri vëllime mbi letërsinë shqiptare. Kishte botuar po ashtu, gjithmonë në anglisht, katër vëllime të tjera në SHBA në koleksionin East European monographs në botimet e Universitetit Columbia të Nju Jorkut; vëllimi i parë, i botuar më 1984, i hartuar nga një grup autorësh nën drejtimin e tij, kishte të bënte me Kosovën. I dyti, i botuar më 1989, titullohej The Politics of Language in Socialist Albania. I treti, Albanian stalinism, ideo-political aspects, botuar më 1990, ishte pasuar më 1991 nga Contemporary Albanian Literature. Nuk e njihja rrugëtimin intelektual të këtij shqiptari, por më kishin mahnitur njohuritë dhe finesa e analizave të tij. Ai kishte marrë drejtimin e revistës Dielli të bashkësisë së shqiptarëve të SHBA.
Që të më njihte, duhet të vendosja mbi tryezë njërin prej librave të tij me kopertinë blu. Pasi prita ca, pashë të vinte një burrë trupvogël që duhet të ishte pak më shumë se 70 vjeç. Flokët e tij të bardhë, të ndarë me një vijë në mes, ishin prerë karé me një gjatësi që i fshihte veshët. Më kujtoi menjëherë Franz Liszt-in ose statujat e famullitarit të Ars-it që kisha parë në kisha. Tiparet i kishte fine, goja me buzë të holla rrethohej nga dy rrudha hidhërimi që i zbrisnin deri poshtë mjekrës. Mbante syze me skelet të zi dhe me xhama të trashë që vinin në pah vështrimin e një miopi. Megjithëse me flokë të bardhë, Arshi Pipa kishte vetulla të zeza mjaft të trasha që ia theksonin vështrimin e gjallë dhe të sinqertë. Shprehja e fytyrës dhe buzëqeshja e tij tregonin një mirësi të madhe. Folëm të dy duke u parë drejt në sy.
Profesor Arshi Pipa më përshëndeti duke përdorur fjalë shqipe, por biseda u bë në frëngjisht, sepse ai e zotëronte mjaft mirë këtë gjuhë. Madje ai ishte poliglot, fliste, përveç shqipes dhe anglishtes, frëngjishten, italishten dhe gjermanishten. Kishte gjithashtu njohuri të thella të latinishtes. Mora guximin ta pyes nëse kishte lindur në SHBA nga prindër shqiptarë të emigruar prej shumë kohësh, sepse e dija që në Detroit dhe në Boston kishte një diasporë të rëndësishme shqiptare, apo kishte lindur në Shqipëri.
– Kam lindur në Shqipëri, në Shkodër, më 1920. Mamaja ime ishte shkodrane. Stërgjyshërit e mi nga ana e babait ishin me origjinë nga Libohova, domethënë nga jugu i Shqipërisë ku kishin poste administrative, kryesisht në drejtësi. Babai im, një patriot dhe demokrat i madh, ishte avokat. Ai u burgos shumë herë në kohën e sundimit otoman. Më kujtohet që kishte miqësi me komandantin e trupave aleate të Shkodër, gjeneralin Joseph Marie Bardi de Fourtou.
– Prej sa kohësh jetoni në SHBA?
– Më 1957, u arratisa në Jugosllavi ku qëndrova gati një vit, pastaj, pas një qëndrimi të shkurtër në Itali, u vendosa në SHBA më 1958.
– Si mundët të largoheni nga Shqipëria, sepse vendi ishte i rrethuar me tela me gjemba dhe çdokush i afrohej kufirit pushkatohej në vend siç ndodhte me gjermanolindorët që donin të kalonin murin e Berlinit? Kaluat nga shtigjet e Malësisë së Madhe, i shoqëruar nga “malësorët”, që i njohin mirë shtigjet që i përdorin për verimin e bagëtive?
– Motra ime, Fehime, ka shkruar një kronikë familjare ku tregon epopenë e familjes sonë. Duhet t’ju them se kam qenë i burgosur për dhjetë vjet në burgjet dhe kampet e punës së detyruar komuniste. Jam dënuar për herë të parë më 1949 me dy vite burg për “agjitacion dhe propagandë” dhe, gjatë periudhës së terrorit dhe spastrimeve të vitit 1947, dënimi m’u kthye në njëzet vjet; por, më 1949, gjatë një mase të jashtëzakonshme faljeje, dënimi u përgjysmua dhe, më 1956, u lirova. Kur dola nga burgu pas dhjetë vitesh izolimi, shkova të takoj Ramiz Alinë, që asokohe ishte ministër i arsimit dhe kishte qenë nxënësi im kur punoja në gjimnazin e Tiranës më 1943 dhe më 1944. Më priti shumë mirë dhe munda të kem një vend pune si mësues. Dhashë mësim në gjimnazet e Tiranës, Shkodrës dhe Durrësit, por, meqë të gjitha programet ishin të mbushura me ideologji dhe tekstet ishin veçse slogane dhe pjesë të fjalimeve të Enver Hoxhës, dhashë dorëheqjen. Sigurisht që s’kisha pranuar të hiqja nga programet tekstet e shkrimtarëve të ndaluar nga regjimi komunist, si ato të At Gjergj Fishtës, një nga figurat më të mëdha intelektuale. Gjithashtu, s’mund të botoja më asgjë.
– Po, e kuptoj. Gjithçka duhet të kalonte përmes gjykimit të censurës. Një plejadë e tërë autorësh, mendimi i të cilëve nuk ishte në përputhje me ideologjinë në fuqi, u ndaluan.
– Duke mos mundur të ushtroja profesionin më tim si arsimtar, m’u desh të vendosja të jetoja në mjerim. Kështu, një ditë, kur një njeri i besuar më propozoi të arratisesha duke përfituar nga ndihma e një shqiptari, shtëpia e të cilit ndodhej jo larg nga kufiri me Jugosllavinë, pranova. Pra, u largova me motrën time që ishte veshur si fshatare. Secili ndoqi nga një itinerar të ndryshëm dhe u bashkuam në një vend ku ky malësori, një trim mbi trimat, na shoqëroi të kalonim kufirin. Të dy ishim të armatosur. Na çuan në një kamp refugjatësh, pastaj na pranuan të rrinim në Sarajevë. Aty qëndrova disa muaj si emigrant politik. Pata fatin të mos më kthenin në Shqipëri, siç ndodhte shpesh me të arratisurit. Kalova disa kohë duke përkthyer në shqip poemat e autorëve më të mëdhenj latinë në dialektin tonë gegë të Shqipërisë së Veriut. Më pas u nisa për në Itali, në Romë, ku lidha miqësi me Martin Camajn, një shqiptar nga veriu që, edhe ai, ishte larguar nga Shqipëria komuniste duke marrë rrugën e mërgimit përmes maleve të Veriut. Ai jepte shqip në Universitetin e Mynihut.
– Ç’ju shtyu të shkonit për të jetuar në SHBA?
– Nuk doja të qëndroja në Itali. Megjithëse kisha ndjekur një program studimi në universitetin e Firences, ku kisha botuar punimin tim të diplomës me temë “Morali dhe feja te Bergson”. Por kisha kujtimin e trishtuar të vëllait tim, Myzaferit, që kishte qenë student drejtësie në Padovë dhe që ishte burgosur nga fashistët në Ishullin Ventotene, në detin Tiren, ku dërgoheshin kundërshtarët e fashizmit. Gjithashtu ishte më e lehtë për mua të vendosesha në SHBA, sepse aty kisha nipa që mund të më prisnin.
Pashë që fytyra e Arshi Pipës u shtendos dhe përvijoi një buzëqeshje. Sytë e tij të zinj filluan të shndrinin. Kishte marrë një pamje rinore, kur më tha:
– Në fillim, m’u desh të punoja në Nju Jork si roje te një tregtar gomash, por isha kaq i zënë me studimin e librave, sa nuk e vura re që në dyqan kishte hajdutë, kështu më pushuan shpejt.
– Keni dhënë mësime shqipeje në SHBA?
– Dy vjet pas mbërritjes në SHBA, dhashë mësime filozofie dhe feje në Philander Smith College në Little Rock, Arkansas. Nga viti 1963 deri në 1966, kam dhënë mësim në Departamentin e italishtes në universitetin Berkeley dhe aty kam drejtuar edhe një seminar mbi gjuhën, letërsinë dhe folklorin shqiptar. Karrierën si profesor në departamentin e frëngjishtes dhe italishtes e mbylla në Mineapolis, në shtetin e Minesotas, duke vazhduar të drejtoj punime kërkimore mbi Shqipërinë. Më 1968 kam botuar një libër mbi Danten dhe Montalen. Kur dola në pension, më dhanë titullin “Profesor i merituar”.
I shpreha Arshi Pipës vlerësimin tim të madh për studimet e tij intelektuale dhe, veçanërisht, për erudicionin e tij të madh.
– Ajo që kam vënë re në librat tuaj, është logjika juaj shumë e fortë, shpirti deduktiv shembullor. Duke lexuar librat tuaj, mund të bëhet një paralelizëm me shkrimtarin shqiptar Faik Konica që ka studiuar në Francë. Ai ka shkruar një tekst të bukur më 1897 të titulluar “Disa këshilla mbi artin e të shkruarit”. Ai u duhet dhënë si model studentëve. Faik Konica ka shkruar se shkrimtari në radhë të parë duhet ta qartësojë mendimin e tij dhe të shpjegojë që në fillim se “ku fle lepuri”, sipas një shprehjeje shqiptare, dhe se rrëfimi duhet të zhvillohet ngadalë nga peri te gjilpëra, nga deduktimi në deduktim, me fjali të lidhura në mënyrë logjike mes tyre për të mbërritur në një përfundim që rimerr në mënyrë të përmbledhur mendimin e autorit. Është për të ardhur keq që ky shkrimtar është ndaluar për gati pesëdhjetë vjet në Shqipërinë komuniste, sepse ka qenë konsull i përgjithshëm i Shqipërisë në Uashington, ministër fuqiplotë nga viti 1926 në 1939.
– Po, u përgjigj Arshi Pipa, mendoj se Faik Konica ka bërë shumë për përparimin e kulturës shqiptare duke përhapur kulturën franceze në revistën e tij Albania në një kohë kur shqiptarët ishin ende në Perandorinë otomane.
– Librat tuaj shprehin shqetësimin për vazhdimësinë e zhvillimit të kulturës shqiptare, por, për fat të keq, nuk kanë mundur të përhapen në Shqipëri për shkak të censurës; me rënien e regjimit marksist-leninist, ju mund t’i përktheni në shqip. Kam parasysh vendosmërinë që keni treguar për të thelluar studimet mbi kulturën shqiptare si përmbushje e rekomandimeve që u bënte shqiptarëve Mit’hat Frashëri, babai i të cilit, Abdyl Frashëri, ka drejtuar më 1878 Lidhjen e Prizrenit për t’i hedhur shqiptarët në një aksion të përbashkët me qëllim çlirimin nga tutela otomane. Ky shkrimtar, edhe ai i mohuar gjatë diktaturës, ka shkruar më 1924 në librin e tij Plagët tona një tekst ku u këshillonte shkrimtarëve shqiptarë të merrnin penën e tyre për të punuar për ngritjen e nivelit kulturor në Shqipëri. Pikërisht këtë keni bërë ju në vendin ku ishit mërguar, me një durim të pamasë. Mit’hat Frashëri ishte pranuar plotësisht në rrethet letrare evropiane. Aline Menard Dorian, nga familja e mamasë sime që kishte lindur Menard, mbante një sallon ku vinin shpesh Alphonse Daudet, Emile Zola dhe vëllezërit Goncourt. Ajo ka mbajtur korrespondencë me Mit’hat Frashërin në vitet 1920-1922. Ajo ishte nën-kryetare e Lidhjes së të Drejtave të Njeriut dhe priste artistë, muzikantë, politikanë dhe të mërguar në sallonin e saj. E quanin “Mikpritësja e mirë”. Kur vdiq, Victor Basch, kryetar i Lidhjes së të Drejtave të Njeriut, i thuri elozhe kësaj gruaje që mbështeste popujt e shtypur dhe të mërguarit. Ajo denonconte diktaturat, bënte thirrje për mirëkuptim të përzemërt dhe mbronte lirinë e popujve.
Përgjigja e Arshi Pipës më habiti:
– Po shoh te ju, që keni punuar në terren me këmbëngulje në kushte të vështira, të njëjtën vendosmëri që provoj unë për të ngjallur interes për një vend të izoluar dhe të përçmuar për shkak të një ideologjie që e ka shkatërruar. Duhet punuar për ringjalljen e kulturës shqiptare.
– Ju propozoj të dëshmoni për rrugëtimin tuaj intelektual dhe për njohuritë tuaja duke mbajtur disa kumtesa para profesorëve të universitetit dhe studiuesve. Do të ishte një shembull i mirë për të treguar se ekzistojnë intelektualë shqiptarë që nuk kanë pranuar të nënshtrohen dhe që kanë njohur persekutimet staliniste. Gjithashtu mund të tregoni për lëvizjen që solli rënien e komunizmit dhe për zhvillimet politike të kohëve të fundit në vendin tuaj.
Profesor Pipa pranoi dhe vendosëm të takoheshim pas disa ditësh. Si dhuratë më dha disa kopje të librave të tij të parë të shkruar në shqip, tri vëllime me poezi: Lundërtarët botuar më 1944 në Tiranë si dhe Rusha botuar më 1968 në Gjermani. Poemat e tij flisnin për marrëdhëniet shqiptaro-serbe, për dashuri dhe gjakmarrjen në gjysmën e dytë të shekullit XIV. Më dha gjithashtu librin e tij të titulluar Libri i burgut që e kishte botuar në shqip në Romë më 1959 dhe që u kushtohej viktimave të komunizmit, duke më thënë:
– Kam mundur t’i botoj këto libra, falë një miku, Zef Shllakut, që më ka mbështetur financiarisht. Ai ka qenë një verior, i arratisur në SHBA. Kishte në San Françisko një restorant me gatime italiane që ishte bërë i famshëm sepse e kishte frekuentuar Luciano Pavarotti. Për botimin e librit tim, më ka ndihmuar gjithashtu dhe diaspora shqiptare e Detroitit, Nju-Jorkut, Uashingtonit dhe e Londrës. Në Librin e burgut do të gjeni tekste që i kam shkruar gjatë viteve të burgut, në fillim në Tiranë më 1945 – 1946, pastaj me radhë deri më 1956 në burgjet e Durrësit, Burrelit, Tiranës, në kampin e Vloçishtit pranë Korçës dhe në kalanë e Gjirokastrës. Duke menduar se nuk do t’u mbijetoja burgut dhe punëve të detyruara, kam dashur të lë një dëshmi. Pra, kam shkruar fshehurazi në burg, me një shkrim të vogël të imët dhe të rregullt, në letrat e cigareve që i palosja si fizarmonikë dhe i fshihja në palat e rrobave që ia jepja për të larë motrës sime kur vinte të më vizitonte.
I kërkova profesor Pipës të shkruante një dedikim në librin e tij që dëshmonte për vitet e burgut. Ai shkroi: “À Odile-Idole. A.P.” (“Për Odilën-Idhull. A.P.”), duke bërë një lojë fjalësh për të treguar vlerësimin intelektual për mua. Ai më bëri gjithashtu si dhuratë një varëse me dru arre të punuar nga një i burgosur. Ajo paraqiste një trëndafil. Ishte kujtim prekës.
U ndamë dhe, me t’u kthyer në shtëpi, u zhyta në leximin e librit të tij. Ai u kushtohej dëshmorëve të kombit që kishin rënë me nder, viktima të komunizmit. Në parathënie, Arshi Pipa shpjegonte se nuk kishte shkruar në prozë, sepse, në kushtet ku ndodhej, ose i mbyllur në burg, ose i mbajtur në një kamp pune të detyruar, i mungonte letra për të shkruar fjali të gjata dhe, përveç kësaj, e kishte të ndaluar të mbante ditar. Pra, kishte zgjedhur poezinë, për të cilën kishte një prirje të lindur. Përmes poezisë që i drejtohet zemrës dhe ngjall emocione, sprovat më të dhimbshme të jetuara shpreheshin në mënyrën më të mirë dhe e preknin thellë lexuesin. Përmes vargjeve të tij shprehej dhimbja e çastit. Vendosa të përkthej një pjesë të tekstit të profesorit Pipa. Ajo u botua në revistën Alternativa e re.
Arshi Pipa nuk kishte kurrë shumë qejf të fliste për të shkuarën e tij të dhimbshme. Ishte hera e parë që takoja dikë që kishte qenë viktimë dhe që kishte vuajtur dhjetë vjet në gulag. Shkrimi për të kishte qenë si një ilaç; në një farë mënyre, ai e kishte lehtësuar dhe rrëfimet e vuajtjeve të tij kalonin ndoshta përmes pendës më mirë se përmes fjalës.
Në poemën e titulluar “Nata e parë”, Arshi Pipa ndodhet, gjatë arrestimit të tij, në shërbimet e Sigurimit të Durrësit (që mbante atëherë në mënyrë të çuditshme emrin “Seksioni për mbrojtjen e popullit”). Ai përmend hije, hapa, zhurmat e goditjeve, britmat, fyerjet, një ferr i vërtetë ku janë zhytur njerëz të pafajshëm. Ai vetë kishte njohur torturat. Në një poemë tjetër, ai dëshmon për vuajtjet e të burgosurve që duhet të shtynin vagonë të rëndë me dhé për të punuar për ndërtimin e rrugës bregdetare në Durrës.
Në pjesën e parë të librit të tij, ai i kushton një elegji të bukur vëllait të tij Myzafer Pipa, që kishte qenë avokat. Pasi u burgos një herë në Itali nga fashistët më 1940, ai njohu një burgosje tjetër në kampin nazist të Prishtinës. Kur u kthye në Shqipëri, filloi të botonte një revistë kulturore të titulluar Fryma. E arrestuan në shtator 1946 dhe e torturuan me hekur të nxehtë në shërbimet e Sigurimit të Shkodrës, gjoja se kishte dashur të arratisej, por arsyeja e vërtetë ishte se kishte mbrojtur priftërinjtë katolikë më 1945. Ai ishte angazhuar në mbrojtje të tyre, megjithëse ishte mysliman. Vdiq më 1946 nën tortura në oborrin e shkollës së motrave stigmatine të Shkodrës. Familja nuk e dinte ku e kishte varrin.
Poemat janë të shoqëruara me shënime të bollshme të shtuara nga autori pas lirimit të tij. Ato japin saktësime mbi qëndrimin e Arshi Pipës më 1948 në kampin e punës të Vloçishtit, pranë kënetës së Maliqit. Kjo ishte një fushë e madhe e rrethuar me tela me gjemba ku 1300 – 1600 vetë, të burgosur ordinerë dhe politikë, jetonin në baraka. Lufta e klasave zbatohej aty me tërbim. Për rojet, të burgosurit politikë ishin përfaqësues të klasës kapitaliste-borgjeze dhe të burgosurit ordinerë kishin të drejtë t’i vidhnin. Për t’u mbrojtur, të burgosurit politikë flinin duke e fshehur bukën poshtë kokës.
Arshi Pipa i kushton njëzet e katër sonete përshkrimit të punimeve të bonifikimit që duhet të kryenin të burgosurit. Ata duhet të hapnin kanalin e Dunavecit, disa kilometra i gjatë në një thellësi prej 3 metrash dhe një gjerësi prej 10 metrash. Kantieri ndodhej 6 – 7 km larg nga kampi dhe rruga duhej bërë në këmbë. E gjithë puna kryhej me kazma, lopata dhe tokmakë. Nëse të burgosurit nuk e realizonin normën, rriheshin dhe privoheshin nga ushqimi ose torturoheshin. Shumë prej tyre vdisnin në vend. Arshi Pipa tregon disa ngjarje të llahtarshme: një shok i tij u ekzekutua, sepse u ishte afruar kufijve të kampit dhe një djalë i ri ishte varrosur i gjallë, i akuzuar se donte të arratisej. Shumë burra, të rraskapitur dhe të dëshpëruar, kishin vrarë veten duke u varur në hekurat e një dritareje të barakës së tyre. Kampi i Vloçishtit ishte një kamp i vërtetë shfarosjeje. Arshi Pipa tregon një anekdotë: kur kërkoi një ditë leje te një roje për të mos shkuar në punë, sepse i ishin buhavitur këmbët, ky i ishte përgjigjur: “Mendova se të kishin lënë në infermierinë e burgut, pra, e ke marrë veten, madje dhe qenke shëndoshur aty”. Meqë ai po heshtte, roja vazhdoi: “Gomar, nuk e kupton! Po që të vdesësh të kanë mbyllur këtu dhe tani ti më kërkon leje që të mos punosh…” Roja u largua duke e sharë.
Poemat nderojnë viktimat e Buchenwald-it, Majdanek-ut dhe të Dachau-t, viktimat e revolucionit hungarez, disa luftëtarë trima të historisë së Shqipërisë, vëllezërit e tij nga Kosova. Midis poezive kushtuar burgut të tij, ajo e titulluar Neli, me emrin e shokut të burgut, është prekëse. Arshi Pipa i kishte bërë ballë tmerrit duke parë qëndrimin e përkushtuar të Nelit, “farë e mirë e një fati të keq. Falë tij, unë pranova jetën dhe munda ta duroj fatin tim”. Ai nderon njëkohësisht të burgosurit që nuk i braktisën kurrë bindjet e tyre edhe në vuajtjet më të këqija dhe përfundon duke thënë se ka mësuar shumë në burg, shumë më tepër se në libra.
Një këngë u kushtohet dëshmorëve të kombit:
Prej qelave ndër pranga
ku presim pushkatimin
o bij t’atdheut ku t’jeni
ju lamë na trashigimin
Prej nesh ju merrni zemër:
s’na trembet syni ne,
s’na dhimset t’rit as jeta
kur vdesim për atdhe
Luftuem për idealet
e thjeshta kombëtare.
Na ramë, por mbasi mbollëm
virtytin e një fare
që jep ndër ju filiza
me gjak e bamë plle.
Shqiponja e përtërime
Me vdekjen tonë ka le.
Profesori më dha edhe një libër poezish të shkruara në gjuhë të ndryshme. Një poemë, e shkruar në fund të jetës së tij, dëshmon për ndjeshmërinë e tij të madhe, trishtimin dhe miqësinë e tij të thellë:
Femër e përjetshme
Madonë – Kordeli – Eloizë
Të ndoqa gjatë gjithë jetës sime
Të gjeta dy hapa larg
Hendekut të ditëve të mia.
Ti, që zëri i kadifenjtë
Ma grisi mbështjellën e qenies rastësore.
Ti, tek e cila veç i ligu ka dashur të besojë
Sibilë, druide,
Beatriçe e purgatorit tim.
Më shpëto nga vetvetja,
Natë e errët e shpirtit
Ku vetëm shkëlqen
Fije flake, e zezë,
Prehja e dhënë dëshpërimit.
Guxova ta pyesja profesorin për biografinë e tij, por, për t’ia kursyer kujtimet e dhimbshme, nuk e pyeta për vitet e kaluara në burg dhe në kampet e punës. Vështroja fytyrën e profesorit që dëshmonte për vuajtjet që kishte kaluar. Kishte lëkurë të zbehtë, madje të bardhëlleme. Shikimin e kishte të fortë dhe të thellë. Ishte mjaft i ndjeshëm dhe nga sytë i rridhnin shpejt lotët pas emocionit më të vogël. Vura re se ishte njeri shumë i butë dhe i respektueshëm. Kurrë nuk e ngrinte zërin. Për të, veprimtaritë e shpirtit ishin shpëtimi i tij. Kishte gjallëri të madhe intelektuale. Misioni i tij kushtuar zhvillimit të kulturës shqiptare e kishte shpëtuar nga dëshpërimi.
Admiroja forcën morale të profesor Pipës, fuqinë e qëndresës, zjarrin intelektual dhe finesën e shpirtit të tij. Më kishte rrëfyer se ndihej thellësisht evropian, edhe pse jetonte në SHBA. E donte shumë Korsikën, me peizazhet e mrekullueshme që ngjanin me ato të vendlindjes së tij dhe, sidomos, veçoritë dhe zakonet e afërta me ato të shqiptarëve. Fliste shpesh për Prosper Mérimée që kishte shprehur në shkrimet e tij interesin për shqiptarët.
Erudicioni i Arshi Pipës ishte i pamat. Pyesja veten si e kishte fituar. Kishte kryer studimet për latinisht dhe greqishte të vjetër në kolegjin jezuit Shën Françesku të Shkodrës që priste të krishterë dhe myslimanë, pastaj kishte ndjekur gjimnazin shtetëror të Shkodrës. Më 1944, në moshën 24 vjeçare, kishte themeluar një revistë të titulluar Kritika. Kjo ishte para vendosjes së komunizmit që kishte gjymtuar gjithë sektorin e kulturës. Gjatë diskutimeve tona mësova shumë mbi historinë dhe kulturën shqiptare. Duke e dëgjuar të fliste profesor Pipën, po konfirmohej ideja ime se shkencat humane të japin një kulturë mjaft të gjerë, aftësi të mëdha intelektuale dhe një finesë të bukur analize; ndoshta edhe filozofia që kishte studiuar në Itali kishte dhënë edhe ajo ndihmesën e saj. Nëse Shqipëria nuk do të kishte rënë në kurthin e komunizmit, ai do të kishte qenë një figurë e madhe intelektuale e nivelit ndërkombëtar.
U takuam sërish me rastin e një konference që ai dha në një institut kërkimor dhe, gjatë një darke në fund të mbledhjes, ku ai u zbraz, disi kur e pyeta për familjen, sepse e kisha ndier që për këtë temë fliste me lehtësi. Ndihej shumë i hidhëruar për fatkeqësitë që ajo kishte pësuar për shkak të tij, më tepër se për vuajtjet e veta.
– Komunistët, më tha, ma përzunë familjen nga kryeqyteti. Ata e detyruan të shpërngulej tri herë brenda gjashtë muajve, atë familje ku jetonin së bashku prindërit dhe tri motrat e mia, Nedret, Fehime dhe Bukurush, si dhe dy jetimet e motrës Bedi që kish vdekur nga tuberkulozi. Kur munda të flas së fundmi me njërën nga motrat e mia, pas gati pesëdhjetë vitesh heshtje, ajo më tregoi se një fqinj, djalë i ri, që banonte në njërën nga banesat e vogla ku kishte jetuar familja ime në Durrës dhe që kishte qenë nxënësi im, ishte dërguar nga Partia të më vizitonte në burg për të parë nëse “isha zbutur”. Iu përgjigja se nuk kisha bërë asnjë gabim, pra, nuk kisha asnjë arsye për t’u penduar. Kur isha i burgosur në Durrës, familjarët nuk më treguan që vëllai im kishte vdekur nën tortura dhe, herët e pakta kur vinin të më vizitonin, nuk i vishnin rrobat e zisë. Megjithatë, e mora vesh lajmin nga një burim tjetër. Humba edhe njërën nga motrat e tjera të mia, pastaj babai im u sëmur. Kishte thyer ijën. Mbeti invalid. Vdiq, i goditur nga një krizë zemre gjatë një shpërnguljeje me qerre. Ime më nuk arriti as të merrte ambulancë për ta transportuar. Në pak kohë humba tre anëtarë të familjes sime.
– Ç’vuajtje të tmerrshme!
– Kam parë shumë njerëz të vuanin rreth meje; intelektualë, inxhinierë, klerikë, por dhe fshatarë e punëtorë. Gjyqet ishin vetëm farsa të poshtra, sepse vendimet ishin vendosur shumë kohë më parë nga ministri i brendshëm. Vinçenc Prendushi, françeskan, poet i madh, që ishte kreu i Kishës katolike, u arrestua në moshën 86 vjeç dhe u akuzua se ishte pjesë e “klerit reaksionar”, se ishte armik i popullit, “bashkëpunëtor”, “fashist”, “agjent i Vatikanit” dhe se kishte bërë përpjekje për të përmbysur qeverinë. U dënua me njëzet vjet burg dhe me punë të detyruar. Iu përgjigj gjykatës se nuk kishte vepruar kurrë keq në jetën e tij, se nuk kishte ushtruar asnjë diskriminim. E mbaj mend mirë, sepse me të ndaja të njëjtën qeli të vogël, së bashku me nja tridhjetë burra të tjerë. Rrinim të ngjeshur në më pak se 40 metra katror, por linim hapësirë rreth arkipeshkvit në shenjë respekti ndaj tij. Për më tepër, mes nesh, të burgosurve, s’kishte më dallime: pak rëndësi kishte pozita jonë shoqërore apo edukimi ynë intelektual. Qëllova pranë tij dhe u bëmë miq pa dallim përkatësie fetare, sepse unë jam mysliman. Qëndruam bashkë deri ditën e vdekjes së tij më 1948. Biseda jonë kishte të bënte sidomos me letërsinë dhe, veçanërisht, poezinë.
Shtova:
– Imzot Prendushi ka marrë pjesë në mbledhjen e thesareve të poezisë gojore shqiptare. Ai ka shkruar edhe poezi shumë të bukura si Gjethë dhe Lule dhe ka përkthyer në shqip kryevepra të letërsisë evropiane. Arkipeshkvi i Shkodrës ka vepruar gjithashtu dhe si ndërmjetës në kohët shumë të vështira që jetonte Shqipëria në fillimet e periudhës së fitores së pavarësisë më 1912. Si ka mundësi që u trajtua si armik të popullit?
– Vuaja shumë për të, më tha Arshi Pipa, kur tregonte se e kishin torturuar. Policët e kishin goditur plakun me shkopinj. I kishin lidhur duart dhe këmbët dhe e kishin varur në tavanin e një dhome ku kishte vuajtur deri sa kishte humbur ndjenjat. Imzot Prendushi iu nënshtrua punës së detyruar. I duhej të shkarkonte kërcunj druri nga një karrocë që ndodhej në rrëzë të kodrës mbi të cilën ndodhej burgu dhe t’i sillte deri te ndërtesat. Ishte punë e rëndë për të që vuante nga një hernie. Rojet nuk pushonin së talluri me të duke e fyer me tonin e zërit të tyre kur shqiptonin vetëm fjalën “Prift!”! Talleshin me të duke i thënë: “S’ke punuar kurrë në jetën tënde?” dhe përfitonin nga kjo për ta rrahur dhe për t’i ngarkuar drurë të mëdhenj të shpinë.
– Vdiq nga torturat? thashë.
– Vdiq në spitalin e Durrësit ku ndodhesha i shtruar dhe unë, në të njëjtën kohë me të. Vuante nga një sëmundje zemre dhe kriza astme. Mjekët ishin shumë të përkushtuar për t’ia lehtësuar dhimbjet. Mendova se në çastin e prishjes me Jugosllavinë mund të përfitonte nga ndonjë amnisti, por nuk ndodhi kështu. I qëndroja shpesh te koka natën dhe dëgjoja me dhimbje të madhe rënkimet e tij për shkak të astmës. U përpoqa t’i bëja masazh te këmbët, siç bënim shpesh me të burgosurit e sëmurë. Problemi ishte se bënte shumë ftohtë. S’kishim dru mjaftueshëm për ta mbajtur zjarrin të ndezur gjithë natën. Dhe ishim gjithë kohës në errësirë. Peshkopi më kujtonte fjalët e Gëtes: “Dritë, më shumë dritë!” Ai përsëriste fjalët e proverbit shqiptar “T’u bëfshin sytë dritë për botën!” Ishte një thirrje për një mendim të ndriçuar, por edhe për spiritualitet dhe misticizëm. Vinçenc Prendushi pati fatin e zi që njohën shumë shqiptarë të tjerë, duke pranuar të vdesin pa i tradhtuar bindjet e tyre. Vdiq në shkurt 1949. Ia mbylla unë sytë. Gjeti paqen. Vdiq për idealin e tij.
– Kur mendoni të ktheheni në Shqipëri për t’u takuar me të afërmit, me të cilët jeni ndarë prej kaq shumë kohe dhe s’keni mundur as të mbani korrespondencë?
– Do të kthehem në Shqipëri pas disa muajsh, kur procesi demokratik të ketë nisur mirë; do të shkoj pas mbi tridhjetë vitesh mungesë. Ç’lumturi të shoh tokën time të lindjes dhe familjen time pas një mungese kaq të gjatë, si një natë e përjetshme heshtjeje!
Arshi Pipa s’reshti së luftuar me pendë që kultura e vendit të tij të mos zhdukej. Përmes diskutimeve që patëm, dukej se nuk kishte synim të angazhohej politikisht, por si demokrat i sinqertë, donte të mbështeste ecjen e shqiptarëve drejt demokracisë. Kishte shpirt mjaft liberal.
Profesor Arshi Pipa e vlerësonte shumë që zëri i tij të mund të dëgjohej në konferenca në Evropë në një periudhë kur mediat interesoheshin për përmbysjet në ish-vendet e Lindjes. Në ndërhyrjet e tij publike, ai nuk e paraqiste veten si viktimë, duke qëndruar i rezervuar lidhur me rrugëtim e tij personal. Fliste më shumë si njeri i letrave dhe filozof dhe i analizonte zhvillimet politike në një kontekst të zgjeruar. Në bisedat private, kishte humor si gjithë banorët e Shkodrës. Më fliste shumë për letërsinë, sidomos për letërsinë italiane, me të cilën ishte shumë i lidhur. I pëlqente të tregonte anekdota të nxjerra nga tregimet e Dekameronit të Bokaçios që ia kishin ushqyer imagjinatën në burg. Një ditë, më foli duke qeshur për periudhën që kishte jetuar në Shqipëri pas daljes nga burgu:
– Pas dorëheqjes sime, familja ime u ndodh në mjerim. Unë dhe motra, jetuam duke shitur kopsa që i prodhonim vetë me argjilë që e nxehnim dhe e thanim. Pastaj prisnim rrotullame ku bënim vrima për të kaluar fillin dhe i lyenim këto kopsa me ngjyra të ndryshme. Ime motër, që ishte e detyruar të punonte në një fabrikë tullash, ishte shumë e zonja për këtë. Çfarë s’na është dashur të bëjmë për një garuzhde me supë!
– Çfarë pune e bukur për një intelektual! thashë, ndër-kohë që mund t’i kishit përdorur dijet tuaja për të arsimuar rininë. Shqipëria u privua nga intelektualët më të mirë duke i shfarosur, duke i burgosur ose duke i degdisur nëpër fshatra për të punuar tokën. Çfarë shpërdorimi! Përveç disa njerëzve me integritet, pseudo-shkencëtarët dhe pseudo-studiuesit që përbënin elitën e re intelektuale nuk reshtën së kënduari refrenin e këngëve të Partisë dhe së mburruri mendimtarët Marks, Engels, Lenin dhe Hoxha. Më kujtohet një profesor letërsie, ithtar i realizmit socialist, shkrimet e të cilit kritikonin letërsinë klasike, që më shihte me sy të egërsuar kur kryqëzohesha me të në korridoret e Bibliotekës kombëtare.
– Duhet të ketë qenë Koço Bihiku. E kam vuajtur edhe unë armiqësinë e tij. Ka qenë nxënësi im në Durrës. Mori pjesë në dënimin tim.
– Po, pikërisht për të e kam fjalën.
Arshi Pipa kishte qëndruar gjithmonë i rezervuar për sa i përket persekutuesve të tij.
Kur e takova profesorin një herë tjetër, isha kureshtare të mësoja opinionin e tij në lidhje me atë që shqiptarët e quanin “gjuha e unifikuar”, gjuha zyrtare e Shqipërisë e përpunuar me kujdes në fillimet e sistemit komunist; ndaj e pyeta për këtë çështje:
– Në kohën e qeverisjes së Enver Hoxhës, kam vënë re shpesh një varfërim të gjuhës shqipe, duke lexuar shtypin dhe dokumentet e propagandës si dhe botimet universitare. Në to shpaloset një gjuhë e ngurtë, uniforme, e varfëruar nga pasuria e fjalorit të saj. Ishte si e filtruar, e mbrujtur me vetëpërmbajtje, e zbutur, puritane, e mbajtur në kontrollin e Sigurimit. Përmes shprehjes gjuhësore, mund të dalloje lehtë studiuesit cilësorë që dëshmonin një penë novatore dhe që shpalosnin një gjuhë jashtë kornizave.
– Po, e kam vënë re, por dua të kujtoj një prej betejave të mia, atë kundër vendosjes së asaj që quhet gjuha e unifikuar, m’u përgjigj Arshi Pipa. Duhet folur për turpin e reformës që nisi që prej vitit 1972 për të krijuar një gjuhë të re letrare.
E ndërpreva profesorin:
– E di që shqipja është një gjuhë me dy dialekte, e përbërë nga toskërishtja në Jug, që flitet në fushën e Myzeqesë dhe midis Beratit dhe Korçës me disa variante krahinore, dhe gegërishtja, e folur në Veri deri në Elbasan edhe ajo me variantet e saj krahinore, si dhe në Kosovë e Maqedoni. Përveç dallimeve të tjera, toskërishtja përdor ë-në e pazëshme dhe pengesën në përdorimin e r-së, gegërishtja dallohet nga përdorimi i hundoreve. Ju keni shkruar mjaft vepra në anglisht, por librat e parë dhe kujtimet tuaja janë shkruar në dialektin gegë. Tani, shqipja që mësohet dhe të gjitha shkrimet që kam lexuar, që mbulojnë periudhën pas viteve pesëdhjetë, janë hartuar në dialektin toskë.
– Format gjuhësore që gjeni janë ato që i përkasin asaj që e quaj ULLA, shkurtim i termave anglisht Unified Literary Language of Albania. Politika gjuhësore e qeverisë komuniste ishte të sheshonte dallimet dhe të krijonte një mënyrë të shprehuri të përbashkët.
Pata dëshirë të qeshja duke dëgjuar termin ULLA, sepse, ato vite, shiheshin shpesh në mure reklama erotike mbi të cilat shkruhej me shkronja të mëdha emri ULLA përkrah një fytyre gruaje të tipit nordik, e shoqëruar me një numër telefoni të Minitelit rozë. Por ruajta seriozitetin dhe vazhdova të dëgjoj profesorin.
– Para luftës, në vitin 1917, në Shkodër u krijua një komision letrar. Ai mendoi për konvergjencën e dy dialekteve duke zgjedhur dialektin gegë të Shqipërisë së Mesme, atë të krahinës së Elbasanit me qëllimin që të mbërrihej në një gjuhë letrare të përbashkët. Kjo zgjedhje ishte propozuar nga gjuhëtari i madh Gustav Weigand që kishte botuar në Lajpcig, më 1913, një gramatikë të shqipes në dialektin e jugut të Gegërisë. Ai merrte parasysh të folurat e krahinave të Durrësit, të Tiranës dhe të Elbasanit. Pas vitit 1950, mbizotëroi vija ideologjike e partisë komuniste shqiptare. Ajo u frymëzua nga një shkrim i Stalinit Marksizmi dhe gjuhësia, botuar më 1950, që thotë se, kur dy gjuhë janë në konflikt, njëra prej tyre fiton dhe tjetra vdes. Ai i referohej teorisë së N. Marr, një gjuhëtar gjeorgjian, që mbështeste idenë se fjalori i një gjuhe duhet ta dominojë tjetrin. Në fakt, midis dy dialekteve të shqipes nuk kishte konflikt. Ime më ishte një gege dhe im atë ishte toskë. Kur nuk kemi pasur mosmarrëveshje në të shprehur, as në të shkruar. Me vendosjen e komunizmit, me të shpejtë u ndalua që të flitej gegërisht në shkolla, zyra dhe në radio. Një dhjetë vjet, iu dha fund një bashkëjetese shekullore të të dy dialekteve. Gegërishtja u zhduk nga librat shkollorë. Qeveria kërkonte një reformë të shpejtë. Megjithatë, një gjuhëtar i madh shqiptar, Eqrem Çabej, thoshte se studimet nuk kishin përparuar mjaftueshëm dhe se duhej një përafrim i vazhdueshëm në kohë. Edhe ky gjuhëtar ka vuajtur; ai u izolua për “pikëpamje të huaja”. Më 1954, fjalori i shqipes, drejtuar nga Androkli Kostallari, drejtori i Institutit të Gjuhësisë në Tiranë, vulosi hegjemoninë e toskërishtes. Nuk duhet harruar se shumica e drejtuesve komunistë ishin toskë. U krijuar një gegofobi e vërtetë, ndërkohë që gegërishtja dëshmonte për një pasuri shumë të madhe fonetike të ilustruar nga autorët tanë më të vjetër. Për qeverinë komuniste, kjo çështje e përqafimit të një gjuhe letrare të përbashkët duhej zgjidhur detyrimisht sa më shpejt. Meqë autorët e parë shqiptarë dhe shkrimtarët më të mëdhenj të shekujve XVI dhe XVII ishin produkt i gegërishtes dhe, njëkohësisht, i priftërinjve katolikë, Partia rekomandoi hedhjen poshtë të dialektit gegë.
– Ju përmendni Androkli Kostallarin. Më kujtohet ajo që nxori nga goja kur erdhi të mbante një kumtesë në Institutin e Gjuhëve orientale në kuadrin e shkëmbimeve kulturore me Francën. Ai e paraqiti shkencën gjuhësore shqiptare sikur të ishte krijuar e gjitha që prej vitit 1945, nga hiçi. Ai deklaroi se para Çlirimit s’ishte bërë asgjë: as fjalorë, as gramatika. Pohimet e tij ishin madje qesharake. Me gojën e tij u shpreh mendimi i partisë komuniste shqiptare që kishte shtënë në dorë të gjithë prodhimin shkencor shqiptar dhe që zbatonte një nacionalizëm të dhunshëm. Mund të shfajësohej, duke menduar se në sallë duhet të ishin disa bashkëpunëtorë të vendit të tij, të ngarkuar të mbikëqyrnin fjalën e tij? Megjithatë, shkrimet e tij përforconin ato që thoshte. Si mundej ky gjuhëtar t’u vinte fshesën autorëve të gramatikave dhe fjalorëve si Frang Bardhi që kishte botuar një fjalor latinisht-epirot më 1635, Gaspër Jakova, autor i një gramatike, Pjetër Mazreku nga Prizreni, autor i një fjalorthi, pa harruar fjalorin shqip-greqisht të Kostandin Kristoforidhit në shekullin XIX dhe fjalorët e Nikollë Gazullit, të vrarë më 1946?
– Për mendimin tim, u përgjigj Arshi Pipa, autoritetet donin të hidhnin poshtë ndikimin e botës latine, atë të Perëndimit. Ata donin gjithashtu, dhe sidomos, të zhduknin elitën intelektuale të Veriut që nuk kishte qenë vazhdimisht aktive gjatë shekujve dhe që kërcënonte të krijonte një lëvizje opozite në mendjet e njerëzve. Për këtë qëllim, të gjitha dokumentet e Partisë, që në fillim, u hartuan në toskërisht. Shtyp, radio, teatër, kinema, të gjithë sektorët e jetës kulturore u desh të binden. Në dhjetë vjet, iu dha fund bashkëjetesës shekullore të dialekteve. Gegërishtja u ndalua, por gjuhëtarët, të ngarkuar të sajonin ULLA-n, u detyruan të merrnin fjalë specifike të gegërishtes që nuk gjendeshin në toskërisht dhe t’i toskëzonin.
Thellë-thellë mendova: “është tamam ULLA, një lloj prostitucioni i gegërishtes”, por e lashë Arshi Pipën të flasë:
– Gjuha shqipe është damkosur nga ai shtet totalitar që ishte Shqipëria në periudhën e pushtetit stalinist. Qeveria donte të formësonte një shtet homogjen nën flamurin e komunizmit. Ajo zbatoi sloganin “një komb, një gjuhë”, duke imponuar në të gjithë territorin “gjuhën e unifikuar” që nuk ishte rezultat i një përafrimi gradual, konvergjenca e natyrshme e dy dialekteve të shqipes; me vendime të shpejta dhe të befta, ajo sanksiononte zgjedhjen e toskërishtes, dialektit jugor në dëm të veçantive të gegërishtes, dialektit verior. Kështu mund të realizohej hegjemonia e Jugut mbi Veriun. Rasti shqiptar ilustron qartë se si një pushtet politik arbitrar mundet të manipulojë armën gjuhësore për t’u imponuar në të gjithë territorin. Tash e tutje, gjuha e unifikuar mund të propagandonte ideologjinë.
– Mendoj se këto ndryshime të befta duhet të jenë pritur keq në Veri.
– Po, por gegërishtja u ruajt në familje. Dijeni se gramatikat e botuara jashtë shtetit, ajo e Namik Resulit, botuar më 1985 në Padova, ajo e Oda Buchholz dhe ajo e Wilfried Fiedler në Lajpcig më 1987, si dhe ajo e Martin Camajt botuar në Wiesbaden më 1984, respektojnë elementet përbërës dhe zhvillimin e gjuhës shqipe. Ajo që do të ndodhë në lëvizjen aktuale, është një rilindje e gegërishtes, veçanërisht në bisedat midis njerëzve të Gegërisë; do të ketë debate, por gjuha letrare e unifikuar do të mbijetojë. Është tepër vonë për një ndryshim.
Duke menduar për ligjërimin që profesor Pipa kishte mbështetur në disa botime, i bëra pyetjen:
– Çfarë mendonin për ju në Shqipëri, sepse të gjitha demonstrimet tuaja, të gjitha të vërtetat që mbronit në shkrimet tuaja, edhe pse nuk mund të lexoheshin në vend, duhet të kenë shkuar në veshët e drejtuesve shqiptarë dhe të elitave komuniste?
M’u përgjigj:
– Isha në dijeni të gjithçkaje shkruhej për mua, të të gjitha fjalëve poshtëruese që thuheshin për mua. Kjo nuk më frikësoi dhe nuk më bëri të ndryshoj mendim.
– Por u prek nderi juaj.
– Po, por s’kam urrejtje. Ky ishte një qëndrim tipik komunist. Nuk e di nëse kritikët e mi e mendonin vërtet atë që thoshin apo shkruanin. Më kritikonin që të shiheshin me sy të mirë nga regjimi. Nxiteshin ta bënin këtë në klimën e frikës që mbretëronte, për të treguar se nuk ishin kundërshtarë dhe se nuk i miratonin idetë e intelektualëve shqiptarë të mërguar. I trembeshin burgut.
Përmenda opinionet që ishin lëshuar kundër profesorit:
– Kam gjetur shumë herë formulat e zakonshme të fjalimeve për të luftuar kundërshtarët jo vetëm në shkrimet e Enver Hoxhës, që kishte shkruar dhjetëra vepra, por edhe në ato të shkrimtarëve dhe studiuesve shqiptarë si në Shqipëri dhe në Francë. Opozitarët shqiptarë trajtoheshin si agjentë të CIA-s, agjentë si UDB-së (shërbimet sekrete jugosllave), si revizionistë dhe social-imperialistë etj.
Arshi Pipa, pa iu dridhur qerpiku dhe pa mëri, m’u përgjigj qetësisht:
– Po, më quanin agjent të CIA-s. Kritikat kundër meje shkonin deri në paranojë.
– Në fakt, në veprën e tij Titistët, Enver Hoxha e bëri këtë akuzë kundër jush, një akuzë krejt klasike.
– Madje shkroi se isha arratisur nga vendi im me shpresën se do të fitoja lavdi në Perëndim dhe se isha shkrimtar mediokër, pa lavdi dhe xheloz për shkrimtarët shqiptarë të realizmit socialist. U akuzova si denoncues. Madje më kritikonte se isha plak dhe i sëmurë.
– Ndërkohë që dhjetë vitet e burgut që keni kaluar duhet të ngjallin respekt. Në të njëjtën kohë me kritikat që synonin që ju të konsideroheshit si spiun, si një nga armiqtë më të frikshëm të regjimit, kundër jush qarkullonin lajme të rreme, si ato që thoshin se ishit arratisur në BRSS dhe kishit shkruar një biografi të Enver Hoxhës. Kjo s’kishte kuptim.
Mendova se kishte ardhur koha të mbrohej nderi i profesor Pipës, një nga viktimat e shumta të komunizmit shqiptar dhe e vërteta të dilte në shesh.
Profesor Arshi Pipa nuk ishte hakmarrës dhe nuk donte të hynte në polemikë. Shqetësimi i tij kishte qenë lufta kundër një ideologjie shkatërrimtare. Ai s’kishte urrejtje personale kundër kritikëve të tij.
Arshi Pipa vdiq më 20 korrik 1997 në SHBA. Guximi dhe vlerat intelektuale të këtij humanisti u shpërblyen. Ai u shpall qytetar nderi i Shkodrës. Aktualisht, kujtimi i tij përjetësohet dhe nderohet nga shtëpia botuese Camaj-Pipa që mban emrin e tij krahas atij të një shqiptari tjetër, shkrimtar i emigracionit: Martin Camaj. Ka gjithashtu dhe një çmim letrar Arshi Pipa.
Si patriot besnik, profesor Pipa ruajti dhe mbrojti kujtesën kulturore të vendit të tij. Shqipëria i dha më në fund vendin që meritonte këtij dijetari të madh, mbi të cilin ishte hedhur baltë dhe i ngriti një bust ashtu si vëllait të tij, edhe ai patriot i madh i martirizuar.
Ko poezi e rrallë e Naim Frashërit, ASNJËHERË nuk ka qarkulluar ASKUND në librat shkollore ose në botimet SHKOLLORE, në Shkollat SHQIPE. Lëre atëhere, koha ka ikur!
Po sot, përse SOT JO?!!!
Kjo POEZI është botuar më 1902 në Sofje të Bullgarisë krahas “Bagëti e Bujqësi”, “Histori e Skënderbeut”, “Fjalët e Qiririt”, “Luletë e Verësë”, “Korça” etj!
Kjo POEZI është një histori e tërë e kombit Shqiptar, kryevepër e Naim Frashërit që ka për qëllim të zgjojë medoemos tek shqiptarët ndërgjegjen e fjetur kombëtare.
Dhjetori zakonisht vinte i ngarkuar me dëborë. Dëbora shpesh kalonte mbi një metër dhe ne detyroheshim të hapnim rrugët për të shkuar te kroi,(Llagaturati), për të mbushur ujë, si dhe shtigjet drejt ndertesave të vogla ku mbanim kafshët shtëpiake. Detyroheshim gjithashtu që të pastronim dëborën e shumtë që mbulonte çatitë.
Shkollat mbylleshin për disa ditë dhe kohën e kalonim herë brenda shtëpisë, pranë oxhakut me zjarr, ku plot kënaqësi hanim diçka, si arrë, rrush, qershi të thara, piqnim në prush vezë, patate e qepë, e herë jashtë, duke luajtur nëpër dëborë.
Ndonjëherë ngrinim edhe ndonjë grackë, me shpresën për të kapur ndonjë thëllëzë.
Zogjtë nëpër shkurre cicëronin të menduar dhe, sa herë i shikonim, u hidhnim thërrime nga buka jonë për t’i ushqyer.
Çufi, qeni ynë tepër i veçantë, (i racës Airedale), i bukur dhe shumë inteligent , dilte me ne nëpër vreshta dhe shpesh na sillte pranë ndonjë lepur — vetëm për ta parë, sepse nuk kishim çifte.
Në këtë atmosferë, mes bardhësisë dhe shkëlqimit kur binte dielli, afronin ditët e bukura të Krishtlindjes dhe po ashtu ndërrimi i viteve, Viti i Ri.
Por, Krishtlindja ishte rreptësisht e ndaluar dhe e dënueshme të festohej në Shqipërinë tonë, i vetmi shtet në botë që e shpalli veten zyrtarisht një shtet ateist kushtetuesisht (1967-1990),ku sundonte diktatura më e egër në rruzull.
Gëzimi ynë shtohej edhe më shumë, sepse në shtëpi ktheheshin pjesëtarët e tjerë të familjes: vëllezërit, motrat dhe kushërinjtë që studionin në qytet. Ishin pushimet dimërore…
Shtëpia mbushej me zëra, me të qeshura dhe me lëvizje. Oxhaku nuk fikej pothuajse fare dhe era e druve të djegura përzihej me aromën e gatimeve që përgatiteshin për festa. Nëna lëvizte pa pushim, ndërsa ne të vegjlit rrinin rreth e rrotull, duke pritur momentin kur gjithçka do të ishte gati.
Mbrëmjet ishin më të bukurat. Rrinim të gjithë bashkë, duke dëgjuar tregime të vjetra, kujtime nga koha e prindërve dhe gjyshërve, ndërsa jashtë dëbora vazhdonte të binte pa zhurmë.
Ndonjëherë dritat fikeshin dhe flaka e zjarrit bëhej i vetmi burim drite, duke i dhënë dhomës një ngrohtësi të veçantë.
Kur afrohej nata e Vitit të Ri, pritja bëhej edhe më e madhe. Nuk kishim shumë gjëra, por kishim gëzim. Një tryezë e thjeshtë, e shtruar bukur e plot hijeshi nga Nëna, (ndihmonte dhe motra me ato doçkat e vogla), disa ëmbëlsira shtëpie dhe shpresa se viti i ri do të sillte ditë më të mira.
Në mesnatë, pa fishekzjarre e pa zhurmë, uronim njëri-tjetrin me buzëqeshje të sinqerta. Jashtë gjithçka ishte e bardhë dhe e qetë, ndërsa brenda shtëpisë ndiheshim të plotë. Ishin ato momente të thjeshta që, edhe sot, mbeten më të paharrueshmet.
Ne të vegjlit flinim shpejt në darkë që të zgjoheshim herët dhe të shikonim pakot që do të na “sillte” plaku i Vitit të Ri, ashtu siç e imagjinonim ne…
Çufi ishte gjithmonë i pari që zgjohej në mëngjes. Para se dikush të hapte sytë, dëgjohej zhurma e tij te dera në oborr dhe lehja e lehtë, sikur donte të na thoshte se dita kishte ardhur. Ishte një qen jo shumë i madh, me qime të dendura që e mbronin nga të ftohtit dhe me sy të zgjuar, që dukeshin sikur kuptonin çdo fjalë që thuhej rreth tij.
Kur dilnim jashtë, ai na priste gjithmonë pranë derës, duke tundur bishtin dhe duke u hedhur me gëzim fëmije.
Na shoqëronte kudo: te kroi, nëpër vreshta, tek shtepia e xhaxhait kur shkonim çdo herë në fshatin tjetër.
Në ditë feste dukej edhe më i hareshëm, sikur e ndiente që shtëpia ishte plot dhe se diçka e veçantë po ndodhte.
Atë ditë, shtëpia ishte zgjuar herët. Nëna kishte nisur përgatitjet që pa gdhirë mirë:
tava me patate e mish si dhe lakrori piqeshin në saç (aty futej edhe një lek; kujt i binte në pjesë, thuhej se do t’i shkonte mbarë viti).
Gatimet zinin vend në fërnellën me vajguri dhe era e tyre përhapej në çdo cep.
Ne rrinim rrotull, herë duke ndihmuar e herë duke u fshehur nga ndonjë punë e vogël që na caktohej.
Çufi nuk largohej nga kolibja tek oborri. Herë shtrihej pranë derës, herë ngrihej e shikonte rrugën, sikur priste ndonjë të ftuar tjetër.
Sa herë dëgjohej ndonjë hap, ai ngrinte veshët dhe vraponte përpara, por gjithmonë kthehej qetë, me të njëjtën besnikëri.
Në mesditë, kur të gjithë u ulëm në tryezë, dera mbeti pak hapur. Çufi u afrua ngadalë dhe u shtri pranë pragut, pa bërë zë.
Askush nuk i tha asgjë. Ishte pjesë e festës, si zjarri në oxhak dhe zërat tanë të bashkuar. Dikush i vendosi në pjatën që kishim për të, një copë mish dhe ai e mori, e hante me kujdes, sikur të kuptonte se ajo ditë kishte rregulla të tjera.
Pas drekës, dolëm sërish jashtë. Dëbora shkëlqente dhe heshtja ishte e thellë. Çufi vraponte përpara nesh, ndalonte, kthehej, na priste dhe nisej përsëri. Në një moment u zhduk pas një shkurreje dhe u kthye me një lepur të vogël në gojë, të gjallë. E la pranë nesh dhe u ul, duke na parë drejt e në sy. Nuk ishte gjueti-ishte dhuratë.
Ne e shikuam, qeshëm, e përgëzuam Çufin dhe e lamë lepurin të ikte. Çufi na pa, por nuk u mërzit. U ngrit dhe na ndoqi sërish, i qetë.
Në mbrëmje, kur u kthyem në shtëpi, ai u shtri pranë oxhakut. Flaka pasqyrohej në sytë e tij dhe ne rrinim të heshtur për pak çaste. Jashtë, dëbora binte përsëri.
Brenda, festa vazhdonte thjesht, me fjalë të ngrohta dhe ndjenja të pastra.
Dhe Çufi ishte aty — roje, shok dhe kujtim — pjesë e asaj kohe që nuk kthehet më, por që jeton gjithmonë brenda nesh.
Sheper, 1977( foto edmadisi)
*Sheper, fshat në Zagori Gjirokastër.
Vendlindja e Andon Zako Çajupit, Ilia Dilo Sheperit, Aristidh Rrucit, Pano Xhamballo’s, Jani Dilo etj.
Sapo kam marrë lajmin e vdekjes së poetit Jamarbër Marko. Jamarbëri është bir i Petro Markos. Me shkrimtarin e adhuruar dhe familjen e tij jam miqësuar në pleqërinë e Petros. Kishte botuar romanin “Nata e Ustikës”. Ishte një botim rehabilitues ndaj autorit, pasi romani kishte shumë vite në dorëshkrim. Unë shkruaja kritikën e parë për romanin. Më vonë i kam marrë intervista Petros, i kam bërë vizita familjare.
Pse Petro Marko i burgosur nga Zogu, i burgosur nga Italia fashiste, burgosej edhe nga Enver Hoxha dhe dënohej me vdekje gjithë jetën, dënohej me vdekje të familjes së tij gjithë jetën? Petro më përgjigjej ndaj një pyetje përafërsisht kështu të formuluar: “Ua them të gjithëve: Mua më ka urryer Enver Hoxha!”
Ky do të ishte titulli i intervistës sime me Petron, botuar në “Drita”. Ishte gjëmë e madhe nëse të urrente një sekretar partie i fshatit apo i bllokut, pa le më të të urrente vetë Sekretari i Parë. Prandaj Petro Marko do të burgosej, prandaj Petro Marko do të ndalohej, prandaj Petro Marko nuk do të rehabilitohej asnjëherë plotësisht. Dhe do ta ndiqte i njëjti mallkim edhe pas vdekjes.
Me Petron i pinim kafet në shtëpinë e tij. Perimetri i jetës së tij, prej shumë e shumë vitesh, ishte ngushtuar deri në kafen përballë apartmentit të tij, tek Arbëria, ose pak metra larg shtëpisë, tek klubi i Gazetarëve. Pothuaj e gjithë jeta familjare, i gjithë komunikimi i tyre me botën ishte brenda një perimetri të tillë të ngushtë. Ishte një ngujim i detyruar frymëzënës nga regjimi më hakmarrës dhe nga paranojaku më hakmarrës në krye të tij.
Nuk ishte e vështirë, pra, të hakmerreshe me Petro Markon dhe familjen e tij. Ishin një familje artistësh. Në kohën e ndalimit të tij të kushedisatë, Petro Markos ia burgosnin të birin dhe ia dërgonin në Spaç. Jamarbër Marko ishte gazetar i ri dhe poet i ri. E kishte në gjak antiskematizmin. Burgosja e të birit ishte më shumë se burgosje për Petro Markon. I biri dënohej me hekura, i ati dënohej me vdekje të shpirtit.
Ardhja e pluralizmit e gjente familjen e Petro Markos plot me plagë. Më e rënda dhe më e liga nga plagët ishte se iu ishte atrofizuar, iu ishte mbytur çdo reagim shërues ndaj këtyre plagëve. Ndihma e parë urgjente për ta shpëtuar këtë familje artistësh do të ishte nxjerrja e saj nga ky status. Petroja dhe familja e tij ofronin miqësi e çiltërsi tek të gjithë. Mjerisht nuk iu shpërbleheshin dhe nuk iu shpërblyen.
Petro Marko do të përfshihej në proceset e pluralizmit. Pa e fshehur gëzimin, më tregonte se kishte marrë pjesë në hartimin e platformës së Partisë Republikane. Vetë do të largohej në përvjetorin e parë të pluralizmit. Vitet e fundit kishte vuajtur shumë nga shëndeti, kishte bërë edhe një operacion për prostat jashtë shtetit. E priste vdekjen. Dhe ua kishte lënë amanet familjen të gjithë miqve të tij.
Një nga shkrimtarët më të shquar shkrimtarë, Petro Marko linte një vepër të madhe prapa, një pasuri të madhe nga edhe familja do të kishte të drejtë të përfitonte. Dhe të jetonte e lumtur, e pasur, edhe sikur të merrej thjesht me qeverisjen e të ardhurave nga vepra e Petros, që nga vepra aq e adhuruar nga rinia si “Hasta la Vista”, tek romani aq kozmopolit “Qyteti i fundit”, deri tek “Shpella e piratëve”, aq e dashur për fëmijët, e deri tek veprat e fundit të lëna në dorëshkrim. Një nga piktoret më të talentuara, Safo Marko, gruaja e Petros, po ashtu ka në opusin e saj një krijimtari tejet të pasur. Në duart e dikujt tjetër kjo krijimtari do të kishte qenë tejet fitimprurëse.
Harrimi, mospërkrahja, indiferenca do të ishin dënimi modern për familjen e Petro Markos. Kjo luftë e re do të kishte çmimin e saj. Tranzicioni do të kishte trashëgimi kryesore nga regjimi komunist paranojën, do të kishte trashëgimi kryesore paranojakët. Ky do të ishte mallkim për shqiptarët. Do të ishte mallkim i veçantë për familjen e shkrimtarit, tashmë treanëtarëshe.
Më i brishti i nga e gjithë familja, ndoshta më i brishti nga të gjithë shqiptarët që kanë jetuar në Shekullin XX dhe do të jetojnë në Shekullin XXI, Jamarbër Marko, legjendari Madu, do të mbetej poet dhe do të shndërrohej në një roman të pashkruar, në kërkim të autorit edhe për kushedi sa kohë. Do të përgatiste tri vëllime poetike, do t’i botonte dy prej tyre, “Rastësisht me dashje” (1995) dhe “Pro nobis” (2001). Botimi dhe suksesi do t’i kenë sjellë sadopak këndellje shpirtërore. Mjerisht, nuk i ka sjellë as komoditet minimal, nuk i ka sjellë as mbijetesë.
Kështu do të dorëzohej luftëtari i madh, trashëgimtari në linjë mashkullore i Petro Markos. I vetmi shqiptar, i vetmi i ri shqiptar që shpallte pa mëdyshje dëshirën për t’ua hequr shqiptarëve qafe ai me duart e veta diktatorin, Jamarbër Marko ishte i armatosur me armën më të pafajshme, metaforën poetike. Këtë e kishte në gen. E kishte në gen edhe për të mos i bërë dot keq askujt. Mjerisht as atij që e meritonte, armikut personal të babait të tij, Enver Hoxhës.
(Ky opinion është botuar me 7 Shtator tek Bota Sot)
Ishte nje zilke qe tringellonte gati e pandjeshme ne xhepin e xhaketes prej kadifeje. Nuk besoj te dije njeri per ate zile. Ishte nje e fshehte e madhe. Rastesite nganjehere vijne vetem per ty. Ndodhi ate dite qe nje ze nga salla i tha me armiqesi te hapur se ai po mbronte modernistet ne poezi. Faiku foli me nje mllef te pakontrolluar se kishte ardhur koha te prishej statukuoja letrare. Ai e kishte fjalen per skematizmin dhe varferine e mjeteve shprehese, per te gozhduarit ne karriget e podiumeve. Aq duhej, nje ze si i kurdisur, qe te degjohej dhe i dyti pastaj dhe i treti, me inatcor se dy te paret, madje talles. Lidhja e Shkrimtareve ishte aneksi i Komitetit Qendror dhe i Ministrise se Brendshme. Ishin te frikshem ata zera. Faiku la podiumin e mbuluar me beze te kuqe dhe pershkoi sallen e madhe me fytyre te zymte, me duart rrasur ne xhepa. Kur kaloi prane meje degjova ate tringellime te mbytur si nje sensasion. Nga erdhi ajo tringellime? Faiku kishte permendur dhe emrin tim si nje poet lirik me fryme te re moderne, prandaj i vura veshin asaj muzike xhepi. E kisha gjetur me ne fund, se prej xhepit te tij vinte ajo tringellime, qe me kishte bere aq pershtypje.
Pas nje ore e kishte thirrur Dalan Shapllo ne zyre dhe i kishte thene;
— Je ne vete,Faik? Ke kerkon te permbysesh ti, realizmin socialist? Niçja, qe ti e lexon ne gjermanisht ishte per shkallmimin ne emer te mbinjeriut te çdo morali, feje, sistemi… ore djalosh, c’te bej me ty, nisu me sherbim, ik per ca kohe..ik..me vjen keq qe ndodhi keshtu…
Dhe Faikun e nisnin me sherbim. Kjo po perseritej pak si shpesh. Ne ate kohe ai ishte redaktor ne revisten Nentori, djalosh 27 vjecar, tregimtari me i famshem i kohes.Tregimet e tij ishin tejet origjinale, te shkurter, fin, pak si te thate, edhe nje presje binte ne sy kur ishte e tepert. Ai nuk pershkruante, po abstragonte, nuk ndjehej si autor, por te mberthente me gjetja te medha, te padukshme, ai ishte mjeshter i nentokes se shpirtit. Kjo eshte veti e shkrimtareve te medhenj, te cilet, ne çdo kohe, kane plot pune me grafomanet e maleve me faqe librash. Atehere kishte shume te tille, qe nje tregim te Faikut me kater faqe, e shtrinin tejetej ne njezeteepese faqe.
Ne fillim nuk i pelqeja tregimet e Faikut. Isha mesuar me pershkrimet e diellit gjysme faqe, me hollesite gjer ne marrezi te veshjes se komisarit, tri faqe, me mbledhjet me popullin, tridhjete a dyzete faqe. Ai solli dieten e shendetshme ne prozen e shkurter. Erdhi rrokupuje si nje novator i madh. Dhe nje dite ai na u imponua te gjitheve, edhe atyre te njezeteepese faqeve.
Faiku lexonte ne gjermanisht, frengjisht, italisht. Kur shkruante ai kishte temperature. Edhe jashte ne rruge ai kishte pamjen e tendosur, te zymte, te pakenaqur te tryezes se shkrimit. Ai asnjehere nuk u nda prej saj. Dhe ajo, ajo e cuditshmja qe mbante ne xhepin e xhaketes ku rraste duart, ajo, qe ia pikasa nje dite fare papritur,ashtu vagellimthi ne sallen e Lidhjes. E kisha harruar. Ishte e veshtire te flisje aq lirshem dhe me fryme intimiteti kompromentues me te, beja kujdes, ngurroja para se t’i flisja, se ai nuk kishte asnje grime dashamiresie dhe ngrohtesie ne fytyre. Aparenca e tij ishte e veshtire.I ngjante Kafkes ne nje fotografi bardh e zi te Procesit ne gjermanisht, qe ai e mbante ne çante. Shpesh me dukej si i semure.Vuante. Ate dite qe i foli Dalani u takuam te dy ne tarracen e Lidhjes ku ndodhej dhe ballkoni i gazetes Drita. Ishte ndajnate. Sapo kishte perenduar dielli dhe ai me tha keto fjale me nje nervozizem asgjesues; Ulet laku, Roland,ulet e ulet ai lak gjersa te mberthen per gryke. Eshte e trishtueshme te shikosh cdo mengjes ne oren shtate e gjysme kur dal nga shtepia, popullin e Tiranes, ate turme te çoroditur perplot tension e frike ngazellyese, ke degjuar per friken ngazellyese, kur i thuhet derrit daje, te nje populli qe me dhimbset per vdekje, i cili nxiton nen lakun qe ulet, ulet. Kush e ka radhen sot? kjo eshte pyetja fatale.
Futi doren ne xhep dhe degjova tringellimen, ate muzike tronditese qe te krijonte ankth. Shau neper dhembe dhe iku. O zot, ai nuk ishte mire. Ishte aristokrat, ne qofte se do ta zbukuroja pak origjinen e tij, familje intelektuale, nuk vuante per ate qe ne e shqiptojme thjeshte; buke. Ç’kishte? Pse fliste ashtu?Ndjeshmeria e tij nervoze, ai guximi i befte qe bente maje ne publik, ajo tringellime qe vinte nga xhepat e tij, ne momente kritike, e mbulonte me njefare misteri figuren e tij te paket, te dobet, nervoze, te zymte.
Sherbimet e qetesonin, udhetimet e largeta ne male ne dimer dhe ne vere, ne pranvere dhe ne vjeshte. Atje te ishte redaksia e Nentorit per te dhe ai te rronte vetem dhe te mos shfaqej me.
Shpesh merrte me vete çiften dhe dilte per gjueti. O ç’dite! Atje, atje duhet shkuar, ne pyjet, lumenjte, fushat me mullare te kripur, nen shi, nen flete, nen boretime e shterngate. Ne Tepelene, ne Lekel, me mikun e tij te ngushte Sazan Golikun, ne fshatrat e Kurveleshit, ne stane, ne Kala te Dodes..ne Korab te 9 bjeshket me 20. 000 krere dhen ku pishat dhe lugjet dukeshin te kaltra si ne argjend..atje, atje takon njerez te thjeshte, barinj, peme, kafshe, shpende, yje, det, burime, flete, qe vdesin trimerisht perdhe ne token e epshme plot avuj e muzike buisjesh te nendheshme. “Ulem e marr nje gjethe, me thoshte, e mbaj ne fletet e shenimeve te mia. Atje ajo vdes, thermohet, behet pluhur dhe une kam tundimin te ziej pak uje dhe ta pije si caj.. kushedi ç’vegime pyjesh qe vdesin do te shikoj!”
Ai e prmendete shpesh vdekjen si nje gjetje te madhe artistike, si nje ngacmim per nje roman, nga ato lloj prozash te gjata, ( enderra e cdo shkrimtari ) qe rendom i quajme romani i jetes. A do ta shkruante?
Ne nje nga ato kohet e sherbimeve te gjata ai shkroi romanin “Nomeja e larget” dhe nuk e dinte qe do ta botonte pas vdekjes.Trysnia e asaj qe kishte shqiptuar, mekati i ndryshimit te gjerave, do te ndjehej dhe ne marredheniet me shkrimtaret me te shquar te kohes. Ata nuk do ta perkedhelnin me. Madje do ta mbulonin me njefare heshtje qe te vret me shume se cdo gje. Je dhe s’je, s’te vene re. Boto c’te duash, tani je bere i rrezikshem me talentin tend. Laku ulej, ulej, hija e tij e kishte shternguar me kohe gryken e hajthme me mollen e adamit te kercyer.
Nje dite duke zbritur shkallet e Lidhjes,nje shkrimtar i madh i tha si shkarazi e me nje gjysme zeri; “Kete librin e fundit se kishe gje, ke rene Faik.”
Ai rrasi duart xhepa, doli me vrap perjashta dhe u zhduk. Ç’po ndodhte me te?
Nje dite me tha me ate nervin e tij vrases; “Ti me thua pse zhdukem kaq shpesh. Me ben pershtypje dicka te disa nga miqte e mi, me permendin si te vetat ca gjera, detaje, hollesi, qe jane te tregimet e mi. I thone me mburrje, me mendjelehtesi, pa fare brerje ndergjegjeje dhe une rri e i shikoj si buf..te jene kaq te papergjegjshem, kaq hakmarres?…”
Ne fillim mbeta, m’u duk i pabesueshem ky shpjegim me nje ton te zymte, tejet te pakenaqur.Por me vone kur punoja ne Kinostudio, e kuptova me zhgenjim te hidhur, se ajo verejtje e trishte dhe brengosese e Faikut, kishte qene mese e sakte, tmerresisht e vertete. Doja te shkruaja nje skenar te bazuar ne nje nga tregimet e tij, po shefi, nje regjisor dhe shkrimtar i njohur, ish mik i Faikut, me tha me nje indiference prej keqberesi “O, ate e kemi plackitur te gjithe, c’ka me te bukur ia kemi perlare, s’ka mbetur asgje per ty.”
Nuk mund ta harroj ate cast, qe s’me eshte hequr nga trute, ate cast te tmerrshem, pas vdekjes se tij, ne moshe fare te re, ne moshen e Krishtit, qe me trishtoi aq shume. Dhe ishte koha qe s’e kujtonin me.
Kam qene te varri i tij dhe, pse ta fsheh, me eshte bere se kam degjuar serish ate tringellimen e mistershme. Ende e vrasin, edhe atje, atje poshte atyre pllakave prej mermeri te krisur, ku futet laku, ai laku qe di te ulet edhe ne Had. E kane mbuluar me harrim, heshtje, pluhur tokesor. Se fama s’del per te gjallet.
Po c’ishte ajo tringellime? Ishte nje zilke qe tringellonte ne xhepin e tij, nje zilke gjyqtari qe binte tronditshem perpara se te shqiptohej pretenca, atje ne ato sallat e gjykatave te vjetra me noti, derrasa me cimka dhe me police qe i zinte gjumi ne kembe. I jati, nje gjykates i nderuar, e mbante prej shume kohesh ne sirtarin e tij te mbyllur me kyc. Pretence per te vdekurit. Sa here tringellonte ajo zilke ne xhepin e tij, ai ndjente te vdiste ngapak. E kishte filluar si nje loje, pastaj e kishte ndjere si nje parabole. Nuk ia tregonte njeriu, sepse edhe kete do t’ia vidhnin. Prandaj iku ndoshta, prandaj iku aq shpejt, se e perfshiu paniku i prishjes se harmonise.Ai ishte aristokrat dhe donte te ikte i bukur, pa u perbaltur.
Shkonte te dollapi ku mbante ciften,merrej me te per nje kohe dhe zhdukej neper humbetira.Gjuante shkurta me disa miq, qe e prisnin si nje zoteri. Ata e donin pa fjale, nuk ia prishnin kurre qejfin. Edhe ate dite. Pyjet digjeshin nga ethet. Fergellonin. Kercitnin. Ate dite vrau nje çift shkurtash, te cileve u varej koka pikellueshem. Ishte cifti i fundit, i thane, shkojme, Faik,..Ata s’donin t’ia prishnin dhe e kishin nxjerre te ajo lirishte e kuqe dhe e lane t’i vriste, mashkullin dhe femren, sqep me sqep, ne dalldine dhe trullosjen e dashurise.
Kjo e trishtoi pa mase. Kishte vrare çiftin e fundit te atij pylli. E beme per ty, i thane me trishtim dhe ata. Ç’fjale te renda. Ai nuk ishte perendi. Zuri shtratin. Digjej dhe ai nga ethet si pyjet. Kjo puna e shkurtave nuk i hiqej nga mendja. Ç’kam bere, thoshte, ç’kam bere!
Ai ishte i ndjeshem si nje muzg qe nga ndjeshmeria morbite shnderrohet shpejt ne nate.
U kthye nga Fierza, e vuri gryken e çiftes ne gryke, ne vendin ku ishte ulur laku prej kohesh dhe vrau veten.Te gjithe pyesnin; “O,zot, pse e vrau veten Faik Ballanca? Asnje nuk e di edhe sot.Te gjithe ngrene supet.
Ai nuk e ka ate zilken e pretences se fundit. Nuk ia gjeten ne xhepin e xhaketes, sepse ma fali mua.Sa here ndjehem keq, ketu ne Amerike, ai tringellon ne xhepin tim si nje requiem.
Ndoqëm po atë taktikë. Natën marshonim, ndërsa ditën flinim guvave dhe pyjeve, pasi kishim vendosur roje të forta përreth. Një mëngjes një nga rojet tha se kishte dëgjuar zhurmë këmbësh. Ai thirri, po zhurmat u larguan me ngut, si diçka që rrëshqet mbi gjethet e kalbura, të mbetura nga vjeshta e vitit të shkuar. Markoja u vrenjt. Armiku mund të na kishte zbuluar dhe atëherë do të ishte tepër e vështirë për t’ia arritur qëllimit. Dërguam një patrullë zbulimi me Zervën, Pilon dhe Thanas Tuzën. Ata u kthyen pas dy orësh dhe nuk zbuluan dot asgjë, veç disa gjurmëve të dyshimta që mund të ishin edhe gjurmët e kafshëve të egra të pyllit. Të gjithë u qetësuam, veç Markos.
Mbrëmja ra mbi pyll si një rrobë e ngrohtë, e leshtë. U bëmë gati për marshim. Markoja na tha se, po të mos na diktonin atë natë, do të kapërcenim rreshtat e fundit të rrethuesve dhe mund t’í godisnim përpara se të largoheshim më tej. Ecnim në të errët dhe mezi shquanim siluetën e shokut që ndodhej përpara. Siç ndodh zakonisht në marshime, na dukej sikur ishim në Sul, nëpër shtëpitë tona, nëpër shkëmbinjtë e njohur. Toka e butë zhytej nën nallçat e shojeve. Doli hëna si një top i hedhur në male. Hijet u stërgjatën. Retë u shkriftuan në qiell si stereja e Mesolongjit kur deti tërhiqet në zbaticë. Bunacë. Befas, andej nga lindja shkrepëtiu. Ajri ishte i ngrohtë dhe vakësia dukej sikur mbetej me drurë e varej me përtaci përdhe. Pritëm të binte shi, po nuk ra. Në lindje përsëriteshin shkrepëtimat, ndërsa mbi ne ndriçonte një hënë e bardhë. Diku u ndalëm. Shoku që kisha përpara bëri me shenjë që të heshtja. Eca pa zhurmë në majë të gishtave. Udha ishte e zënë. Përpara nesh kishte dy-tri çadra dhe një mori ushtarësh që flinin si të vdekur. Ishin shtrirë përdhe pranë e pranë dhe s’kishin asgjë në trup, veç rrobës së leshtë dhe armëve që u shkëlqenin. Hëna u ndriçonte fytyrat dhe shamitë e bardha, të mbështjella si qefinë rreth kokës. Midis drurëve kishte kuna të varura dhe, me sa duket, njëri nga ata që flinin atje foli nëpër gjumë. Kuna u lëkund dhe ne kujtuam se foli dikush nga ne.
“Ç’është ai kapedan i marrë që i ka shtrirë këtu në mes të udhës”, thashë me vete.
Kush foli? – pyeti Markoja nën zë.
Pamë njëri-tjetrin, po nuk e gjetëm dot. Zerva eci përpara. U përkul mbi një kunë. Nxori thikën dhe
vrau dikë. Pastaj vajtën të tjerë. M’u duk sikur e ndjeva erën e gjakut dhe s’di sepse ngrita kokën, po s’pashë as yje e as hënë, sikur qielli të ishte verbuar. Bari i shtypur dridhej nën erën e vakët dehëse. U lëkund një pemë aty pranë dhe ranë gjethet. Befas dikush thirri me një zë të çjerrë, që u pasua nga zëra të tjerë.
Na vranë toskët! Na therën!
Ishin disa zëra njëherësh, që vinin njëri pas tjetrit. Ata që flinin u zgjuan, u ngritën nga dheu, kërcyen nga kunat dhe zhveshën armët, akoma të trullosur nga gjumi. Pylli shkëlqeu.
Na kishte futur Zerva në atë shteg. Ai kishte qenë pararojë. I kishte gjetur të gjithë të përgjumur dhe nga shamitë e bardha si turbanë, kishte pandehur se ishin turq.
Ne shkuam pas Zervës.
Na vranë toskët!
U mblodhëm menjëherë rreth Markos dhe për herë të parë e pamë të hutuar. Nakla ia priste krahët. Na udhëhoqi në një anë të pyllit, po përsëri na dolën çadra përpara dhe dikush ulëriti po ato fjalë: “Na vranë toskët!” Pas nesh u dëgjuan zëra të tjerë, që nuk ishin zërat e shokëve tanë:
O burra, toskë, pini gjak gegë!
Tradhti!
Ishim të rrethuar. Dikush na nxiste njëri kundër tjetrit. Zërat vinin nga vende të ndryshme. Nisi beteja dhe askush nuk po e merrte vesh se si ndodhi. Ngatërroheshim midis drurëve, na bëhej sikur na godisnin hije, sikur na ngjiteshin kulpra nëpër këmbë. Omer Vrioni e kishte ngritur me kujdes kurthin dhe njerëzit e tij thërrisnin po ato fjalë nga majat e pemëve. Këtë e mësuam më vonë.
Markoja u sul me rrëmbim përpara. Rendëm pas tij dhe u përpoqëm të mos e humbnim sysh në atë zallahi.
Ku janë pashallarët? – thërriste ai. – Ku janë pashallarët?
Shtatë bejlerë mbetën të vrarë nën këmbët tona. Nën nallçat e shojeve mbinin vurrata e gjaku nuk mpiksej, po rridhte i valë në atë pyll të vakët. Markoja çau një çadër me thikë. E mbërtheu në sytë tanë Ago Vasjarin, e tërhoqi për mjekre dhe kur e ngjokën, ia nguli thikën në fyt, duke i thënë:
Plaku i Litharicës është ngjallur vurrkollak. Aliu të kërkon hakun.
Agoja u rrëzua në këmbët e tij. Markoja mori frymë e lëshoi krahët. Tamam atëherë një negër, që ishte shtrirë përdhe, e qëlloi dhe e plagosi në ije. Ne hapëm zjarr mbi të dhe e lamë të vdekur, ashtu siç qe i shtrirë. Iu afruam stratarkut, po ai na mbajti larg. E lidhi vetë plagën.
Bjeruni trompetave! – urdhëroi pas pak. – Bjeruni trompetave që të ushtojë pylli. Unë nuk kthehem më pas. Do ta gjej të gjallë Omer Vrionin në këtë pyll, ashtu siç gjeta Agon.
Trompetat tona zunë të binin dhe tingujt rendën nëpër pyll si ca gurë që përplasen. U mblodhëm të gjithë aty. Përtej drurëve u dukën mirditorët me Lleshin e Zi në krye, vëllain e kapidanit të Oroshit. Zhurma e trompetave u tërhoqi vëmendjen mbi ne.
Na vranë toskët! – klithi dikush mbi pemë.
Hapën zjarr dhe pylli u ndriçua sikur të kishte shkrepëtirë. Markoja u rrëzua. Në çast plasi një përleshje e përgjakshme dhe në atë gjurulldi se kush mundohej të merrte trupin e tij. U ndeshëm gjoks më gjoks. Më në fun Thanas Tuza e hodhi Markon në kurriz. Ne e vumë në mes dhe u tërhoqëm duke shkelur mbi të vrarë.
Njerëzit e Omer Vrionit thërrisnin mbi kokat tona:
Na therën toskët!
Suluni, o gegë, pini gjak toske!
Suluni, o toskë, pini gjak gege!
Gjuha jonë deformohej nga klithmat e tyre dhe ata përsërisnin po ato fjalë, si kukumjaçkat që njohin vetëm një klithmë. Ishin turq apo çekrezë?
***
Herë-herë dëgjonim nga një krismë nga pas, por tani nuk na bënte asgjë përshtypje. Rreshtat e turqve i çamë më lehtë dhe dolëm nga rreziku. Premë dru e shkurre përreth, bëmë një vig të fortë e shtruam një rrobë të leshtë. E ulëm ngadalë Markon. I vendosëm armët, kitarën, trompetën dhe një flamur turk pranë këmbëve. Thanas Tuza mezi e lëshoi. Markoja ishte i verdhë. Herë-herë rënkonte në jerm. Ashtu duke ecur, unë hidhja sytë nga ai dhe hapat e mia më dukeshin si hapat e valles së grave të Sulit, që ishin hedhur me këngë në greminë.
Kostandin Boçari doli në krye të rreshtit dhe përsëriste herë pas here:
Unë jam i vëllai dhe nuk qaj. Asnjë të mos qajë.
Dielli na gjeti në rrugë. Markoja zuri të lëvizte qepallat. Buzët dhe vetullat i dridheshin dhe mua më dukej sikur thoshte diçka, që nuk e dëgjonte dot askush nga ne.
***
“Armët i kam pranë, po s’luftoj dot. Kitarën e kam pranë, po s’këndoj dot. Po vdes… Këmba ime nuk do të shkelë më kurrë mbi shkrepat e Sulit. Meteorët e përgjakur s’patën vend për këtë lëng të sertë që më rrjedh nga plagët dhe që është jeta ime. Se gjaku i kombit tim është shprishur e rrjedh nëpër Europë, kudo që ngre krye liria. Ne jemi gladiatorë që e shpërthyem arenën.
Karpenisi! Mbi kokën time djeg dielli i huaj i Eladës. I verdhë si limon ky qiell. Mbi buzën time po rreshken kripërat e fundit. S’kam një bulë ujë dhe zemra po më çahet nga malli. Nuk mundem të këndoj. Fytyra e Krizesë dhe e tim biri buzëqeshin përtej pyllit të gjelbër me ullinj. Ku jeni? Era gënjeshtare lot me mua dhe shpërndan mall e këngë të vjetra lufte, si atëherë kur ndodheshim tek Pesë Puset, në Qafë, apo në kështjellën e shën Venerandës.
Ku vemi? Ky vig që lëkundet më kujton djepin e nënës që më merrte gjithmonë në shpinë. Me djepin tim e të Kostandinit ime më u çonte barut luftëtarëve. Nga gjumi më zgjoi një krismë dhe një krismë po më vë në gjumë. Më ngadalë, ju shokë që më mbartni! S’më shpini dot në Seleidë. Eshtrat e mia do t’í presë një tokë tjetër. Po vij, Mesolongj. Është mesditë. Stërkat e dallgëve vrapojnë mbi krahët e baticës dhe rrethojnë tërë brigjet e tua me shkumë të bardhë, që mërmërit se unë po vdes. Vërtet po vdes, po mos mbani zi. Se unë nuk jam më trimi i kombit tim. Në atë arenë të vogël të huajt kanë ngjallur përçarjen e llahtarshme: vëllavrasjen. Vetëm kjo na ka prishur. Unë jam një gladiator që e gjeta rastësisht derën hapur. Dhe u përpoqa që të mbroj këtu lirinë që gëzoja në malet e mia, në sajë të armëve që kam në trup. Gjaku im vritet akoma. Kush e di për sa kohë? Kush e di se kur liria do të trokasë mbi atë dhe të zhuritur pëllëmbë e gjak, siç po troket tani në Eladë. Shpejt. Shumë shpejt.
… Më dhemb diçka. Diçka s’e kreva…
Po mbërrijmë. Hapuni porta, paçka se qepallat e mia po mbyllen dhe shokët nuk i shquaj dot! Më varrosni pranë fortifikatës “Gjergj Kastrioti”, që hija e tij të më qetësojë…
Në shtëpinë e zonjës Denada Gorani, telegrami nga jashtë shtetit mbërriti në vjeshtën e dytë të vitit nëntëdhjet e katër.
Ishte përgjigje e një telegramit që Denada kishte nisur pak muaj më parë në Moskë me një adresë që kishte gjetur në zarfat e dikurshëm të të shoqit të ndjerë.
“Familjes së zotit ing.Mikel Gorani. Rruga ‘Vrana Konti’ nr.15, Kinostudio Shqipëria e Re, Tiranë. Nga: Sonja Smirnova(Gorani ).Rruga. Muzeu i Arteve të Bukura, Pushkin, 341,.Moskva.
E nderuar zonjë.
Duke shprehur ngushëllimet për ndarjen nga jeta të bashkëshortit tuaj dhe ish bashkëshortit tim të ndjerë, ing. Mikelit, ju bëj me dije se unë do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse, nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ). Moskë.”
Zonja Nada, Denada Gorani, e lexoi me një gjendje ankthi telegram shemrës së saj. Tek kalonte nga togfjalëshi i parë tek i dyti, e kështu me radhë, iu përhit befas në mendje shpërfaqja e mjegulluar e portretit të asaj tjetrës. Këmbët e çuan te sirtari i fundit i komodinës së madhe në dhomën e gjumit.
Çifti mbante atje gjithë koleksionet dhe relike të fotografive ndër vite, nga fëmijëria e secilit deri në përditshmëri, sipas një tradite dhe mundësive të kohës.
Aty, prej dekadash flinte edhe aparati fotografik. “Lajka” me mbulesë kafe në çelur, një gjeratore e vogëlth ku ishin fiksuar dhe mbyllur çastet intime të ditëve të paharruara në atdheun e largët të Sonja Smirnovës po dhe kapitulli lirik i atdheut të dytë të asaj tjerës, në vendin e vogël ballkanik. Aty, në misterin e kësaj kutie mbuluar me meshin të hollë i dukej se flinin në gjumin e kohës edhe çastet e bekuara të lindjes së,Vanjës që ata i thërrisnin drita jonë.
Diku në thellësinë e sirtararkivit, Nada si zonjë shtëpie e dinte se Mikeli kishte vendour në një kutizë kartoni, disa foto familjare të veçanta nga jeta studentore në Moskë dhe të tjera nga Tirana.
E mori kutizën në dorë. E kishte parë disa herë atë edhe më parë. Madje, kishte qenë vetë bashkëshorti i saj që dikur ia kishte treguar koleksionin e fotove me rusen, sigurisht, duke e pyetur më parë nëse kjo, e ngacmonte shpirtërisht.
Një ndjesi mjegullore e të papërcaktuar e përfshiu qënien e saj. Ishte martuar në vitin njëmijë e nëntëqind e gjashtëdhjet e gjashtë me një burrë të ndarë më parë nga një martesë me një ruse. Me Sonjën pati nje djalë që ende pa mbushur gjashtë muaj, iu desh të ndaheshin.
Po ish kohë e prishjeve të mëdha mes dy vendeve. Era e ftohtë siberiane që kish fryrë furishëm në marrëdhënieve e dikur miqve, të thirrur: ‘vëllai i madh’ e ‘vëllai i vogël’; kishte mbetur tani, atje tej, në ajrin e ngrirë, si një kumt i dhimbshëm, përherë e më i largët.
Aso motesh, të paktit, ata më entuziastët, e përfytyronin vendin e tyre, shkëputur nga treni i madh i kampit Lindor. Një lokomotivë që do të çante mes acarit të borërave e stuhive vetëm me këngë marciale.Të shumtit, më të pazëshëm në vetëdije të trazuar, kishin përfytyrimin se tani e tutje vendi i tyre, nuk ishte veçse një vagon i ndryshkur, i vetmuar, i shkëputur e lënë në harresë diku mes stepave me dëborë, akujve dhe pyjeve të ngrirë.
Një qënie që ashtu do të atrofizohej e shndërrohej në një fosil të stërlashtë mamuthor si qymyrguri ndanë Adritikut dhe Jonit.
Zonja Nada me letrën në dorë mbërritur prej larg, ndjehej e përhumbur mes qënies dhe mosqënies.
Mikel, i tha zëri i brendshëm. Erdhi letra që prisje. Erdhi po ti, i shtrenjti im, nuk je. Kush do ta presë miken e largët? Çfarë do t’i them? Është një mike e vështirë, i dashuri im. Vetëm ti më kupton, si gjithmonë.
Në vetminë e saj hodhi sytë nga letra dhe nisi të gërmëzojë me zë……. do të udhëtoj drejt Tiranës dhe do të jem atje në mbrëmjen e 22 nëntorit. Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja…. ***
Djaloshi që i kish kaluar të tridhjetat, me flokët e verdhë si e ëma tani po vështronte që nga qielli përmbi territore dhe vendin që u shfaq befas përtej qelqeve mijëra këmbë poshtë avionit dhe që quhej Shqipëri, i orientuar nga e ëma, me ngulmin e akumuluar ndër vite për të parë sa më parë vendin ku kishte lindur.
Ajo, që nga sipër drejtoi gishtin drejt një grumbulli laraman pejzazhesh, kuadratesh e konturesh të çrregullta poshtë avionit që u shfaqën pas vijës së bregdetit.
-Atje, është Durrësi, biri im. Atje je larë edhe ti një herë të vetme kur shkuam si familje. Ja, tani, ku duket Tirana ku unë jetova dhe ku ti linde, i shtrenjti im.
Pasagjeret e parë nisën të zbresin nga avioni. Si një rrymë e beftë ajri në veshët e gruas ruse nisën të shquhen fjalët e para në gjuhën e huaj shqipe dhe një kaplim e turbullim i mjegullt i përshkoi kurmin duke përhitur në kujtesën e largët. Kishte zbritur këtu dikur me të dashurin e saj, në këtë pistë avioni sa nje fushe tenisi, krahasuar me vendin e nisjes.
-Vanja, biri im i dashur, më në fund jemi mbi Tiranë, në qytetin ku ti ke lindur, në vitin gjashtëdhjet e tre. Zemra po më rreh fort që jemi së bashku. Sa shumë do të thotë kjo për mua! Ishte si një amanet dhe dheu nuk do më treste kurrë, pa ardhur të dy këtu, i shtrenjti im.
Vanja nuk foli por e shtrëngoi të ëmën me krahët e fuqishëm.
Ajo e përsëriti fjalinë e fundit. “…и земля не приняла бы меня, если бы мы оба не пришли сюда.” (…i zemlja, nje proniala bi menja, esli bi mi oba nje prishlli sjuda) ..”..dheu, nuk do më treste pa ardhur të dy këtu.”
-Mamushka ime e dashur,- pëshpëriti i biri duke e përkëdhelur në kokë e supe të ëmën. Jemi së bashku, mamushka ime tani, me flokët e bukur mbuluar me dëborë…
Sonja instiktivisht futi dorën në xhepin e palltos dhe nxori kopjen e telegramit. Nuk dihet pse sytë iu mbërthen te fjalitë e fundit. …Do të isha mirënjohëse nëse një ditë më vonë nga mbërritja ime në Tiranë, të bëja një vizitë në shtëpinë tuaj së bashku me tim bir, Vanja Smirnova (Gorani). Juaja, me respekt, Sonja Smirnova (Gorani ).
***
Ne mendjen mjegullore të Sonjës, tani shfaqeshin e iknin me shpejtësi si retë e shtyra nga erërat e nëntorit , sekuenca nga e kaluara e këtij vendi ku kish mbetur pas një pjesë e bukur, e dhimbsur dhe e hidhur nga jeta e saj.
Një ditë, kujtoi se si mes ca totemesh vizive të paharruara, regjimi quhej i rënë gërmadhash dhe imazhet e pabesueshme të rrëzimit të regjimit komunist më tepër se në gazetat dhe kanale televizive të botës, ishin blatuar në shpirtrat e njerëzve në Tiranë dhe vise të tjera të vendit të varfër.
Pas kthimit, më saktë dëbimit nga atdheu i dytë, atje, në dheun e saj, kish nisur punë si kimiste në një ndëmarrje industriale. I biri, ishte gjithçka për të. Ishte e tashmja dhe e kaluara ngjizur në një. Po edhe ardhmja. Vetë jeta e saj.
Këtu, sot askush nuk të njeh dhe kërrkush nuk të pret, i tha zëri i brendshëm ushqyer me kureshtinë dhe misterin e kësaj vizite.
Qënia e saj ndjeu lagështirën dhe ajrin e freskët të aeroportit, tek ecte ngadalë në krah të të birit. Një re e vogël e mesditës përmbi malin e Dajtit i kujtoi, kushedi pse, letrën e fundit të saj nisur në Tiranë në adresë të Mikelit. Ishin kumtet që ajo përcillte plot dhimbje nga ndarja…Se nëna e sëmurë kishte ndërruar jetë dhe asaj, i ndalohej udhëtimi për Tiranë. I bëhej se ajo letër po endej nëpër qiejt etern të të dy vendeve pa mbërritur kurrë në destinacion.
Befas, tek shikonte turmën e njerëzve dhe taksixhinjve, sytë iu mbërthyen tek një copëz kartoni mbi lartësinë e supeve të njerëzve ku shkruhej me gërma kapitale:
NADA GORANI.(MIKEL)
Qënia e gruas ruse u trand tjetërsojshëm. Zhbiroi me sy si e etur personin që po e mbante kartën me emrin njoftues. U afruan drejt dy femra që mbanin letrën.
-Nada Gorani? – pyeti me një zë që nuk iu duk i saj.
-Po. Nada dhe Alba, bija ime!-tha tjetra.
Ndërkaq, duart e tyre u kryqëzuan dhe pas një hezitimi të lehtë, të dyja gratë u përqafuan.
-Alba, ime bijë.-tha Nada duke prezantuar të bijën.
Alba buzëqeshi me një hije droje dhe e sapombërritura e përqafoi duke ndjerë aromën e balukeve të saj.
-Im bir, Vanja!- tha gruaja ruse.
Djaloshi u afrua dhe zgjati dorën drejt Albës dhe gruas shqiptare pranë saj.
Denada e përqafoi djaloshin biond miqësisht si ta kish takuar më parë.
Shtatlartë dhe me sy blu si i ati, i tha zëri i brendshëm.
Vanja u përshëndosh në gjuhën e tij me një buzëqeshje naive.
Gruaja ruse iu drejtua të birit dhe ndërkaq e ktheu në shqip të njëjtën fjali:
-Vanja, ju jeni vëlla e motër nga i njejti baba, Mikeli,
Të rinjët u takuan sërish me buzëqeshje.
-Mirë se erdhët!-tha Alba.
Sonja përktheu.
-Dabró pozhalovat!
Aty për, aty djaloshi ia ktheu:
– Spasíba, rádi bït’ u vas! Rad poznakomít’sja! -Ndërkohë që e ëma përktheu:
-Mirë se u gjetëm! Gëzohem që u takuam!
Pasi siguruan taksinë e nisjes për Tiranë, pritëset u ofruan ardhësve të largët një kafe në një nga kioskat e mbira pranë sheshit të aeroportit
Të nesërmen do t’i merrnin për një vizitë në shtëpi nga hoteli në qendër të qytetit ku ishin akomoduar.
***
Tek përfunduan gjithshka për vizitën, Nada. përqafoi të bijën që iu bë krah në përgatitjen e drekës së mikpritjes. Me sytë nga ora e dorës i kujtoi se mbeteshin vetëm tridhjet minuta të lira para nisjes për t’i marrë nga hoteli mysafirët e huaj.
-Erdha mami-u dëgjua që nga mesorja e shtëpisë Alba që ende po rregullohej para pasqyrës.
Një trishtim i beftë e pushtoi. Kishin rrjedhur shumë ujëra ndër vite kur ajo mbeti e vetëm me të bijën. Iu kujtua një nga bisedat e fundit të jetës së Mikelit. Nada, edhe sikur shëndeti im të perkeqësohet, dhe mundet të iki nga kjo botë, dua të interesohesh për birin tim në Rusi… dhe, natyrisht nëse, kjo nuk të ngacmon shumë, edhe për Sonjën. Nëse rron ose jo. Ishte një pjesë e jetës sime.
E kishte siguruar për këtë. Dhe ja, si e solli fati. Janë mirë, i dashur, i takova, Erdhën vetë. -i përhitej në shpirt zëri i tij i qetë nga biseda e dikurshme.
Dreka, deri dy orë më parë e sikletshme për të zonjën e shtëpisë, rrodhi shumë më natyrshon nga ç’e mendonte, falë episodeve të dy të rinjve që tregonin histori nga shkollimi i tyre. Vëllait dhe motrës që tani ishin bërë bashkë çuditërisht, si në një legjendë urbane.
Dhuratat e sjella nga larg ishin dy pejzazhe. Një pranverë me simfoni lulesh dhe gjelbërim të stepash ruse dhe një kuadër pranveror me mështeknat dhe berjozat e nje parku në Moskë, mbuluar nga pelerina e butë e dëborës.
-Janë autorë bashkohorë,-tha Sonja për dhuratat.
Zonjës Nada tek i mori ne dorë iu duk për një grimë se mori ne dorë një copëz nga qyteti i dikurshëm i dy të dashuruarve.
Pastaj, biseda rreth tryezës me gatimet e shtrura megjithë drojet e fillimit për të dyja palët, rrodhi më çlirët.
Të nesërmen ishin ftuar të dyja në drekën që mysafirët do të jepnin në një lokal pas muzeut kombëtar.
Pas tre ditëve zonja Denada dhe Alba i përcollën miqtë në Rinas me nje taksi që e kishin prorositur më parë.
Dhuratat i mbante në një çantë Alba. Ishin punime artizanati familjar nga tregu i Krujës ku i çuan ditën e fundit mysafirët. Në çastin e ndarjes, me sytë nga Sonja , Denada tha:
-Prit! Kam edhe diçka.
Nga çanta e dorës nxori një pako të vogël në madhësinë e një kutije biskotash. Nisi të shpalos letrën e çokollatës me të cilën kishte mbështjellë pakon.
Nga letra doli një papuçe e një foshnje të mitur.
-Kjo është për ju! -iu drejtua Sonjës që kishte mbetur e hutuar.
-O Zoot ! O nëna ime! Papuçja e Vanjës së vogël që e zuri porta e autobusit atë ditë të ndarjes kur më zgjati foshnjën tonë dhe Mikeli nuk mundi të ma jepte se makina u nis për Rinas.
Sonja e mori papuçen e butë ngjyrë gri të çelur, e puthi dhe e vuri poshtë gushës me sy të mbushur me lot.
-Të falënderoj nga zemra se je zonjë e vërtetë- tha e prekur. -Kjo ështe dhurata më e bukur e jetës sime,- dhe e puthi sërish.
U përqafuan.
-Si një amanet i Mikelit,-tha Nada me sytë e lëngëzuar.
-Tjetrën e kam në shtëpi -shqiptoi Sonja.
Vëllai dhe motra kishin mbetur të befasuar, ashtu të përqafuar.
Pas pak, Vanja me Sonjën përkrahu u larguan drejt sallës së pritjes dhe më pas drejt pistës ku një avion Tu-104 që fluturonte në linjën Moskë-Tiranë, kish ndezur prej kohësh motorët. Pranë tij një Tupolev Tu-104, sapo kishte mbërritur.
Nënë e bijë qëndruan aty duke i ndjekur me sy gjatë, derisa sa avioni u ngrit dhe çau qiellin gri të nëntorit.
Tek zvogëlohej në sfondin blu të hapësirës eterne, ngjante përherë e më tepër si një shpend që çante udhën e kthimit, në shtegtim për dimërim në viset e origjinës së largët.///
Pas xhiros paradeske përmes Monakos,
Në sheshet e hoteleve pesyjesh, ndalin
Lamborghini, Ferrari dhe
Rolls Royce…
Trendit e modës së automobilave,
Me të cilët krenohen
Tek ndihen të plotësuar…
Dhe ja, prej tyre
Seks modelet zbresin,
Me t’ua hapur derën
Dhe me t’ua zgjatur dorën kavalierisht
Djelmoshat shik mazhordomë.
Oh,mezi dilet prej këtyre makinave sportive,
Të rrafshta me truallin dhe,
Me forma ekstravagante aerospaciale,
Aqsa femrave të ndritshme,
Elegante dhe fisnikërisht të gjata
Mbi takat e larta
U duhet të çaplehen…
Ky ngërç, veç
Më intrigues e bën
Shkëputjen nga makina…
Spërdridhen sensualisht të bukurat
Tek ngrejnë sakaq valë – valë
Fustanin farfuritës
Gjersa zbulojnë brekët
Si te danci dalldisës can can !
Por vetëm kaq,
Sa për të përndezur fantazinë dhe adrenalinën
E mazhordomëve, me të cilët flërtojnë,
Ah, por ca më shumë edhe për spektatorët
E pandarshëm, të mbledhur më tej ;
S’reshtin ata së bëri foto e video me celularët,
Tek ëndërrojnë përvuajtshëm
Të pasurohen mrekullisht një ditë…
Por ç’po them ?
Mizanskena e përsëritshme
E veturave në shesh,
Buzëqeshja institucionale e modeleve
Dhe, ai detaji nga danci can can
Video virale bëhen në moment ;
Ato n’internet
Kushdo mund t’i ndjek’…
I ndjek dhe unë, live
Dhe,tek relaksohem,
Gjithë miksazhi xixëllues,
I shfaqjes, në Monakon përrallore,
Në monedha të njëmendta ari,
Që bien e bien nga qielli,
Më shndërrohet në përfytyrim !
O, e di,e di mirëfilli ;
Mos u ngutni të ma thoni,
Se, s’qenkësh gjë tjetër e gjitha kjo,
Përveçse një kitsch komercial masiv.
Epo kitsch –i sot,
Më shumë se kurrë më parë
Eshtë në modë…
Ndër sytë e tu buron si dritë dashnija,
ani se goja hesht, kur flasin sytë.
Në mes të njerzve më pushton vetmija,
kur vetëm jam unë ndjehem vetë i dytë.
Por larg çdo brengë, vetmija të mërgohet,
për sytë e tu kjo kangë le të buçasë,
që dashunija të qëndrojë e ngrohët
dhe kur dëborë mbi flokë na kem’ me pasë.
Shikimi yt i ngultë, çdo përshëndetje
më nxit një varg të ri plot hir me nisë,
dy sytë e tu të pi më ftojnë me etje
në të përjetshmen gurrë të poezisë.
Pendën me zanë, me ndejë syçelë gjithë natën
më frymëzojnë dy sytë e tu të rrallë,
veç ata sy mund të shpërthejnë shtërgatën,
në parzëm mund të derdhin zjarr e mall.
Qiellin vështroj ndër sytë e tu si shtrihet,
ndër qiej me u ngjitë na thrrasim shoqishojnë.
Dhe zemra ime meket a përtrihet,
kur sytë e tu trishtohen a shendojnë.
Kur qeshin sytë e tu – lulzon pranvera,
dhe pse e ambla stinë ende asht larg.
Nuk janë, jo, gjeth, që mbi asfalt mbledh era,
fjalët që hyjnë prej zemrës fill në varg.
Ndër sytë e tu unë shoh përpara detin
e larg andrrat e mija tue lundrue…
Ku shkojnë ato? Ku e çojnë ato poetin?
Drejt lumtunisë që rrjedh përjetë si krue?…
Dy sytë e tu më rikujtojnë sot mallin
e dashunisë së viteve të parë,
një botë të tanë dy sytë e tu më ngjallin,
dy sytë e tu të thellë e mendimtarë.
Për ty, e dashun, vargjet le të mbeten
si një kujtim që koha s’e venit.
Dy sytë e tu ndoshta kam pritë gjithë jetën,
ndaj kam në shpirt kaq ngrohtësi e dritë.
Komentet