Edward P. Joseph, ligjërues në Universitetin Johns Hopkins në SHBA dhe ekspert i menaxhimit të konflikteve, propozon një qasje strategjike për të arritur paqe në Ukrainë, duke u bazuar në modelin e Kosovës.

Ai e ka trajtuar këtë ide edhe në një analizë të publikuar në revistën akademike SAIS Review of International Affairs.

Duke folur për Radion Evropa e Lirë, Joseph shpjegon se zbatimi i parimeve të Rezolutës 1244 në Donbas – administrimi ndërkombëtar, vendosja e trupave paqeruajtëse dhe shtyrja e çështjes së sovranitetit për më vonë – mund t’i ofrojë Ukrainës garanci sigurie pa pasur nevojë të pranojë aneksimin rus të rajonit.

Joseph vlerëson gjithashtu përpjekjet e administratës Trump, duke theksuar se ajo ka vënë në qendër arritjen e paqes në Ukrainë dhe ka sjellë dinamikë të re në procesin e negociatave.

Radio Evropa e Lirë: Zoti Joseph, ju propozoni zbatimin e modelit të Kosovës në Donbas. Cili është mësimi më i rëndësishëm nga Kosova që besoni se mund të zbatohet në Ukrainë sot?

Edward P. Joseph: Gjëja më e rëndësishme dhe më interesante e përdorimit të modelit të Kosovës në Donbas – pra në Ukrainë – për të arritur një armëpushim, është se presidenti rus [Vladimir] Putin e mbështet atë.

Kjo është pika fillestare, por jo e vetmja. Putin, për më shumë se dy dekada, ka insistuar se duhet të respektohet Rezoluta 1244. [v.j. Me këtë rezolutë të vitit 1999 është urdhëruar tërheqja e trupave të Republikës Federale të Jugosllavisë nga Kosova dhe vendosja e Kosovës nën administrimin e Kombeve të Bashkuara].

Putin, gjithashtu, ka përsëritur vazhdimisht se Kosova dhe Ukraina janë e njëjta gjë.

Ideja e përdorimit të një modeli është krejtësisht e përshtatshme. Administrata amerikane po merr elemente nga plani për Gazën. Por, unë mendoj se modeli i Kosovës është shumë më relevant se ai i Gazës. Modelin e Kosovës edhe vetë Putin e di shumë mirë.

Radio Evropa e Lirë: Por, kritikët argumentojnë se Kosova ka qenë një rast unik, me një konsensus të fortë ndërkombëtar, ndryshe nga Ukraina. Pse besoni se një model i tillë mund të funksionojë gjithsesi?

Edward P. Joseph: Rezoluta 1244 e nxori çështjen e sovranitetit jashtë diskutimit, pa e mohuar apo shpallur pavarësinë e Kosovës, por duke i dhënë fund konfliktit dhe duke i hapur rrugë administrimit ndërkombëtar dhe pranisë së trupave paqeruajtëse në Kosovë.

I njëjti parim do të zbatohej edhe në Donbas dhe debati se ‘kujt i përket’ ai do të shtyhej për më vonë – me një referendum të ardhshëm për ta zgjidhur. Putin i mbështet referendumet – ai i ka organizuar ato edhe në Krime, edhe në pjesët e Donbasit që Rusia i kontrollon. Pra, atij do t’i servireshin dy gjëra që s’i kundërshton: modeli i 1244-shit dhe referendumi.

Me këtë model, do të mund ‘të fitonte’ edhe më shumë territor, sipas mendimit tim – madje edhe më shumë sesa ofron plani i [presidentit amerikan, Donald] Trump. Do të mund të fitonte edhe zonat e Donbasit perëndimor, që për Ukrainën janë më të ndjeshmet, sepse me kontrollin e tyre, Rusia do të kishte ndikim të drejtpërdrejtë në të gjithë vendin dhe, madje, do të mund të hapte një tjetër rrugë drejt Kievit.

Por, atij do t’i duhej të pranonte edhe një kusht – ngjashëm siç ka bërë Kosova. Do të duhej të pranonte administrimin [e Donbasit] nga një palë e tretë – qoftë nga OKB-ja, qoftë nga OSBE-ja.

Rusia është anëtare e përhershme e Këshillit të Sigurimit dhe ndoshta i pëlqen administrimi i OKB-së, pasi vazhdimisht insiston që UNMIK-u duhet të mbetet në Kosovë.

Radio Evropa e Lirë: Mendoni se Ukraina do të pranonte një plan të tillë?

Edward P. Joseph: Për Ukrainën do të ishte një qasje e favorshme. Arsyeja e parë: Kievi nuk do të duhej ta njihte aneksimin rus të Donbasit. Pastaj, statusi i Krimesë mund të lihej për negociata të mëvonshme, meqë shanset për ta rikthyer ushtarakisht janë minimale.

Arsyeja e dytë, dhe më e rëndësishmja për presidentin ukrainas [Volodymyr] Zelensky, janë garancitë e sigurisë. Modeli i Kosovës do të sillte administrim ndërkombëtar nga OKB-ja ose OSBE-ja, që do ta ndalte menjëherë rusifikimin – detyrimin për pasaporta ruse, indoktrinimin ushtarak të fëmijëve dhe pengesat për të zhvendosurit që duan të kthehen në shtëpitë e tyre.

Nën këtë administrim do të krijoheshin edhe komisione ndërkombëtare për pronat.

Ashtu si në Kosovë, në Donbas do të vendoseshin trupat paqeruajtëse dhe për t’i bërë më të pranueshme për Rusinë, këto trupa do të mund të vinin nga Afrika ose Azia, jo domosdoshmërisht nga Evropa.

Pra, thelbi i gjithë kësaj është se, kur çështja e sovranitetit lihet përkohësisht anash, çdo element tjetër bëhet shumë më i lehtë për t’u negociuar.

Radio Evropa e Lirë: A keni pasur rastin ta diskutoni këtë ide me ndonjë zyrtar amerikan, apo me ndonjë burim zyrtar?

Edward P. Joseph: Kjo është një pyetje shumë e mirë, por nuk mund ta konfirmoj se kam pasur bisedime të tilla, sepse mund të pasojë pyetja juaj: me kë? Mund të them vetëm se do të ishte krejtësisht logjike dhe natyrale për mua që ta diskutoja këtë çështje me zyrtarë amerikanë.

Radio Evropa e Lirë: Si i shihni përpjekjet aktuale të administratës amerikane për paqe në Ukrainë?

Edward P. Joseph: Propozimi i administratës Trump nis nga premisa se Rusia është pala më e fortë dhe Ukraina pala më e dobët, prandaj i gjithë procesi duhet të ndërtohet rreth kërkesave dhe pozicionit të Rusisë.

Tani, gjëja pozitive – dhe presidentit Trump duhet t’i jepen merita për këtë – është se ai, ndryshe nga [paraardhësi i tij, Joe] Biden, i jep përparësi arritjes së paqes. Kjo është një gjë e mirë dhe ka sjellë një dinamikë të re. Ka krijuar ndjesinë se e gjithë kjo ka të bëjë me përfundimin e luftës. Nuk ka të bëjë me mposhtjen e Rusisë apo me dhënien e ndonjë mesazhi për rendin global…

Por, problemi është se ndërtimi i një marrëveshjeje duke u bazuar vetëm te pala më e fortë nuk prodhon rezultatin më të mirë, nëse qëllimi është një zgjidhje e qëndrueshme. Një marrëveshje e tillë rrezikon ta shtyjë Ukrainën drejt ‘dorëzimit të heshtur’.

Një qasje më e zgjuar do të ishte kombinimi i gatishmërisë për të negociuar me Putinin me fuqizimin paralel të Ukrainës dhe rritjen e presionit ndaj Rusisë.

Trump, në fakt, i ka bërë disa hapa në këtë drejtim – me sanksionet ndaj kompanive energjetike ruse, të cilat kanë pasur një efekt shumë pozitiv. Por, ka hequr dorë vullnetarisht nga disa leva të presionit.

Për shembull, vendimi për të përjashtuar publikisht mundësinë e furnizimit të Ukrainës me raketa Tomahawk. Në rregull, nëse nuk duan t’i japin Ukrainës raketa Tomahawk, por pse të thuhet publikisht?! Ato mund të shërbejnë si leva, mund ta nxisin Putinin të mendojë se nëse kërkon shumë, SHBA-ja mund të shkojë më larg me mbështetjen e Ukrainës.

Radio Evropa e Lirë: Ju, po ashtu, argumentoni se anëtarësimi i Serbisë në NATO do të mund të ishte një përparim strategjik për Ukrainën. Sa realist është ky skenar, duke pasur parasysh politikën e brendshme të Serbisë dhe ndjenjat e forta proruse?

Edward P. Joseph: Kjo do të ishte një presion shtesë mbi Putinin. Sipas mendimit tim, do të ishte e barazvlefshme me fundosjen e “Moskva”-s – anijes luftarake ruse që Ukraina e fundosi me dronë.

Anëtarësimi i Serbisë në NATO do të ishte ekuivalenti ballkanik i fundosjes së “Moskva”-s. Pse? Sepse Serbia është “Moskva” e Rusisë në Ballkan. Serbia është anija luftarake përmes së cilës Rusia projekton ndikimin e saj në të gjithë Ballkanin.

Nëse ajo anije mbytet, ose nëse lundron drejt ujërave të NATO-s, kjo do të ishte një goditje e madhe për Rusinë – edhe për Kinën – sepse si Rusia, ashtu edhe Kina, formalisht dhe metaforikisht, e shohin Serbinë si partneren e tyre strategjike dhe platformën kryesore të ndikimit në Ballkan.

Tani vjen pyetja juaj shumë e vlefshme: pse do ta bënte Serbia këtë, duke pasur gjithë atë simpati për Rusinë? Ka disa arsye – dhe madje një arsye që do ta bënte pothuajse të pamundur për [presidentin serb, Aleksandar] Vuçiq që ta refuzonte një ofertë të tillë nga Trump.

Së pari, Trump është jashtëzakonisht popullor në Serbi dhe është një figurë shumë imponuese. Për Vuçiqin do të ishte shumë e vështirë t’i thoshte: ‘Jo, nuk pranoj’.

Për më tepër, Trump, gjatë mandatit të tij të parë, u përpoq të sillte paqe mes Kosovës dhe Serbisë – pra, kjo nuk do të ishte diçka e re. Ai e njeh rajonin dhe shpesh thotë se ‘ndaloi një luftë mes Serbisë dhe Kosovës’.

Së dyti, Vuçiq është i dobësuar politikisht. Protestat antiqeveritare në Serbi vazhdojnë prej një viti, dhe ai është aq i pasigurt sa nuk guxon të shpallë zgjedhje të reja – gjë të cilën e ka bërë shpesh më parë.

Pranimi i një plani të tillë do ta ndryshonte tërësisht situatën e brendshme politike. Protestat nuk do të ishin më në qendër; vëmendja do të kalonte te ky zhvillim historik.

Sigurisht, shumë prorusë do ta quanin tradhtar. Por, pjesë të mëdha të opozitës do ta mbështesnin, sepse anëtarësimi në NATO nënkupton më shumë reforma, përparim drejt BE-së dhe fund të politikës së ‘dy karrigeve’.

Radio Evropa e Lirë: Por, përtej popullaritetit të Trumpit në Serbi, cilët faktorë strukturorë ose politikë e bëjnë këtë skenar të realizueshëm?

Edward P. Joseph: Është plotësisht e realizueshme, sepse zgjerimi i NATO-s në Ballkan nuk u kushton asgjë Shteteve të Bashkuara. Nuk ka kërcënime në Ballkan që NATO-ja nuk mund t’i trajtojë, ose që nuk mund t’i parandalojë vetëm me praninë e saj. Pra, nuk ka asnjë rrezik për SHBA-në.

Ballkani tashmë është i rrethuar nga vende anëtare të NATO-s. Tri nga gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor janë në NATO. Serbia është i vetmi shtet në rajon që thotë se nuk dëshiron të anëtarësohet. Edhe Bosnje e Hercegovina ka dëshirë formale të hyjë në NATO, ndërsa Kosova, sigurisht, e dëshiron shumë anëtarësimin.

Pra, Serbia është e vetmuar në këtë kuptim. Ajo është e rrethuar nga Bullgaria, Rumania, Kroacia, Mali i Zi – të gjitha këto vende në NATO.

Për më tepër, Serbia ka marrëdhënie të mira me NATO-n. Ka pasur takime me [shefin e NATO-s] Mark Rutte dhe [me ish-shefin Jens] Stoltenberg. Serbët, po ashtu, e mbështesin misionin e NATO-s në Kosovë, KFOR. Ata nuk thonë se ‘KFOR-i është forcë okupimi, duhet të largohet’; përkundrazi, në Beograd shpesh kërkojnë që KFOR-i t’i shtojë trupat.

Serbia ka marrëdhënie të mira edhe me ushtrinë amerikane dhe me komandën e NATO-s. Nëse do t’i pyesje privatisht gjeneralët serbë, shumica do të dëshironin anëtarësimin në NATO, sepse kjo do të fuqizonte industrinë e armëve dhe municioneve në Serbi.

Presidenti Trump, përveç ofrimit të rrugës për anëtarësimin e Serbisë në NATO, do të ofronte një rrugë drejt NATO-s edhe për Kosovën.

Kjo do të nënkuptonte që kryeministri i Kosovës do të duhej të nënshkruante statutin e Asociacionit të komunave me shumicë serbe – jo thjesht ta dërgonte në Gjykatën Kushtetuese. Vuçiq e kërkon këtë asociacion prej vitesh dhe do ta fitonte atë.

Radio Evropa e Lirë: Por janë katër vende të NATO-s që nuk e njohin ende Kosovën – Greqia, Rumania, Sllovakia, Spanja…

Edward P. Joseph: Së pari, në këtë pikë, flasim vetëm për një rrugë drejt anëtarësimit në NATO, kështu që ato nuk kanë nevojë ta njohin Kosovën – asnjë nga katër vendet mosnjohëse nuk ka nevojë ta ndryshojë qëndrimin.

Spanja mund të vazhdojë të mos e njohë Kosovën, nuk ka problem. Gjithçka që kërkohet është që të mos pengohet qasja eventuale e propozuar.

Së dyti, Greqia, sapo kryeministri i Kosovës ta nënshkruajë statutin për Asociacionin e komunave me shumicë serbe, jam i sigurt se do ta njihte Kosovën, pavarësisht nëse Serbia e pranon ose jo. Pasi Greqia ta njohë Kosovën, do të bëhet më e lehtë për Rumaninë, Sllovakinë dhe Spanjën të ecin në po të njëjtën rrugë.

Por prej tyre nuk kërkohet ta njohin menjëherë Kosovën, vetëm të mos e pengojnë antarësimin në NATO.

Brenda tre vjetësh ndoshta, situata do të jetë krejtësisht ndryshe. Tensionet do të ulen, do të ketë më shumë tregti dhe më shumë marrëdhënie.

Presidenti ukrainas Volodymyr Zelensky ka mohuar raportimet se takimi i tij i fundit me Donald Trump ishte i tensionuar, duke theksuar se ka marrëdhënie “normale dhe konstruktive” me presidentin amerikan. Ai thotë se ndryshe nga shumë udhëheqës të tjerë perëndimorë, nuk ka frikë nga Trump.

Në një intervistë për gazetën britanike The Guardian, Zelensky tha se Mbreti Charles ka luajtur rol në përmirësimin e marrëdhënieve me Trump, duke e përshkruar monarkun si “shumë mbështetës” të Ukrainës.

Intervista u zhvillua në pallatin presidencial në Kiev, ndërsa gjatë bisedës dritat u fikën dy herë për shkak të sulmeve ruse në rrjetin energjetik të vendit.

“Ai nuk hodhi asgjë. Jam i sigurt për këtë”, tha Zelensky, duke mohuar pretendimet se Trump kishte hedhur poshtë hartat e fushëbetejave që ai i kishte paraqitur. “Marrëdhënia jonë është profesionale dhe konstruktive.”

“E gjithë bota ka frikë nga Trump, por jo unë”

Sipas Financial Times, Trump thuhet se Trump i kishte bërë presion udhëheqësit ukrainas që të pranonte kushtet maksimaliste të Vladimir Putin për t’i dhënë fund luftës, por Zelensky tha se takimi me ipresidentin amerikan shkoi ndryshe nga sa raportohej.

“E gjithë bota ka frikë nga Trump. Kjo është e vërteta,” u shpreh Zelensky. “Por unë? Jo. Ne nuk jemi armiq me Amerikën. Ne jemi miq. Pse duhet të kemi frikë?”

Ai shtoi se respekton zgjedhjen e popullit amerikan:

“Trump u zgjodh nga populli i tij, ashtu si unë nga populli im. Duhet ta respektojmë këtë.”

Kushtet për paqe dhe kërkesa për sisteme Patriot

Zelensky tha se delegacioni ukrainas që vizitoi SHBA-në i kishte vendosur Trumpit dhe ekipit të tij tre kushte për t’u ulur në bisedime, duke kërkuar armë dhe masa ekonomike që do të “dobësonin” Moskën.

Ai kërkoi gjithashtu 27 sisteme të mbrojtjes ajrore Patriot, ndërsa i bëri thirrje vendeve evropiane të huazojnë sistemet ekzistuese.

“Ndihma nga partnerët tanë nuk është e mjaftueshme. Do të jetë e mjaftueshme vetëm kur lufta të përfundojë dhe Putini të kuptojë se duhet të ndalet,” tha presidenti ukrainas.

“Putini mund të hapë një luftë tjetër”

Zelensky paralajmëroi se Rusia mund të nisë një front të ri kundër ndonjë vendi tjetër evropian përpara përfundimit të luftës në Ukrainë.

“Mund ta bëjë. Duhet të harrojmë skepticizmin evropian. Ai mund të luftojë në dy fronte njëkohësisht,” theksoi ai.

Sipas tij, Rusia po zhvillon një “luftë hibride kundër Evropës”, ndërsa aktiviteti me dronë mbi Poloni, Danimarkë, Gjermani e Belgjikë është pjesë e kësaj strategjie.

“Putini është në një ngërç. Dështimet e tij në front mund ta çojnë të kërkojë territore të tjera,” tha Zelensky.

“E dua Ukrainën – kjo më mban gjallë”

I pyetur si e përballon luftën pas katër vitesh pushtimi rus, presidenti ukrainas tha:

“Unë duroj sepse e dua Ukrainën. Nuk ka arsye tjetër. Njerëzit tanë janë të lidhur nga diçka më e madhe se logjika. Dua të jem këtu, me ta.”

Për gjuhën standarde shqipe përkujdesja e institucioneve gjuhësore dhe e shtetit nuk ka qenë sa duhet, gjë e cila ka sjellë herë pas here edhe reagime të gjuhëtarëve dhe studiuesve të ndryshëm. Por prof. dr. Rami Memushaj thotë se kjo ka bërë që ajo të jetë e rrezikuar. Në intervistën për gazetën “SOT” prof. dr. Rami Memushaj flet për çështjen e Drejtshkrimit të gjuhës shqipe, si e shikon sot Akademinë e Shkencave të Shqipërisë  apo dhe mangësitë që janë në Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë. Sa i takon Drejtshkrimit, prof. dr. Memushaj thotë se më parë duhet zgjidhur çështja e parimit themelor, pastaj të mendohet për botimin e tij të përmirësuar.

Prof. dr. Rami Memushaj gjuhëtar i njohur, që edhe më parë ka reaguar për reformën në ASH që u ndërmor 15 vjet më parë thotë se ajo shkatërroi institutet shkencore, por edhe me rikthimin pranë akademisë ato nuk e kanë më shkëlqimin e dikurshëm. Ndërsa rendit një sërë problemesh, prof. dr. Rami Memushaj thotë se duhet të bëhen shumë gjëra që Akademia jonë e Shkencave dhe institutet e saj të justifikojnë qenien e tyre, së pari sipas tij duhet kuptuar se nuk mund të shuhen fusha të tëra studimi me rëndësi kombëtare, si te gjuhësia, letërsia, historia, etj, por duhet shtuar numri i punonjësve shkencorë në institute.

Prof. dr. Rami Memushaj që ka reaguar për çështje të ndryshme, si dhe ka shprehur edhe kritika në drejtim të institucioneve thotë se Akademia jonë e Shkencave, duke qenë e varur nga politika, nuk është shqiptuar asnjëherë për probleme madhore kombëtare. Ai thotë se prej komisionit të saj për gjuhën, si dhe prej Institutit të Gjuhësisë nuk ka asnjë qëndrim publik për mbrojtjen e gjuhës, për zbatimin e kodeve të standardit apo këshillim gjuhësor për institucionet publike e private. Ndërsa rendit një sërë problemesh, sipas prof. dr. Rami Memushajt mbrojtja e gjuhës standarde është bërë një urgjencë gjuhësore.

– Para disa ditësh u organizua në Akademinë e Shkencave tryeza shkencore mbi parimin themelor të drejtshkrimit të gjuhës shqipe. Gjatë veprimtarisë pati pyetje dhe diskutime të shumta nga të pranishmit. Ju ishit i pranishëm në këtë tryezë, çfarë mund të thoni më shumë mbi ato që për ju janë problematika sot kur flitet për drejtshkrimin?

Botimi i vetëm i “Drejtshkrimit të gjuhës shqipe”, këtij libri tryeze jo vetëm për redaktorët dhe korrektorët letrarë, po për këdo që shkruan shqip, është ai i vitit 1974. Kjo e ka bërë më se të domosdoshëm ribotimin e tij. Jo një riprodhim të botimit të parë, po një ribotim të përmirësuar, që të pasqyrojë zhvillimet në gjuhësinë tonë, ndryshimet politiko-shoqërore në hapësirat shqiptare, që të ndreqë edhe rregulla e zgjidhje të veçanta që praktika gjysmëshekullore e zbatimit të drejtshkrimit ka provuar se nuk qëndrojnë. Por puna për ribotimin e Drejtshkrimit duhet të nisë nga parimet në të cilat duhet të mbështetet. Zgjedhja e parimit themelor të drejtshkrimit është me rëndësi për fytyrën e tij dhe për të ardhmen e shkrimit shqip.

Dihet debati për drejtshkrimin që u zhvillua gjatë periudhës 2005-2014. Një komision që u ngrit nga fundi i vitit 2004, i cili u quajt Këshilli Ndërakademik i Gjuhës Shqipe, iu vu punës për ndryshimin e drejtshkrimit, duke dhënë si produkt në vitin 2014 një projekt të ndryshimeve që i duheshin bërë. Por ky projekt mbeti në letër dhe arsyeja pse dështoi ishte se u bënë ndryshime pa u zgjidhur më parë çështja e parimit themelor. Edhe kundërshtarët e atij projekti u morën kryesisht me zgjidhjet e propozuara dhe jo me parimet në të cilat mbështeteshin ato. Megjithatë, pati edhe gjuhëtarë që nuk u morën me zgjidhjet konkrete, po me çështjen e parimit themelor të drejtshkrimit të shqipes. Kështu, studiuesi Aristotel Spiro, në shkrimin “Mbi parimet e drejtshkrimit të shqipes standarde” (2009), mbrojti idenë se parimi themelor është parimi fonologjik: “çdo foneme i përkon një grafemë” (shkronjë), dhe jo çdo tingulli të shqiptuar një shkronjë. Kurse Albert Riska, në shkrimin “Sa dhe si mund të ndryshojë drejtshkrimi?” (2011), i mëshon idesë se drejtshkrimi duhet të jetë i qëndrueshëm, në mënyrë që të “të transmetojë idetë nga një brez në tjetrin, të sigurojë kështu trashëgiminë”, gjë që parimi fonetik nuk ia siguron.

Problemit të parimit themelor të drejtshkrimit prof. A. Spiroja i është rikthyer në monografinë “Për një drejtshkrim shqip modern” (2016) dhe më pas me shkrimin “Për një riformulim të parimeve të drejtshkrimit” (2022). Në ligjëratën e mbajtur në Akademinë e Shkencave, ky gjuhëtar që shquhet për ide novatore, mbrojti qëndrimin e tij të mëparshëm se parimi themelor i drejtshkrimit të gjuhës standarde shqipe është parimi fonologjik dhe se “në drejtshkrimin e shqipes asnjë parim morfologjik nuk ekziston”. Pyetjet dhe diskutimet u përqendruan rreth këtyre dy çështjeve. Lidhur me pohimin e parë, diskutuesit nuk u pajtuan me kritikën e prof. Spiros se Kongresi i Drejtshkrimit pranoi si parim themelor parimin fonetik (një tingull – një shkronjë), pasi në “Parimet e përgjithshme” të Drejtshkrimit thuhet: “Thelbi i parimit fonetik… është aspekti fonologjik”, pra flitet për “tingull-fonemë”. Veç kësaj, nga folësit u vu në dukje edhe se parimi fonologjik, sido që të quhet, bart probleme në zbatimin e tij, pasi fonemat që nuk realizohen fonetikisht, si p.sh. ë-ja e patheksuar në rrokje të hapur ose në fund të fjalës (që përgjithësisht nuk shqiptohet), nuk do të shkruhen. Dhe kështu, duke shpallur këtë si parim themelor, do të rikthehemi prapë te zgjidhjet e Këshillit Ndërakademik. Lidhur me pohimin e dytë, ata që folën, mbrojtën mendimin se nuk mund të mohohet veprimi i parimit morfologjik, i cili kërkon që “fjalët dhe pjesët e tyre përbërëse… të shkruhen njësoj, pavarësisht nga ndryshimet tingullore…”. Për më tepër, u theksua se parimi morfologjik jo vetëm që nuk mund të mohohet, por ai është parimi themelor i drejtshkrimit të shqipes, që i siguron qëndrueshmëri shkrimit të saj.

 -Sa shërben për ju debati shkencor rreth çështjeve teorike të gjuhës shqipe?

Shkenca, në ndryshim nga fetë, të cilat nuk lejojnë diskutime rreth dogmave të tyre, është zhvilluar pikërisht nëpërmjet debateve, ku një teori e re hedh poshtë një të vjetër. Debatet shkencore janë gjithmonë të nevojshme dhe të shëndetshme për zhvillimin e mendimit shkencor, sepse në to ballafaqohen pikëpamjet e ndryshme dhe, në këtë mënyrë, arrihet tek një e vërtetë e pranuar përgjithësisht. Për t’u kthyer te drejtshkrimi, pavarësisht nga debatet rreth ligjëratës së prof. A. Spiros, ky gjuhëtar ka meritën se çeli një diskutim të domosdoshëm për çështjen themelore të drejtshkrimit, pa zgjidhjen e së cilës ribotimi i “Drejtshkrimit të gjuhës shqipe” do të ishte një dështim. Pra, më parë duhet zgjidhur çështja e parimit themelor, pastaj të mendohet për botimin e drejtshkrimit të përmirësuar. Se si do të zgjidhet kjo, nuk jam ende në gjendje ta them.

-Herë pas here ju si gjuhëtar në reagimet tuaja jeni shprehur ndër të tjera se gjuha standarde shqipe është e rrezikuar. Çfarë po ndodh?

Gjuha standarde është një prej varianteve të gjuhës së një kombi. Por, ndryshe prej varianteve të lindura (të folmet vendore), që janë krijuar gjatë zhvillimit shumëshekullor të një gjuhe, ajo nuk është variant i lindur. Ajo është produkt i planifikimit gjuhësor. Ajo ngrihet mbi bazën e njërit prej varianteve të saj, duke u plotësuar e pasuruar me elemente të marra prej varianteve të tjera. Si e tillë, ndryshe nga variantet e lindura, që zhvillohen vetiu, pa ndonjë përkujdesje të folësve të vet, gjuha standarde, si produkt i “inxhinierisë gjuhësore”, ka nevojë për “mirëmbajtje”, për përkujdesjen e planifikuesve gjuhësorë dhe të shtetit. Por pas ndryshimit të sistemit dhe hapjes ndaj botës, kjo përkujdesje e institucioneve gjuhësore dhe e shtetit ka munguar dhe kjo ka bërë që gjuha standarde të jetë e rrezikuar nga brenda, duke mos u zbatuar normat e saj; dhe nga jashtë, nga trysnia e gjuhëve të huaja.

Për këtë mungesë të përkujdesjes jo vetëm unë, po edhe shumë të tjerë jemi shprehur në shtypin shkencor e të përditshëm, në intervista në gazeta dhe në emisione televizive. Më e para është mungesa e kujdesit shtetëror. Ka vite që maturantët dalin më mirë në provimin e anglishtes se në provimin e shqipes. Po cili është shkaku? Së pari, janë mangësitë e programeve dhe të teksteve të gjuhës shqipe, që nuk lejojnë të arrihen objektivat e dëshiruar; së dyti, ndikimi te brezat e rinj i ligjërimit publik të folur dhe të shkruar, që shpërfill dhe shkel normat e gjuhës standarde. Kjo gjendje mendoj se do të vijë duke u rënduar në brezat që po hyjnë në shkollë, për shkak të futjes -pa asnjë konsultim me psikologët, didaktët e gjuhëtarët – të mësimit të gjuhës angleze që në klasën e parë, në një moshë kur fëmijët nuk kanë arritur të përvetësojnë morfologjinë dhe strukturat sintaksore bazë të shqipes, që fitohen me anë të dëgjimit dhe të leximit. Vërtet që shumë vende të BE-së e fillojnë mësimin e kësaj gjuhe që në klasën e parë, por ka edhe vende si Gjermania, që e fillojnë në vitin e tretë të fillores, besoj për shkak të morfologjisë së vështirë të gjermanishtes. Shqipja është gjuhë me lakim e zgjedhim të pasur, çka kërkon më shumë kohë për përvetësimin e morfologjisë së saj. Për pasojë, fillimi i mësimit të anglishtes në vitin e tretë të fillores do të ishte një zgjidhje optimale.

Pastaj vjen mungesa e kujdesit të institucioneve. Ajo që u bie të gjithëve në sy, është vërshimi në shtypin e folur dhe të shkruar i fjalëve të huaja të panevojshme, të cilat në një shkrim të fundit i kam quajtur “fjalë kopile”. Fjalë të tilla, si agravoj, akses, alokoj, benefit, direkt e live, disponoj, fokus, impakt, shok e shokoj, tentoj, total e totalisht etj., disa prej të cilave kanë qenë nxjerrë prej kohësh nga përdorimi, bartin me vete edhe strukturat e gjuhëve nga vijnë dhe këto struktura i shartohen shqipes, duke e shëmtuar sintaksën e saj. Do të duhej një pengesë, një doganë ndaj këtyre “mallrave kontrabandë” dhe një doganë e tillë do të ishin Akademitë dhe institutet tona gjuhësore.

Si pasojë e ndikimit të gjuhëve të huaja, po infektohet jo vetëm leksiku, po edhe fonetika, morfologjia dhe sintaksa e shqipes. Kështu, është tronditur ndjenja gjuhësore e folësve, sidomos e të shkolluarve, që i shqiptojnë fjalët jo me theks në rrokjen e fundit, siç e do shqipja, po në rrokjen e parë si në anglishte: kóvid, féjsbuk, vódafon, mégatek, Bójken, Gláuk, Téki, Mákron, Pútin etj. Meqenëse në shqipe mbaresa dy rrokje pas theksit është e vështirë për t’u shqiptuar, fjalët e theksuara në këtë mënyrë përdoren në fjali pa mbaresa: lufta e Putin, propozimi i Makron, Trump drejt Nobelit, Starmer takon Trump etj. Përdorimi pa mbaresa i fjalëve me theks në rrokjen parë, veç që bie ndesh me morfologjinë e shqipes, sjell edhe vështirësi në të kuptuarit e përmbajtës së fjalive.

Me ndikimin e fuqishëm të gjuhëve të huaja si nëpërmjet kontakteve të drejtpërdrejta, edhe nëpërmjet shtypit të shkruar e televiziv, shpjegohen gabime të tilla të natyrës semantike, si p.sh. incident ajror (për aksident ajror), ndërrojmë argument (për ndërrojmë temë) etj. Shqipja i ka diferencuar këto kuptime, duke përdorur për secilin fjalë të veçanta: incident e aksident, temë e argument, ndryshe nga italishtja që për të dy kuptimet ka vetëm një fjalë. Po kështu, edhe në sintaksë kanë depërtuar struktura të anglishtes e italishtes, p.sh.: siç ti the (siç the ti, siç the zotrote), do ta telefonoj (do t’i telefonoj), bën avokatin (është avokat, shtiret si avokat), më ke munguar shumë (më ka marrë malli shumë), më thuaj (urdhëro) etj. Këta pak shembuj mjaftojnë për të kuptuar se po preket jo vetëm gjuha standarde, po shqipja si tërësi variantesh, pasi po i ndryshojnë parametrat që e bëjnë një gjuhë të veçantë. Kjo është arsyeja pse mbrojtja e gjuhës standarde është bërë një urgjencë gjuhësore.

 – Në një shkrim tuajin të mëparshëm, ndër të tjera, jeni shprehur se ka një këshill gjuhe që nuk po bën asgjë për gjuhën. Çfarë mund të na thoni më shumë për funksionimin e tij?

Gjuha shqipe flitet dhe shkruhet në hapësirat e saj të ndara në gjashtë shtete, në dy nga të cilat është gjuhë e parë zyrtare, në një shtet (Maqedoni e Veriut) gjuhë e dytë zyrtare, në dy të tjera (Mali i Zi e Serbi) gjuhë rajonale dhe në Greqi gjuhë e ndaluar. Në këto rrethana, që janë të ngjashme me ato të gjermanishtes, që flitet në tri shtete, është i nevojshëm një këshill gjuhësor ndërshtetëror me status zyrtar, siç e kanë gjermanët. Ky këshill është më se i domosdoshëm për probleme të mprehta si ato të terminologjisë, të ruajtjes së pastërtisë së gjuhës dhe të zbatimit të kodeve të standardit. Po një këshill i kompozuar sipas kriteresh të rrepta përzgjedhjeje, të cilin sot nuk e kemi. P.sh., nuk është pjesë e tij prof. Emil Lafja, gjuhëtari me më shumë ndihmesa në fushën kodifikimit të gjuhës standarde. Ky këshill do të kishte shumë punë. Njëra ndër to do të ishte ndjekja e zbatimit të normave të gjuhës standarde në dokumentacionin shtetëror, në tekstet shkollore, në shtypin e shkruar dhe në ligjërimin radioteleviziv. Ai do të kishte edhe organin e vet të shtypit, siç ishte dikur revista “Gjuha jonë”. Këshilli i tanishëm nuk shohim të kryejë ndonjë nga këto punë, si të themi të bëhet i gjallë. Më duket se po vijon në rrugën e Këshillit Ndërakademik, që e reduktoi punën e vet vetëm në ndryshimin e drejtshkrimit.

-Më parë ju jeni shprehur edhe se janë goditur rëndë institucionet, sidomos Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, si dhe ka rënë dhe kujdesi i shtetit? Çfarë mund të na thoni mbi rolin e institucioneve sot dhe si e shikoni Institutin e Gjuhësisë dhe Letërsisë, që tashmë është dhe pjesë e Akademisë së Shkencave të Shqipërisë?

Për kujdesin e munguar, mendoj se folëm më sipër. Sa i përket pjesës tjetër të pyetjes së parë, jemi shprehur shumë herë. Mendimi im ka qenë se Reforma e Akademisë së Shkencave që u ndërmor 15 vjet më parë, shkatërroi institutet shkencore, duke i shkrirë disa dhe duke e rrudhur numrin e punonjësve në ato që mbetën. Shkëputja e instituteve nga varësia prej Akademisë nuk qe gjë e mirë as për to, as për vetë Akademinë, sepse kjo u rrudh në një institucion honorifik, me akademikë pa lidhje me institutet ku kishin punuar, për shkak se kishin dalë në pension. Ndërsa institutet që mbijetuan, u rrëgjuan në departamente me 10-15 punonjës, veç që mbetën pa mbështetje financiare dhe, për pasojë, edhe pa projekte.

Rikthimi i instituteve albanologjike në gjirin e Akademisë, ndonëse u kundërshtua prej tyre, pati si anë pozitive mbështetjen me fonde për projekte madhore, si historia e Shqipërisë dhe fjalori i gjuhës shqipe etj. Por, megjithatë, nuk e kanë më shkëlqimin e dikurshëm. Po të marrim vetëm Institutin e Gjuhësisë dhe të Letërsisë, numri i punonjësve të tij është gati sa një e katërta e numrit të dikurshëm. Disa bërthama të degës së gjuhës janë shuar fare, si sektori i kulturës së gjuhës, sektori i fonetikës dhe e dialektologjisë dhe sektori i leksikologji-leksikografisë, që kishte mbi dhjetë punonjës. Po ashtu, edhe dega e letërsisë ka më pak punonjës sesa fushat e studimit të letërsisë shqiptare që duhet të mbulojë: letërsia fetare e shek. XVI-XVIII, letërsia romantike e Rilindjes, letërsia e gjysmës së parë të shek. XX, letërsia e realizmit socialist, letërsia realiste pas viteve ’90, letërsia për fëmijë dhe kritika letrare. E njëjtë është gjendja edhe për Institutin e Historisë. Në rrethana të tilla nuk mund të pritet që këto institute të përmbushin funksionet për të cilat janë krijuar.

-Si e shikoni Akademinë e Shkencave sot, ku më parë jeni shprehur se Akademia me Institutin e Gjuhësisë i detyrohen shumë gjuhës shqipe?

Duhet të bëhen shumë gjëra që Akademia dhe institutet e saj të justifikojnë qenien e tyre. Së pari, duhet kuptuar se nuk mund të shuhen fusha të tëra studimi me rëndësi kombëtare, si te gjuhësia, letërsia, historia etj. Këto fusha duhen mbuluar me punonjës, dmth. duhet shtuar numri i punonjësve shkencorë të instituteve. Një mundësi e artë që u krijua me doktorimin e dhjetëra të rinjve në këto fusha, ndër të cilët kishte shumë të aftë për punë shkencore, u dogj. Këta doktorë shkencash janë punësuar si mësues në shkolla private ose kanë ikur jashtë. Tani përgatitja e studiuesve të rinj duhet të nisë nga e para. Së dyti, duhet kuptuar që ne nuk mundëm, as atëherë kur shkencat albanologjike lulëzuan, të krijonim shkolla në kuptimin e një tradite të ngulët shkencore. Kështu që studiuesit e rinj duhen dërguar për specializime jashtë. E shajmë diktaturën, po të mos harrojmë që disa nga akademikët e sotëm janë ndër ata që u dërguan jashtë për specializime. Kurse tani ka 30 vjet dhe nuk po shihet të jetë dërguar ndonjë nga gjuhëtarët apo historianët jashtë për këtë qëllim.

Më në fund, por jo e fundit, Akademia e Shkencave dhe institutet e saj duhet të modernizohen, t’u afrohen në këtë aspekt të paktën akademive të vendeve fqinje. P.sh., Akademia bullgare e Shkencave qysh kur hyri në përdorim kompjuteri krijoi një institut të gjuhësisë kompjuterike, i cili ka krijuar databaza gjuhësore elektronike, aq të domosdoshme për hartimin e fjalorëve gjuhësorë dhe enciklopedikë. Po kështu edhe Greqia, Kroacia, Serbia e Sllovenia e vogël janë shumë para nesh. Akademia jonë ende nuk e ka kuptuar se duhet të ngrejë një bërthamë gjuhëtarësh dhe informatikanësh që të punojnë në këtë fushë.

Po të zbresim në rrafshin praktik, të gjithë jemi dëshmitarë se Akademia, duke qenë e varur nga politika, nuk është shqiptuar asnjëherë për probleme madhore kombëtare. Edhe kur mori përsipër çështjen e drejtshkrimit, dështoi. Prej komisionit të saj për gjuhën, si dhe prej Institutit të Gjuhësisë nuk kemi asnjë qëndrim publik për mbrojtjen e gjuhës, për zbatimin e kodeve të standardit, asnjë këshillim gjuhësor për institucionet publike e private. Të gjithë janë mbyllur në kullat e tyre të fildishta dhe nuk shohin se ç’ndodh jashtë. Ka edhe shumë gjëra të tjera për të thënë, të cilat nuk mund t’i nxërë një intervistë. Thirrja ime është të zgjohen nga gjumi dhe të ecin me hapin që ecin bota.

 Intervistoi: Juljana Vrapi

EKSKLUZIVE/ Ish-zv.kryeministri Arben Ahmetaj në një lidhje direkte ekskluzive në emisionin “Çim Peka Live” në Syri TV iu përgjigj kreut të SPAK Altin Dumani i cili sot nga salla e Kuvendit e ftoi të bëhej bashkëpunëtor i drejtësisë. I pyetur për Aeroportin e Vlorës tha se formula është gabim pasi shteti nuk mund të ketë 100% në një PPP. Ahmetaj tha se kemi të bëjmë me një grabitje të buxhetit të shtetit për 10 vite

Interivsta e Plote

Çim Peka: Mirëmbrëma!

Arben Ahmetaj: Mirëmbrëma.

Çim Peka: Ju e dëgjuat prokurorin e SPAK, Altin Dumanin dhe tha, nëse është i gatshëm të bëhet bashkëpunëtor i drejtësisë, ne e mirëpresim.

Arben Ahmetaj: Edhe në teknikën ligjor, bashkëpunëtor quhet dikush që ka kryer krim, siç ka rëndon Altin Dumani, disa Dumanë që i ka aty si bashkëpunëtor të drejtësisë. Unë nuk kam pse të jem bashkëpunëtor pasi nuk kam kryer asnjë krim. Nuk po flas për prezumimin e pafajsësisë, që kryeprokurori i SPAK i referohet parlamentit të Shqipërisë dhe thotë që, ky është i mirëpritur të jetë bashkëpunëtor. Dmth nuk ka prezumim pafajësie sepse sigurisht që tani unë jam shembull i 10 standardeve. Kjo është e para dhe më e rëndësishmja.

E dyta, unë kam qenë në SPAK, Altin Dumani nuk ka guxuar të më bëjë asnjë pyetje. E ka marrë me zell dhe me dhunë çështjen time me urdhër politik, dhe erdhi aty ku unë isha thirrur në SPAK bashkë me avokatin tim, dhe nuk guxoi të më bëjë asnjë pyetje.

Për çfarë jam i mirëpritur unë, për të qenë bashkëpunëtor i kujt drejtësie? Për çfarë krimi dhe është interesante tani, praktikisht reforma në drejtësi ka si strumbullar një dështim dhe Altin Dumani është pronari i dështimit i reformës në drejtësi, për shkak jo më të dy standardeve, por standarde sipas qejfit dhe urdhrit politik. Kush është armik i Ramës, arrestohet duke u tërhequr zvarrë në rrugë.

Çim Peka: Megjithatë Dumani sot tha se, ne kemi marrë indicie nga deklaratat e tua dhënë për mua, për të filluar disa çështje.

Arben Ahmetaj: Jeni në vete ju apo jo? Unë kam disa pyetje retorike. Kush do ti lexojë si pyetje ti lexojë. Çfarë indicie ka marrë, për Thumanë-Kasharin që është bërë pa tender. Që është ndryshuar formati i koncesionit pa procedurë të re dhe paguajnë shqiptarët 1.3 miliardë. Kjo është?

Pyetje tjetër: çfarë indicie ka marrë për IPARD-in, po ulëret BE. Cila është arsyeja që nuk hetohet. Ca arsye ka që Onkologjiku në vend që ti shërojë,  dhe jo për faj të mjekëve, ca arsye ka që nuk hetohet te Onkologjiku, rimbursimi i barnave. Kam bërë sherr unë për këto. Sherr. Po kam bërë sherr për naftën në Shëngjin. Pse nuk i heton.

Pse nuk merret me inceneratorin e Tiranës. Ku janë paratë, te hotelet e mia të supozuara janë paratë. Pse nuk merret me kontratën e koncesionit të Tiranës. Pse nuk merret.

Sa për dijeni, kush e ka lexuar kontratën, 29 eurot që paguajnë qytetarët nëpërmjet bashkisë së Tiranës janë për mbulimin e mbetjeve dhe për incenerim. Cila është arsyeja që shqiptarët paguajnë trefishin tani që nuk kanë incenerim.

Pse bëhet pronar i dëmit, Altin Dumani. Pse nuk merret me Beketin, indicie, vajtën 4-5-7 vite. U mor me mua me urdhër politik për 1 muaj e gjysëm dhe nxorri dhe urdhër arresti. Dhe jam i bindur e kam thënë, që kur kam pasur dyshim. Tani nuk kam më dyshim, që më kanë dashur të varur dhe të vdekur, prandaj deshën që të shkoja në burg.

Kujt i thotë ky akuzohet për korrupsion, për inceneratorët. Nuk kam asnjë firmë, nuk kam asnjë lidhje me procedurën e inceneratorëve. Pse nuk merret me McGonigal. Ky thotë jemi duke hetuar, shqiptarët duartrokasin. 5 veta duartrokasin.

Mos ti referohemi fare raporteve. Le tu thotë shqiptarëve se çfarë i kanë thënë herën e fundit në Departamentin e Shtetit. Pse shqiptarët janë budallenj, që lexojnë raporte dhe e shikojnë me sytë që shkëlqejnë Altin Dumanit.

Unë i sugjeroj Altin Dumanit që të bëhet vetë bashkëpunëtor me drejtësinë, kur të akuzohet për shpërdorim detyre, se si ka hetuar ndaj meje duke më kthyer target me urdhër të Edi Ramës. Njëri ngul thika dhe tjetri më fut në burg për të mos dalë më i gjallë nga burgu.

 Çim Peka: Keni akuzuar 3 emra, Edi Ramën, Erion Veliaj, Belinda Balluku. Njëri është në burg, tjetra po hetohet, përveç Edi Ramës që është i paprekshëm deri tani.

Arben Ahmetaj: Ca do Rama janë të paprekshëm. Ca nuk do Rama që të jenë të paprekshëm, zvarriten në rrugën. Edhe mua rastësia më bëri të mos isha në burg. Por sot ajo rastësi më dha mundësinë të flas.

Me Beketin pse nuk merret Altin Dumani. Janë 130 mln euro. Tek unë u fut, nuk gjeti firma tek inceneratorët, nuk e mbështet dot akuzën për korrupsion, sepse nuk kam firmosur. Do të kapë veshin e majtë me dorën e djathtë, bën salto mortale ajuridike për të quajtur korrupsion.

E dini çfarë quan korrupsion ky, rialokim të fondeve. Ministri i financave bën rialokime fondesh me kërkesë të ministrave të tjerë, për kontrata në të ardhmen, për zëra buxheti që mund të kthehen kontrata në të ardhmen dhe për kontrata të dhëna. Ka definicion për korrupsioni; të jap diçka, më jep diçka.

E dini çfarë ka thënë për ato 34 mijë eurot e hoteleve të supozuara. Neve thotë kërkuam në hotel për emrat e Arben Ahmetaj dhe ish-bashkëshortes, ata nuk ishin të regjistruat aty, por ne jemi të bindur se ata kanë fjetur aty. Çmenduri, as në kohën e Stalinit nuk është bërë kjo.

 Berat Buzhala: Thatë që SPAK i heton vetëm personat që nuk do Rama. A është edhe Belinda tani e targetuar prej Ramës që të likuidohet politikisht.

Arben Ahmetaj: E para dhe mbi të gjitha është se brenda SPAK ka akoma sherr për Belinda Ballukun. E dini për çfarë e ka hetuar Dumani zv/kryeministren aktuale? Dumani e ka hetuar për diplomën. Ndërkohë që këtej bëhej kërma, ai e ka hetuar për diplomën.

E dini për çfarë e thërrasin tani? Për një tender supervizioni. Është tallje e b… me drejtësinë dhe korrupsionin. Dmth aty janë gëlltitur 15 shkolla në një dorë tek tuneli i Llogarasë.

Tek Thuman-Kashar është bërë nami. 1.3 miliardë do paguajnë shqiptarët. Tek ‘‘tigrat’’ çudi e madhe që praktikisht as në Kongo nuk do guxonte djali i presidenti diktator dikur, ta bënte, por e kanë bërë. Një pyetje kam unë, korrupsioni është shtuar pas ardhjes së SPAK të Dumanit apo është pakësuar. Çfarë po ndodh me AKSHI-n. Kujt ja shesin këta, që bëjnë sikur harrojë. Budallenj janë shqiptarët, hajt ta quajmë Ben Ahmetajn të korruptuar.

Këta si institucion janë kthyer; ne nuk na rruhet, thonë këta. Unë thotë ai e kam personale me Ben Ahmetaj. Personale me mua, pushka top or djalë, por unë as nuk të njoh, as më njeh, as nuk jemi zënë.

Arben Ahmetaj: Nuk e pengon Edi Rama, Altin Dumanin ta hetojë. Nuk do Altin Dumani se nuk ka marrë urdhër. Kemi një shprehje andej nga jugu në rastin e zv/kryeministres; është bërë ajo gjëja kavaletë, dmth mban erë. Si ta shpëtojmë? Ta shpëtojmë se po ta hetojmë për tunelin, mban erë. Po ta hetojmë për ‘‘tigrat’’, për energjinë, për Thumanë-Kashar, mban erë. Po çfarë do bëjmë? Po mirë mo ne do i themi shqiptarëve ne po e hetojmë, që të ju themi se nuk ka njeri të paprekshëm.

Ne e kemi futur në burg një ish-zv/ kryeministër dhe po hetojmë një zv/kryeministre tjetër. Dhe e marrim dhe e çojmë në SPAK për tenderin e supervizionit 2 milionësh, jo për 190 milionëshin, jo për ‘‘tigrat’’, jo për inceneratorin e Tiranës që nuk është monitoruar, jo për Thumanë-Kasharin.

Kjo është një lojë qesharake, kush e ha e ha.

 Çim Peka: Kjo ishte dhe për Veliajn, por është në burg sot ai.

Arben Ahmetaj: E dini për çfarë është në burg Veliaj. Për dy arsye. Një që të mos akuzohet për atë që ka bërë bashkë me Edi Ramën. Nëse donte indicie ky, i kam dhënë. Çfarë urdhri ka dhënë Edi Rama për inceneratorin e Tiranës në verën e 2017. Indiciet e këtij dhe ky më mirëpret mua si bashkëpunëtor, megjithëse unë nuk kam bërë asnjë krim.

E dyta, Edi Rama me një gur e vrau dy herë. Me demek e akuzoi se i kishin rënë pantallonat në tokë SPAK-ut dhe i duhej një ushqim shokësh, siç e ka zakon që u ngul thika. U dha Erion Veliaj dhe u tha, mos ma ngacmoni për 5D, incenerator, jo, jo. Do ta diskreditojmë për gjëra të tjera që janë larg meje. E dyta e hoqi qafe si njërin nga ana që kërkonte ti zinte vendin. Dhe pastaj dilte e qante si, njeri që të vret dhe pastaj qan.

Për një pjesë, media është e poshtër të bën gjyq. Mua urdhëroi Top Channel për dy muaj, as lufta në Ukrainë nuk u mbajt dy muaj në TCH, dhe u mbajt çështja ime. Vibratorët e mi, pllakat e banjës së Eriolës. Është fatkeqësi si është katandisur i të dëgjuarit në parlament. I thotë Tedi Blushit, kujt i bën këtë pyetje. Po si mo, ai është i zgjedhur, sa do ta urresh, ta kesh kundërshtar politik, se ti je bashkuar me Edi Ramën, jo me PS, por je bashkuar me Ramën dhe i thotë Blushit; kujt i bën këtë pyetje.

 Lorenc Vangjeli: Termi i përdoruar sot nga drejtuesi i SPAK nuk ishte i saktë, kur ju ftoi të bëhej bashkëpunëtor. Por ka një mundësi që ju ta jepni dëshminë tuaj dhe kjo bëhet nëpërmjet komisioni ‘rrogator’ e njeh Kodi i procedurës penale një gjë të tillë, ose me letër porosi. Do ishit i interesuar ta bënit një hap të tillë.

Arben Ahmetaj: Unë kam dalë dhe kam denoncuar. Sa herë unë denoncoj ky shkatërron familjen time, dhe shokët e mi. Ky nuk ka lënë shok të mi pa masakruar, pa tentuar me dhunë ti fusë në pjesë me mua. Çfarë nuk i ka bërë familjes time, e ka shpërbërë. Nënën time e ka dërguar atje ku nuk duhet të vejë edhe për 100 vite të tjera. Mua ma ka kthyer duhanin në ushqim. Çfarë të bëj më unë.

Ky thotë e kam personale, nuk më pyetur kur shkova aty. I kam marrë me radhë unë. Beketi, McGonigal, ‘Tigrat’, Thuman-Kashar, tuneli, aeroportin e Vlorës e kam paralajmëruar dhe ka edhe të tjera që do i them në intervistën e radhës, për 2-3 muaj.

Çfarë kërkon ky tani. Kemi indicie rast pas rasti këtij të kërkuarit të tij dhe drejtësia e Edi Ramës. Kur je brenda të kap temperatura nuk arrin të shikosh dritën. Pse mo, tallet me shqiptarët ky tani. Kështu i duan këta, statistika.

Unë dalë në intervistë dhe SPAK me dhunë ndaj gjyqtarëve, marrin vendimin e Gjykatës Kushtetuese ku thotë se, sekuestrot ndaj meje janë të paligjshme dhe i urdhëron që të bëjnë atë që duhet të bëjnë. Gjykata e Apelit për 5 minuta me 1 seancë, ditën e shtunë, thotë se nuk e ndryshojmë vendimin ne, kur të mbarojë çështja.

Këto janë 10 standarde, nuk është drejtësi kjo, që aspirojnë shqiptarët.

Bëjini një pyetje Altin Dumanit. Ka ky një hetim që ta ketë filluar vetë nga ‘a në zh’, për organizatat kriminale në Shqipëri. Zero, përkundrazi, por do ta themi tek intervista tjetër. E them prap, pushka top ti bëhet, të shtojë akuzat, të sajojë siç ka bërë Edi Rama, që ka urdhëruar qeverinë; gjejani këtij, se nuk kam bërë asgjë. I vetmi gabim që kam bërë në jetë, dhe që pendohem është besimi naiv përtej 100% që kam pasur.

Për çfarë të pendohem unë? Që kam kundërshtuar koncesionin e TVSH-së, se ishte kriminal.

Për çfarë të pendohem unë? Që kam kundërshtuar inceneratoret. Jo nuk pendohem.

Që kam kundërshtuar formatin e aeroportit të Vlorës. Jo more nuk pendohem.

Që kam thënë se Thuman-Kashar nuk duhet bërë ashtu, jo nuk pendohem. Për të vetmen gjë që pendohem është që, kam pasur besim dhe dashur pa kufi, gati vëllazërore që ka thikën në dorë ndaj të gjithë njerëzve rreth e rrotull.

Disa gjëra nuk mohohen më.

E mbani mend, para disa javësh nxora procesverbalin e çështjes ‘Buka’ në media, ku prokurori Elvin Gogaj që duhet të përgjigjet një ditë. Këta duhet të bëhen bashkëpunëtor, të tregojnë se kush i ka shtyrë, se unë e di, por ta dëgjojnë shqiptarët nga goja e tyre.

Në seancë thotë dy gjëra të rënda. E para thotë, po të ishte Ben Ahmetaj i pafajshëm nuk do të bridhte rrugëve të Europës, por do të vinte këtu. Do vija atje për të mos dalë i gjallë nga burgu. Do vij atje, por ti them të gjitha, ti mbrohem taman unë, të dalë e vërteta dhe të vij patjetër.

Prezumim pafajësie nuk ka, se kanë kanë stil që arrestojnë avokatët në seancë.

E dyta thotë, që akuza se Arben Ahmetaj ka dëmtuar interesat e shtetit është lapsus. Ej po ti nuk ke lënë media pa ja thënë që, dëmi që ka bërë Arben Ahmetaj ka qenë 7 milion. E vërteta është e kundërta. E vërteta është se, Arben Ahmetaj ka mbrojtur interesat e shtetit. Po të bëja gabimin dhe të shkelja ligjin, sot privati do ishte duke ngrënë paratë që janë të shqiptarëve. Privati ha paratë e veta, paratë e shtetit kanë shkuar në buxhet. Kjo është e gjithë historia e asaj, është qesharake. Dhe më del aty dhe thotë, është i mirëpritur të bëhet bashkëpunëtor. Për çfarë krimin?

Ish-kryetari i Gjykatës Kushtetuese, Enver Hasani, aktualisht profesor i të Drejtës dhe Marrëdhënieve Ndërkombëtare në Universitetin e Prishtinës, konsideron se seanca e Kuvendit të Kosovës për zgjedhjen e Qeverisë së re të vendit, e cila është thirrur për të dielën, më 26 tetor, është jokushtetuese.

Në një intervistë për Radion Evropa e Lirë, Hasani thotë se presidentja e Kosovës, Vjosa Osmani është ngutur që të dekretojë kreun e Lëvizjes Vetëvendosje, Albin Kurti, si mandatar për formimin e ekzekutivit dhe, siç shprehet, në mënyrë arbitrare ka konstatuar konstituimin e Kuvendit të Kosovës.

Konstituimi i Kuvendit është kontestuar nga Lista Serbe, e cila i është drejtuar Gjykatës Kushtetuese pasi nënkryetar i Kuvendit nga radhët e deputetëve serbë u zgjodh Nenad Rashiq, nga Partia për Liri, Drejtësi dhe Mbijetesë.

“Zonja Osmani, me ngutjen e treguar, ka bërë një shkelje serioze të Kushtetutës së Kosovës”, thekson Hasani.

Ai pret që një vendim i Gjykatës Kushtetuese lidhur me kërkesën e Listës Serbe në të ardhmen, si dhe zgjedhja eventuale e Qeverisë së re nga Kuvendi i Kosovës, ditën e diel, do të jenë veprime që do të ndërthuren dhe komplikojnë situatën.

Radio Evropa e Lirë: Profesor Hasani, Gjykata Kushtetuese nuk ka publikuar deri më tash ndonjë vendim lidhur me ankesën e Listës Serbe ndaj zgjedhjes së nënkryetarit serb të Kuvendit, Nenad Rashiq, si dhe për kërkesën për masë të përkohshme. A e shihni si emergjencë një vendim të tillë, pavarësisht se gjykata ka afat ligjor prej 60 ditësh për një vendim, që nga 16 tetori kur Lista Serbe parashtroi ankesën?

Enver Hasani: Pa dyshim që kërkesa e Listës Serbe është qartazi e bazuar dhe ka substancë në raport me meritat e rastit: aktgjykimi i fundit i Gjykatës Kushtetuese e tregon qartë se propozimi i kandidatit për nënkryetar të Kuvendit nga radhët e deputetëve serbë duhet të vijë nga partia ose koalicioni që ka fituar shumicën e votave serbe, dhe që në këtë rast është Lista Serbe. Ky nuk ka qenë rasti, sepse propozimi ka ardhur nga një shqiptar, zoti Dimal Basha, i cili fund e krye ka manipuluar shortin me qëllim mohimin e përfaqësimit politik të përfaqësuesve kushtetues të serbëve të Kosovës.

Emergjenca kryesore, ndërkaq, në raport me masën e përkohshme, lidhet përtej çdo dyshimi me pasojat e pariparueshme që krijohen nga formimi i qeverisë nga Kuvendi i pakonstituuar i Kosovës.

Me mandatimin e Kurtit, Osmani “shkeli Kushtetutën”

Radio Evropa e Lirë: Si e shihni dekretimin e liderit të Lëvizjes Vetëvendosje, Albin Kurti si mandatar për formimin e Qeverisë së re nga ana e presidentes së Kosovës, Vjosa Osmani, pa një vendim apo aktgjykim paraprak nga Gjykata Kushtetuese për kërkesën e Listës Serbe? A ka pasur afat për një gjë të tillë, që presidentja Osmani është dashur ta ketë parasysh me rastin e dekretimit?

Enver Hasani: Nuk është hera e parë që zonja Osmani e shkel Kushtetutën e Kosovës. Në fakt, në shumicën e kohës, ajo është sjellë në raport me Kushtetutën dhe ligjin sikur ato të mos ekzistonin fare. Ka qenë në një lloj sinkronie me zotin Kurti.

Afat nuk ka pasur, por gjykuar nga sjelljet e saj në të kaluarën, kjo ngutje për dekretim lë për të dyshuar për motivet e saj. Siç dihet, zonja Osmani për kryeprokuror të shtetit [v.j. rasti për dekretimin e Blerim Isufajt] ka orientuar palët në procedura të rregullta gjyqësore, jashtë çdo standardi, sepse nuk janë gjykatat e rregullta ato që vendosin për çështjen e zgjedhjes së kryeprokurorit të shtetit. Fundja, zonja Osmani – këtu kemi qenë – ka pritur se çfarë do të thotë Gjykata Kushtetuese kur ka qenë në pyetje kërkesa e saj për konstituimin e këtij Kuvendi, të cilin Lëvizja Vetëvendosje e pati shpallur të konstituar [para aktgjykimit të fundit]. Çfarë ndryshoi tash? Asgjë.

Kjo shkelje është më seriozja deri më sot, sepse në mënyrë arbitrare është konstatuar konstituimi i Kuvendit të Kosovës nga ana e zonjës Osmani, përkundër që janë në fuqi tri aktgjykime të qarta të Gjykatës Kushtetuese, të cilat thonë se konstituimi i Kuvendit ndodh vetëm atëherë kur për nënkryetar zgjidhet serbi që propozohet nga partia ose koalicioni i deputetëve serbë që përfaqësojnë shumicën e komunitetit serb në Kosovë. Gjykata, për më tepër, në aktgjykimin e fundit ka treguar se këtë të drejtë e humbin përfaqësuesit serbë vetëm atëherë kur nuk propozojnë kandidatin e tyre për nënkryetar. Ky nuk ka qenë rasti. Faji për moskonstituim ka qenë, gjithnjë sipas aktgjykimit të fundit, te deputetët e Kuvendit të Kosovës, të cilët nuk kanë zbatuar detyrimin kushtetues për zgjedhjen e të gjithë nënkryetarëve të Kuvendit dhe, për rrjedhojë, për konstituimin e Kuvendit.

Zonja Osmani, me ngutjen e treguar, ka bërë një shkelje serioze të Kushtetutës së Kosovës, shumë më të rëndë se rasti [i ish- presidentit të Kosovës, Fatmir] Sejdiu, sepse ka prishur parametrat e funksionimit të organeve kushtetuese. Dekretimi në kohë vikendi mund të ndodhë vetëm në kushte të gjendjes së jashtëzakonshme. Ka precedentë në gjyqësinë kushtetuese evropiane kur janë anuluar dekretet e tilla të dhëna në kohë të tillë, ose kur përllogaritja e afateve nuk ka marrë parasysh kohën e pushimit standard të javës.

Ky dekretim, përveç që është bërë në fundjavë dhe në vigjilje të zgjedhjeve politike, në tërësi cenon funksionin primar kushtetues të presidentit të Republikës – neutralitetin dhe rolin ndërmjetësues e stabilizues të organeve dhe proceseve politike në vend.

Opozita është dashur ta dërgojë rastin e saj në Gjykatën Kushtetuese për shkelje të rëndë të Kushtetutës.

Kuvendi “nuk është konstituuar”

Radio Evropa e Lirë: Ndërkohë, pa pasur një vendim nga Gjykata Kushtetuese lidhur me kërkesën e Listës Serbe, Kuvendi i Kosovës të dielën do të mbajë seancën për zgjedhjen e Qeverisë së re të Kosovës. A prisni ndërthurje dhe komplikime të këtyre dy situatave?

Enver Hasani: Kuvendi i Kosovës nuk është konstituuar sipas urdhrit të tri aktgjykimeve të Gjykatës Kushtetuese, sipas germës dhe frymës së Kushtetutës së Kosovës dhe Rregullores së Kuvendit, e cila është akt me rëndësi kushtetuese, ose “Kushtetuta e Kuvendit të Kosovës”. Mbajtja e seancës për Qeverinë është jokushtetuese fund e krye.

Pas aktgjykimit të fundit të Gjykatës Kushtetuese, Kuvendi i Kosovës u mbajt dhe në mënyrë brutale shkeli çdo dispozitë të urdhrit të tij. Pushteti, me aleatët e vet në shoqëri civile, sado të paktë, akoma pa u mbyllur seanca, konstatoi konstituimin – diçka që nuk ka ndodhur. Presidenca aprovoi këto konstatime absurde. Ndërkombëtarët heshtën, edhe pse e dinë mirë se gjendja është siç po e them unë.

Kjo sjellje nuk mund të mbetet pa pasoja. Në rend të parë, jam shumë i sigurt se kjo çon në përjashtimin e serbëve nga rendi kushtetues kosovar dhe në federalizimin e Kosovës, ku ata do të kenë një hapësirë juridiko-kushtetuese të ndarë nga hapësira e popullit shumicë. Kjo, siç e dimë, është parashikuar me Marrëveshjen e Ohrit dhe me draft-statutin e BE-së. Sjelljet e fundit të pushtetit të Kosovës ndaj serbëve vetëm sa kanë përligjur kërkesat serbe nga Marrëveshja e Ohrit dhe draft-statuti, që tani mund të marrin, dhe sigurisht që marrin, formën e njësisë autonome kushtetuese.

Ndërkombëtarët po heshtin, ndërkaq, me shpresë se qeveria e ardhshme do të dërgojë menjëherë në Gjykatën Kushtetuese draft-statutin e BE-së. Albin Kurti e di, siç e dinë të gjithë, se prioritet absolut i ndërkombëtarëve është dërgimi i draft-statutit [për Asociacionin e komunave me shumicë serbe] në Gjykatë Kushtetuese.

Këtë detyrim ndërkombëtar të Kosovës, që zoti Kurti e ka marrë më 2023, duhet ta zbatojë çdo qeveri që vjen në pushtet. Si duket, këtë më mirë nuk e bën askush tjetër veç vetë zotit Kurti. Pastaj gjërat shkojnë lehtë sepse, siç e dini, aty do të ketë një mekanizëm arbitrazhi që vendos për të drejtat dhe liritë e komunitetit serb në raport me pushtetin qendror në Prishtinë. Kjo është esenca e Republikës së Tretë të Kosovës.

Nëse formohet Qeveria, “ajo do të shpallet jokushtetuese”

Radio Evropa e Lirë: Cilat do të jenë procedurat në rast të një vendimi eventual në ditët në vijim të Gjykatës Kushtetuese në favor ose kundër kërkesës së Listës Serbe?

Enver Hasani: Nëse vjen deri te formimi i Qeverisë së Kosovës të dielën, atëherë është e sigurt se brenda 60 ditëve, e njëjta do të shpallet jokushtetuese. Kështu do të ndodhë në rast se Gjykata Kushtetues e vendos në favor të kërkesës së Listës Serbe.

Nëse Gjykata Kushtetuese shpall si kushtetues konstituimin e Kuvendit të Kosovës, votimin e deputetit Kurti dhe të ministrave të tjerë deputetë, atëherë përfundimisht do të rrënohet parimi themelor kushtetues i formimit të organeve qendrore pas zgjedhjeve dhe, në të ardhmen, konstituimi i Kuvendit dhe formimi i Qeverisë së Kosovës pas zgjedhjeve do të ndodhin sipas raportit të forcave politike dhe bazuar në atë se kush mund të terrorizojë më shumë gjyqtarët e Gjykatës Kushtetuese dhe sistemin e drejtësisë në përgjithësi.

Nëse Gjykata Kushtetuese shkel mbi tri aktgjykimet e saj për çështje të së drejtës kushtetuese materiale, atëherë do të ketë problem serioz për të mbrojtur rregullat fundamentale të profesionit dhe betimin e dhënë. Unë jam ndier keq, si gjithë komuniteti i juristëve, për terrorin dhe dhunën psikike që gjyqtarët kanë pësuar këta muajt e fundit, por kjo gjendje është kalimtare dhe mbetet në historinë kushtetuese të vendit si diçka e shëmtuar që e bartin mbi supet e tyre, sa të jenë gjallë, ata individë që kanë gjeneruar një terror të tillë primitiv.

Si pasojë e këtij terrori primitiv e brutal, Gjykata në aktgjykimin e fundit ka toleruar shkelje nga praktikat e mëparshme parlamentare dhe nga tri aktgjykimet e saj për ndarje të procedurës, por e ka bërë të qartë detyrimin sublim kushtetues të deputetëve për konstituimin e Kuvendit të Kosovës. Ky lëshim procedural, megjithatë, nuk mund të shërbejë si shembull për aspektin material të shkeljeve të rënda kushtetuese që kanë ndodhur në mbledhjen e fundit të Kuvendit të Kosovës, të cilën pushteti e shpalli të konstituuar. Me sa duket, lëshimi procedural është keqkuptuar nga pushteti, për të vazhduar edhe më brutalisht me sulmin ndaj sistemit kushtetues.

Gjykata Kushtetuese, me rastin e vendosjes, sigurisht vendos edhe për fatin e vendimeve të një qeverie jokushtetuese dhe joligjore, sepse është prerogativë ekskluzive e saj. Ju e dini se në rastin [e ish-presidentit të Kosovës, Behgjet] Pacolli dhe në disa raste më pas, Gjykata Kushtetuese ka shpallur jokushtetues procedurën e zgjedhjes, por ka lënë në fuqi aktet juridike të nxjerra nga organet e tilla të formuara në mënyrë jokushtetuese. Ky është standard i gjyqësisë kushtetuese evropiane.

Llabani thekson se SPAK është treguar e kujdesshme në hetimet që po kryen me Ballukun duke shmangur Kuvendin.

Nga ana tjetër, thekson se në ditët në vijim mund të kemi edhe ndonjë masë për Ballukun, duke marrë si paralele atë që ndodhi me kryebashkiakun e Tiranës, Erion Veliaj.

Anduena Llabani: Mendoj se SPAK është treguar i vëmendshëm për të shmangur Kuvendin që të mblidhet dhe të miratojë që SPAK të hetojë. SPAK e ka shmangur duke e marrë në hetim dhe duke e kërkuar të paraqitet me avokatin. SPAK në ditët në vijim mund të marrë masë vetëm në rast se bindet që Balluku prish prova apo të intimidojë njerëz.

Ne nuk i kemi menduar, derisa i pamë dhe raportuar me rastin e zotit Veliaj. Me rastin Veliaj, nëse ne sot kemi kryetarin e bashkisë në paraburgim, në amsën e arrestit me burg, kemi për faktin se zoti Veliaj dyshohet nga SPAK se ka intmiduar dëshmitarë dhe ka tentuar të prishë provat e hetimit.

E ka fuqinë zonja Balluku ta bëjë këtë gjë?

Numri dy i qeverisë, si mendoni?

Më lejohet të bëjë pyetje.

Edhe unë besoj se e dhashë përgjigjen
Është një njeri me shumë fuqi, pushtet, ka në duar siç e kemi parë shumë fonde që rimëkëmbin vendin. Fakti që edhe SPAK ka mbi 7 procedime ndaj Ballukut, aktivitet financiar është jashtë çdo limiti. SPAK ka qenë i kujdesshëm për ta mbajtur në diskrecion të plotë.

Një dosje prej 800 faqesh me kontrata dhe korrespondencë tregon se Rusia po e ndihmon Kinën që ta përgatisë ushtrinë e saj për një pushtim të mundshëm të Tajvanit. Kështu tha një institut i pavarur që i ka zbuluar dokumentet dhe i ka verifikuar në mënyrë të pavarur.

Oleksandr V. Danylyuk, hulumtues i lartë në Institutin për Shërbime të Bashkuara Mbretërore (RUSI), i cili i ka siguruar këto dokumente që kanë rrjedhur, së bashku me bashkëautorin Jack Watling, foli për Radion Evropa e Lirë lidhur me atë se çfarë domethënie kanë këto gjetje për të ardhmen e bashkëpunimit ushtarak Kinë-Rusi, si dhe për arsyet pse Rusia mund të jetë në favor të një pushtimi kinez të Tajvanit – ishullit vetëqeverisës me 23 milionë banorë që Pekini pretendon se është territor i tij.

Sipas RUSI-t, dokumentet lënë të kuptohet se Moska ishte pajtuar më 2023 për t’ia shitur Ushtrisë Popullore Çlirimtare të Kinës (PLA) një sërë pajisjesh ushtarake, përfshirë makina sulmuese, armë kundërtanke dhe një transportues të blinduar ajror të personelit. Autoblindat do të pajiseshin sipas specifikave kineze dhe Rusia do ta trajnonte një batalion elitar të parashutistëve kinezë për t’i përdorur këto makina.

Në kontratë, po ashtu, thuhej se Rusia do të transferonte teknologji në Kinë dhe do të lejonte që Kina të prodhonte armë të ngjashme.

Një marrëveshje e tillë do t’i forconte aftësitë manovruese ajrore të Kinës, një prej fushave të pakta ku ushtria e Moskës ka përparësi ndaj PLA-së, dhe do t’i rriste shqetësimet se Pekini mund të marrë infrastrukturën në brendësi të territorit dhe njëkohësisht të kryejë sulme në porte dhe plazhe përgjatë bregdetit, si pjesë e një pushtimi të mundshëm.

Rreth 800 faqe me kontrata dhe dokumente shoqëruese “duken autentike” dhe detajet nga dokumentet janë verifikuar në mënyrë të pavarur, tha RUSI. Megjithatë, ky institut shtoi se ekziston mundësia që pjesë të dokumenteve të jenë ndryshuar apo hequr.

Moska nuk ka komentuar për këto dokumente të zbuluara.

Intervista më poshtë është shkurtuar dhe redaktuar me qëllim që të ketë më shumë qartësi.

Radio Evropa e Lirë: A mund të na shpjegoni shkurtimisht se cilët janë elementët kryesorë të këtyre marrëveshjeve dhe pse ato janë të rëndësishme për Pekinin, sa i përket një pushtimi të mundshëm të Tajvanit?

Oleksandr V. Danylyuk: Pra, me pak fjalë, marrëveshja ka të bëjë me marrjen e disa pajisjeve shumë specifike që janë të nevojshme për operacione të zbarkimit nga ajri.

Bëhet fjalë për një sërë pajisjesh për zbarkimin e një batalioni ajror dhe gjithashtu pajisje specifike për forcat speciale. Të dyja këto paketa pajisjesh janë të nevojshme për një pushtim ajror, i cili më pas do të përgatiste terrenin për një pushtim detar nga ushtria kineze.

Ideja është që të ketë një ekip të forcave speciale në terren dhe, duke përdorur këto pajisje ruse, ato do të ishin në gjendje të hidheshin nga një avion civil transportues nga një lartësi shumë e madhe dhe të zbarkojnë në territorin tajvanez pa u detektuar. Gjithashtu, ata do t’i përdornin këto sisteme automatike për të dërguar pajisje – sikurse tanke ajrore ruse dhe autoblinda luftarake – atje, në mënyrë që jo çdo ushtar [i forcave speciale] domosdo do të duhej të hidhej me parashutë në Tajvan – shumë prej tyre do të mund të hynin paraprakisht në Tajvan në mënyrë ligjore, si turistë.

Ne besojmë se ky batalion i pajisur rëndë do të ishte vetëm pjesë e një numri më të madh batalionesh, pra ndoshta një batalion që përdor pajisje ruse dhe dy ose tre që përdorin pajisje kineze.

Kjo mjafton për të marrë nën kontroll së paku portin e Tajpeit, që, sipas mendimit tonë, është caku kyç për një operacion të tillë, pasi i jep Kinës kontrollin e një porti jetik për një pushtim të mundshëm detar nga ushtria kineze.

Radio Evropa e Lirë: Mendimi i përgjithshëm ka qenë gjithmonë se Rusia ka qenë shumë e kujdesshme për të mos eksportuar pajisje ushtarake në zona më të avancuara drejt Kinës, nga frika se ato do të vidheshin dhe teknologjia e tyre do të kopjohej. Pra, pse mendoni që kjo po ndryshon tani dhe çfarë do të thotë kjo për të ardhmen?

Oleksandr V. Danylyuk: Politikisht, ky lloj i bashkëpunimit ushtarak është shumë i rëndësishëm për rusët, sepse ata nuk duan të jenë në atë klubin e shteteve që janë krejtësisht të izoluara. Mund të themi se ekziston një lloj boshti i shteteve me të njëjtën mendësi [v.j. analistët kanë nisur që t’i referohen koordinimit ushtarak dhe politik mes Kinës, Rusisë, Iranit dhe Koresë Veriut si Boshti i Problematikëve] ekziston dhe për rusët elementi më i rëndësishëm i këtij boshti është Kina.

Rusia ka investuar aq shumë burime për luftën dhe mënyra e vetme për t’i shndërruar këto mjete në një fuqi të vërtetë gjeopolitike është përmes një lufte më të gjerë, një lufte globale. Dhe, territori më i dëshirueshëm për një luftë të tillë është Indo-Paqësori.

Prandaj, rusët duken të gatshëm të bëjnë gjithçka që ta shtyjnë Kinën që të pushtojë Tajvanin, sidomos nëse kjo do të çonte drejt një konflikti midis SHBA-së dhe Kinës.

Mendoj se rusët nuk janë të interesuar për një skenar të llojit të Krimesë për pushtimin e Tajvanit, ku ka rezistencë të kufizuar dhe pak reagime negative ndërkombëtare. Përkundrazi, rusët do të donin që Kina ta pushtonte, sulmi të mos i ishte i shpejtë, por të zgjaste sepse kjo realisht do të krijonte mundësi për përshkallëzim.

Kjo, më pas, do të mund t’i përfshinte amerikanët dhe shtete të tjera, sikurse Japonia, në luftë, gjë që besoj se kjo është ajo që ata duan.

Radio Evropa e Lirë: Pra, mund ta përmbledhim pak, sepse mendoj se ka shumë gjëra që duhet analizuar. Po thonë se këto dokumente jo vetëm që tregojnë se Moska do të mbështeste pushtimin e Tajvanit nga Kina, por po ashtu po kërkon mënyra për të ndikuar në situatën që kjo të mund të ndodhë?

Oleksandr V. Danylyuk: Po, absolutisht, kjo është e saktë.

Aktualisht, nuk mund të ndikosh në shoqërinë kineze në të njëjtën mënyrë si në një shoqëri demokratike, dhe do të prisja që Rusia të ketë disa leva të ndikimit mbi Qeverinë kineze, edhe pse këtë nuk e di me siguri.

Por, mënyra më e lehtë për Rusinë që të krijojë këto parakushte që lufta dhe pushtimi i Tajvanit të duket i pashmangshëm është të ndikojë në shoqërinë tajvaneze, dhe sinqerisht, në shoqërinë dhe politikën amerikane.

Sa i përket këtyre parakushteve në Tajvan, shikoni se çfarë po ndodh në shoqërinë tajvaneze. Faza reale zero nuk është infiltrimi nga forcat speciale, por destabilizimi politik.

Situata aktuale politike në Tajvan, ku keni një Parlament që kontrollohet nga KMT-ja [partia Kuomintang] dhe më pas [presidentin Lai Ching-te] nga Partia Progresive Demokratike [DPP] që është ndarë dhe ka kaluar pjesën më të madhe të vitit duke bllokuar ligje dhe duke penguar emërimet në Gjykatën Kushtetuese, gjë që ka çuar në përplasje në Parlament dhe protesta masive.

Ky është një parakusht ideal për t’u përpjekur për të ndezur një krizë politike e cila është e nevojshme për destabilizimin e sistemit të komandës dhe kontrollit në Tajvan, si politikisht, ashtu edhe ushtarakisht.

Radio Evropa e Lirë: Pra, përtej këtij kapaciteti ajror, që është përshkruar në dokumentet që i keni analizuar, cilat janë fushat e tjera që mendoni se ushtria kineze do të duhej t’i drejtohej Rusisë për t’u përmirësuar lidhur me një pushtim të mundshëm të Tajvanit?

Oleksandr V. Danylyuk: Një fushë e qartë do të ishte marrja e këshillave për sulmet ruse me raketa dhe dronë.

Pra, si t’i shtypni mbrojtjet ajrore dhe gjithashtu si t’i lini pa municione? Rusia ka shumë përvojë dhe e gjithë kjo njohuri mund të transferohet në një skenar të mundshëm të Tajvanit.

Radio Evropa e Lirë: Me këtë lloj të bashkëpunimit ushtarak për të cilin biseduam, çfarë aspekti tjetër po i kushtoni vëmendje në një skenar për Tajvanin?

Oleksandr V. Danylyuk: Mendoj se pyetja kryesore është se në çfarë mase shoqëria tajvaneze mund të shmangë konfrontimin dhe polarizimin, dhe nëse mund të bashkohet rreth nevojës për të mbrojtur ishullin, gjë që është një detyrë edhe më e vështirë.

Reagimi i natyrshëm nga Uashingtoni ndaj kësaj është që t’i japë Tajvanit më shumë aftësi ushtarake, por sipas meje, ata kanë kapacitete të mjaftueshme. Çështja më shumë ka të bëjë nëse ata mund të bashkohen dhe të jenë të vendosur për të rezistuar dhe për të luftuar kundër një pushtimi.

Një pushtim i Tajvanit do të ishte jashtëzakonisht i kushtueshëm për kinezët, prandaj imunizimi i vërtetë kundër një pushtimi qëndron në fushën e moralit dhe unitetit, dhe po ashtu në aftësinë e Shteteve të Bashkuara për të ofruar një mesazh të qartë të mbështetjes.

Sepse, realiteti është mjaft i thjeshtë: Kina po forcohet dhe ende ka një krizë në Evropë. Prandaj, mbetet të shihet.

Përgatiti: Mimoza Sadiku

Ambasadori britanik në Kosovë, Jonathan Hargreaves, në një intervistë për Radion Evropa e Lirë paralajmëron se zvarritja e ngërçit politik po i kushton vendit që të ketë “zë të plotë e të besueshëm” në arenën ndërkombëtare dhe po bllokon prioritetet jetike – nga buxheti deri te reformat.

Ai u kërkon të gjitha palëve ta lejojnë Gjykatën Kushtetuese të bëjë punën e saj, të respektojnë pa mëdyshje vendimet e saj dhe të mundësojnë funksionalizimin e Kuvendit, zgjedhjen e qeverisë dhe të presidentit në fillim të pranverës.

Sipas tij, përgjegjësia për zgjidhje është e përbashkët – ligjore dhe politike – duke shtuar se nëse kjo nuk arrihet, atëherë zgjedhjet e reja mbeten opsion, por me kusht që fillimisht zgjedhjet lokale të zhvillohen mirë dhe rezultatet të respektohen.

Deri më 30 shtator, Gjykata Kushtetuese pritet të dalë me vendim të ri lidhur me procesin e konstituimit të Kuvendit të Kosovës, pas ankesës së Listës Serbe për ndarjen e votimit të nënkryetarëve nga radhët e komuniteteve.

Hargreaves po ashtu thotë se është “zhgënjyese dhe shqetësuese” që dialogu me Serbinë po ecën ngadalë për shkak të mungesës së institucioneve në Kosovë dhe zhvillimeve politike në Serbi.

Duke komentuar kushtin e vendosur nga kryeministri në detyrë i Kosovës, Albin Kurti, për vazhdimin e dialogut – ekstradimin e Millan Radoiçiqit – Hargreaves thotë se është thelbësore që Radoiçiq dhe autorët e tjerë të sulmit në Banjskë të dalin para drejtësisë sa më shpejt që të jetë e mundur, pasi pandëshkueshmëria për këtë sulm “nuk mund të vazhdojë”.

Diplomati britanik po ashtu foli edhe për çështjen e integrimit të institucioneve serbe të arsimit dhe shëndetësisë, duke thënë se integrimi i tyre është “jashtëzakonisht e ndjeshme, duke theksuar zgjidhja duhet të gjendet brenda kuadrit ligjor të Kosovës, përmes themelimit të Asociacionit të komunave me shumicë serbe.

Radio Evropa e Lirë: Çdo ditë tani presim një vendim tjetër nga Gjykata Kushtetuese, në lidhje me konstituimin e Kuvendit dhe çështjen e zgjedhjes së nënkryetarëve që vijnë nga komunitetet. Cilat janë pritshmëritë tuaja?

Jonathan Hargreaves: Faleminderit shumë për ftesën! Para se të kaloj në këtë temë, dua të theksoj se kjo javë shënon përvjetorin e dytë të sulmit të tmerrshëm në Banjskë. Dua të shpreh ngushëllimet e mia për familjen [e policit të vrarë, Afrim] Bunjaku dhe të siguroj, gjithashtu, se ne vazhdojmë të insistojmë që autorët e këtij sulmi të gjurmohen dhe të sillen para drejtësisë.

Sa i përket Gjykatës Kushtetuese, po, të gjithë po presim me padurim vendimin javën e ardhshme, dhe shpresoj që Gjykata të jetë në gjendje ta japë në kohë.

Natyrisht, nuk e di se çfarë do të jetë, dhe nuk mendoj se ndonjëri prej nesh e di me siguri.

Mendoj se më e rëndësishmja është që të gjitha palët e përfshira ta marrin shumë seriozisht, të deklarojnë publikisht se do të zbatojnë çdo gjë që sugjeron ose urdhëron Gjykata dhe, mbi të gjitha, të veprojnë për ta zbatuar.

Kemi qenë në këtë situatë – pa Kuvend dhe pa qeveri të plotë – për një kohë shumë të gjatë për interesin e Kosovës. Dhe, mendoj se tani është me të vërtetë urgjente. Ka qenë urgjente për një kohë të gjatë që Kuvendi të formohej siç duhej dhe të kishte një qeveri funksionale.

Mendoj se Kosova po humb gjatë kësaj periudhe, duke mos pasur një zë të plotë dhe të besueshëm ndërkombëtar.

Mësa kuptoj, pothuajse një miliard euro grante dhe hua janë të bllokuara në Kuvend. Janë, gjithashtu, shumë ligje që duhet të kalojnë. Pra, populli i Kosovës po humb nga mungesa e një kuvendi dhe qeverie të plotë.

Shqetësim për gjuhën ndaj Gjykatës Kushtetuese

Radio Evropa e Lirë:Por, pse Mbretëria e Bashkuar ndjen nevojën të theksojë respektimin e vendimeve të Gjykatës? A ka ndonjë shqetësim se një pjesë nuk do t’i respektojë?

Jonathan Hargreaves: Natyrisht, ajo është një pjesë thelbësore e Kushtetutës së Kosovës dhe një pjesë thelbësore e zbatimit të sundimit të ligjit, ku Kosova ka bërë shumë përparim gjatë periudhës së fundit. Dhe, është diçka për të cilën Kosova duhet të jetë shumë krenare. Që nga pavarësia, është bërë një përparim i madh në zbatimin e fortë të sundimit të ligjit.

Jemi shqetësuar, sikurse të tjerët, për disa fjalë që janë thënë rreth Gjykatës Kushtetuese dhe për pasojat që mund t’i kishin, nëse Gjykata do të mund ta bënte punën e saj siç duhet dhe nëse vendimet e saj do të respektoheshin plotësisht.

Ndaj, shpresoj shumë dhe pres që të gjitha partitë politike dhe gjithë shoqëria ta lejojnë Gjykatën të punojë dhe, më e rëndësishmja, t’i zbatojnë vendimet që ajo merr.

Radio Evropa e Lirë: A po i referoheni gjuhës së përdorur nga partia fituese e kryeministrit në detyrë, Albin Kurti?

Jonathan Hargreaves: Mendoj se është shumë e rëndësishme që të gjitha palët ta bëjnë të qartë se, pavarësisht bindjeve politike, janë në të njëjtën linjë, kur bëhet fjalë për Gjykatën Kushtetuese – ta lënë ta bëjë punën e saj dhe t’i respektojnë vendimet e saj.

Mundësia e zgjedhjeve të reja për zgjidhjen e ngërçit politik në Kosovë

Radio Evropa e Lirë: Çfarë rreziqesh shihni nëse ky ngërç zgjatet?

Jonathan Hargreaves: Mendoj se ka shumë rreziqe. Një ka të bëjë me kohën. Ne kemi vërtet nevojë që Kuvendi të jetë funksional dhe në gjendje të zgjedhë një president të ri në fillim të pranverës.

Kosovës i duhet patjetër një buxhet i miratuar. I duhet të jetë aktive në skenën ndërkombëtare. Ne kemi punuar me Kosovën për shumë vite, jo vetëm këtu, por edhe në plan ndërkombëtar.

Duam ta shohim Kosovën pjesë të më shumë organizatave ndërkombëtare. Duam ta shohim si partnere në sigurinë evropiane. Duam të shohim që Qeveria e Kosovës bën gjëra që kanë vërtet rëndësi për të gjithë njerëzit që jetojnë në Kosovë.

Dhe, të gjitha këto janë bllokuar tani. Unë nuk mendoj se kjo është në interesin e Kosovës.

Radio Evropa e Lirë: Por, kemi dëgjuar edhe opsionin e mbajtjes së një cikli tjetër zgjedhjesh. A mund ta përballojë Kosova këtë?

Jonathan Hargreaves: Nëse duhen dhe nëse partitë arrijnë në përfundimin se janë të nevojshme për ta lëvizur situatën përpara, atëherë le të mbahen. Para së gjithash, mendoj se është shumë e rëndësishme që zgjedhjet lokale të kalojnë mirë. Po punojmë shumë me Komisionin [Qendror] të Zgjedhjeve dhe të tjerët, për t’u siguruar që zgjedhjet lokale të organizohen siç duhet. Dhe shpresoj që do të jenë të tilla. Shpresoj vërtet që shumë qytetarë në mbarë vendin do të marrin pjesë. Shpresoj shumë që rezultatet të respektohen dhe të zbatohen. Mendoj se ky është hapi i parë.

Nëse më pas ka nevojë për zgjedhje të reja nacionale, sepse janë mënyra e vetme që Kosova të dalë nga ngërçi aktual, atëherë le të mbahen.

Kam besim se të gjitha partitë dhe institucionet do t’i organizonin ato të paktën po aq mirë sa zgjedhjet e shkurtit të kaluar.

Radio Evropa e Lirë: Ku e shihni përgjegjësinë kryesore kur bëhet fjalë për zgjidhjen e këtij ngërçi?

Jonathan Hargreaves: Mendoj se është e të gjitha partive politike. Sigurisht që ka çështje ligjore dhe institucionale, dhe kjo është puna e Gjykatës Kushtetuese. Por, nevojitet të ketë një kombinim të qasjeve ligjore dhe atyre politike.

Unë nuk mendoj se do të shkojmë përtej kësaj, nëse partitë nuk bëjnë atë për të cilën është ndërtuar sistemi kozmopolitik – që njerëzit dhe partitë të punojnë së bashku, të gjejnë zgjidhje politike në interes të vendit, duke respektuar dhe zbatuar Kushtetutën.

Prandaj, po u bëj thirrje të gjitha partive politike që të gjejnë së bashku çfarëdo zgjidhjeje që munden.

Nuk e di se cili është kombinimi më i mirë, por besoj se, përveç ndjekjes së procedurave ligjore, nevojitet shumë punë, shumë guxim politik nga udhëheqësit e këtij vendi.

E di se nuk është e lehtë dhe se situata është e vështirë për secilin prej tyre, por pikërisht ky guxim politik për të bërë kompromise dhe për të punuar bashkë për interesin e vendit, është ajo që na duhet.

“Shqetësime për gjuhën ndaj Gjykatës Kushtetuese”

Radio Evropa e Lirë: Përmendët më herët gjuhën që po përdoret. Kritikat ndaj Gjykatës Kushtetuese janë pikërisht ato që nxitën Shtetet e Bashkuara ta pezullonin Dialogun e planifikuar Strategjik me Kosovën. Masat e BE-së ndaj Kosovës, të vëna dy vjet më parë, janë ende në fuqi. Cili është partneriteti aktual apo marrëdhëniet ndërmjet Mbretërisë së Bashkuar dhe Kosovës?

Jonathan Hargreaves: Unë ndodhem në këtë vend që 18 muaj. Jam tejet i privilegjuar që ndodhem këtu, në këtë rol, si ambasador britanik. Gjëja e parë që më ka lënë përshtypje, në pothuajse çdo takim që kam zhvilluar gjatë kohës time këtu, është thellësia dhe ngrohtësia e marrëdhënies ndërmjet Kosovës dhe Mbretërisë së Bashkuar, e cila, siç e dini, daton nga viti 1999, kur trupat britanike ishin ndër të parat që erdhën si pjesë e operacionit të NATO-s. Më 2008, Mbretëria e Bashkuar ishte vendi i parë që njohu pavarësinë e Kosovës. Kemi bashkëpunuar gjatë dhe thellësisht për sigurinë, dhe ne besojmë se Kosova duhet të jetë dhe është vend i pavarur dhe sovran. Prandaj, mendoj se marrëdhënia mes Mbretërisë së Bashkuar dhe Kosovës i ka rrënjët shumë të forta, dhe ne jemi shumë krenarë për këtë e vazhdojmë të jemi, dhe do të vazhdojmë kësisoj.

I kemi disa shqetësime, që i ndajmë me partnerët e tjerë ndërkombëtarë. I përmenda disa prej këtyre shqetësimeve për gjuhën ndaj Gjykatës Kushtetuese. I kemi thënë publikisht. E kam thënë publikisht se jam i shqetësuar për disa prej veprimeve që janë ndërmarrë, veçanërisht në veri të Kosovës gjatë muajve të fundit, të cilat nuk janë bërë në konsultim të mirëfilltë me komunitetet e prekura, dhe të cilat kanë nxitur frikë dhe paqëndrueshmëri në këto komunitete.

Brengosem kur dëgjoj njerëzit duke vënë në pikëpyetje themelin e këtij shteti, i cili, nga këndvështrimi ynë, mbështetet në Planin e Ahtisaarit, siç pasqyrohet në Deklaratën e Pavarësisë dhe në Kushtetutë; i cili formon lidhjen themelore ndërmjet vendeve tona, sepse pikërisht mbi këtë themel ne e mbështetëm ndihmën tonë thelbësore që Kosova të fitonte njohje nga mbi 100 vende.

Radio Evropa e Lirë: A mendoni se Kosova nuk po mbështetet sa duhet mbi të?

Jonathan Hargreaves: Brengosem kur i dëgjoj njerëzit duke e hapur atë diskutim, sepse unë mendoj që është shumë e rëndësishme që Kosova të vazhdojë të mbështetet mbi atë themel që i solli njohjet shtetit. Në veçanti, është tejet e rëndësishme mbrojtja e komuniteteve joshumicë, që ishte në thelb të të tri dokumenteve që i përmenda. I kemi disa… Do të donim të shihnim një zbatim më aktiv të atyre parimeve, të mbrojtjes së njëmendtë të të drejtave të komuniteteve joshumicë, një gjuhë dhe veprime vërtet aktive, që garanton se të gjitha komunitetet joshumicë që jetojnë në këtë vend ndihen vërtet të mbrojtura, ndihen se kanë të ardhme këtu, ndihen se janë pjesë e këtij vendi.

Radio Evropa e Lirë: Besoj se ia keni përcjellë këto mesazhe kryeministrit në detyrë, Kurti, gjatë takimeve tuaja. A shihni gatishmëri?

Jonathan Hargreaves: Mendoj se njerëzit më kanë dëgjuar duke i thënë këto gjëra shpesh në publik dhe, sigurisht, i them të njëjtat edhe privatisht. U inkurajova nga ajo që tha kryeministri në videomesazhin e tij për komunitetin serb, para rreth një jave, ku ai foli për angazhimin e tij për komunitetin serb të Kosovës, në veçanti për angazhimin e tij për bashkëpunim me kryetarët e rinj serbë të komunave të Kosovës, nëse dhe kur ata të zgjidhen, veçanërisht në katër komunat veriore.

Ai foli për diskutime të mirëfillta me ta për disa prej vendimeve që mund të prekin jetën e tyre. Prandaj, ajo që dëgjova ishte vërtet inkurajuese. Ajo që ne do të donim të shihnim tani dhe gjatë muajve dhe viteve të ardhshme janë veprat, përtej fjalëve, të cilat demonstrojnë vërtet se ai dhe qeveria e kanë përnjëmend. Dhe, që serbët e Kosovës dhe komunitetet e tjera joshumicë të ndihen se ky është një vend në të cilin ata kanë të ardhme, i kanë të njëjtat të drejta për shërbime dhe mbrojtje, si çdokush tjetër.

Radio Evropa e Lirë: Besoni se ky duhet të jetë ndër prioritetet e qeverisë së ardhshme? Dhe, çfarë prioritetesh tjera mendoni se duhet të ketë qeveria e ardhshme?

Jonathan Hargreaves: Sigurisht se mendoj që kjo është ndër gjërat vërtet të rëndësishme, dhe një gjë ku ne, si komunitet ndërkombëtar, përqendrohemi shumë, për arsyen që e përmenda, se ishte aq thelbësore për themelin e marrëdhënies sonë. Por, natyrisht, tani, jam i lumtur ta them, kam vizituar gati çdo komunë në Kosovë. Më kanë mbetur vetëm edhe disa të cilat më duhet t’i vizitoj. Në vizitat në këto komuna kam biseduar me kryetarët dhe me banorët. Sigurisht, dëgjoj shumë gjëra të tjera që i preokupojnë ata. Dëgjoj hallet e njerëzve për ujin dhe menaxhimin e mbeturinave.

Radio Evropa e Lirë: Këto i dëgjojmë edhe gjatë fushatës zgjedhore…

Jonathan Hargreaves: Pikërisht. I dëgjoj njerëzit që flasin për cilësinë e arsimit. Dhe, i dëgjoj të rinjtë, sikurse javën e kaluar, në një nga ngjarjet e Procesit të Berlinit këtu, që flasin për ato që i shtyjnë të rrinë dhe të punojnë dhe të jenë produktivë në këtë vend, në vend se të ndihen se mund të kenë një jetë më të mirë diku tjetër. Bisedoj shpesh me grupet e grave, të cilat i shqetëson dhuna mbi bazë gjinore. Janë shumë gjëra në këtë vend, me të cilat cilado qeveri e re duhet të merret, krahas disa prej gjërave themelore që, siç them unë, formojnë themelin e këtij shteti.

Dialogu me Serbinë

Radio Evropa e Lirë: Po dialogu me Serbinë? Rrethanat, si në Serbi, ashtu edhe në Kosovë, nuk duken të favorshme për vazhdimin e këtij procesi. Si mund të ecë përpara ky proces, nga pikëpamja juaj?

Jonathan Hargreaves: S’është sekret që ai aktualisht nuk po lëviz aq shpejt. Dhe, nuk është për t’u habitur, duke marrë parasysh mungesën e një Kuvendi dhe të një qeverie me kompetenca të plota këtu. Ne, po ashtu, e kuptojmë se ka shumë zhvillime në Serbi aktualisht, të cilat po marrin shumë vëmendje politike.

Prandaj, është zhgënjyese dhe shqetësuese që dialogu nuk po lëviz shpejt aktualisht. Por, BE-ja ka një përfaqësues të posaçëm të shkëlqyeshëm, dhe një ekip të shkëlqyeshëm, që unë e di se po punojnë fort për të përgatitur terrenin për momentin kur të paraqitet një mundësi më e mirë për të lëvizur përpara. Mbretëria e Bashkuar është sigurisht e vendosur për ta mbështetur BE-në në atë proces. Dhe, në ndërkohë, po siguron që kushtet në Kosovë të jenë më të mirat e mundshme, për të mundësuar një mjedis të mirë për këtë. Kjo është diçka që Kosova mund ta bëjë, pavarësisht bisedimeve dypalëshe apo trepalëshe. Por, baza e dialogut do të ndikohet shumë nga kushtet në terren. Dhe, kjo është diçka që unë mendoj se është në kontrollin e Kosovës dhe të qeverisë së saj.

A duhet të jetë ekstradimi i Milan Radoiçiqit kusht për vazhdimin e dialogut?

Radio Evropa e Lirë: Por, ka edhe një kusht tjetër, që kryeministri Kurti e ka vënë për vazhdimin e dialogut, dhe ai është ekstradimi i Millan Radoiçiqit, i cili mori përgjegjësinë për sulmin e armatosur në Banjskë. A e konsideroni këtë kërkesë legjitime?

Jonathan Hargreaves: Unë mendoj se është shumë e rëndësishme që Millan Radoiçiq dhe autorët e tjerë të sulmit në Banjskë të sillen para drejtësisë, sa më shpejt që të jetë e mundur.

Radio Evropa e Lirë: Ku?

Jonathan Hargreaves: Mendoj se fillimisht është çështje për autoritetet serbe, dhe ne, në mënyrë të qëndrueshme dhe të rregullt, flasim me autoritetet serbe për këtë. Nuk dua të hyj në atë se çfarë ndodh më pas, sepse mendoj, para së gjithash, se është çështje e sistemit gjyqësor serb për t’u marrë me këtë. Por, është vërtet e rëndësishme që kjo të ndodhë. Ne nuk mund të vazhdojmë me pandëshkueshmërinë për atë sulm të tmerrshëm, dhe duhet të ketë veprime kundërzotërisë Radoiçiq dhe kolegëve të tij.

Radio Evropa e Lirë: Pra, po thoni se kryeministri duhet t’i përmbahet atij kushti?

Jonathan Hargreaves: Unë nuk po i referohesha asaj se a duhet të jetë kusht apo jo për dialog. Mendoj se është një proces që duhet të ndodhë. Gjithashtu, mendoj se sa më shpejt që Kosova dhe Serbia të kthehen në rrugën e duhur, me një dialog konstruktiv mes tyre, aq më mirë do të jetë për popullin e Kosovës.

“Shëndetësia dhe arsimi, vetëm në përputhje me themelimin e Asociacionit”

Radio Evropa e Lirë: Ka, gjithashtu, një diskutim të vazhdueshëm tani, dhe ju përmendët mesazhin e kryeministrit për komunitetin serb, javën e kaluar, rreth integrimit të sistemit shëndetësor dhe atij arsimor. Lideri i Listës Serbe, Zllatan Ellek, tha se kjo është, në njëfarë mënyre, vijë e kuqe për ta. Si e shihni këtë proces? A jeni të përfshirë në diskutimet me Qeverinë e Kosovës për këtë?

Jonathan Hargreaves: Është një temë shumë e ndjeshme dhe, sigurisht, çdo familje do të mendojë shumë seriozisht për cilësinë e arsimit dhe kujdesit shëndetësor, nga do të vijë ajo, si do të vazhdojë, si do të financohet, si fëmijët e tyre do të vazhdojnë të kenë qasje në to. Pra, është jashtëzakonisht… Ato dy çështje janë jashtëzakonisht të ndjeshme dhe, ndërkohë, janë çështje të mëdha për njerëzit anembanë Kosovës dhe kanë rëndësi për familjet në gjithë vendin.

Ato [shërbime] aktualisht ofrohen nga strukturat serbe. Dhe, ne gjithmonë kemi mbajtur qëndrimin se mënyra kryesore në të cilën ato duhet të qeverisen dhe rregullohen, sipas kuadrit ligjor të Kosovës, do të ishte përmes mekanizmit të dakorduar të një asociacioni të komunave me shumicë serbe. Dhe, ne ende besojmë se ky është qëllimi përfundimtar, të arrihet dakordim, të formohet dhe të zbatohet një asociacion, i cili mbikëqyr ato shërbime.

Radio Evropa e Lirë: A pajtoheni që këto shërbime duhet të zgjidhen brenda Asociacionit, ashtu siç është paraparë në draft-statutin që iu paraqit kryeministrit Kurti?

Jonathan Hargreaves: Unë mendoj se Asociacioni duhet të jetë pika përfundimtare, dhe çdo punë mbi shëndetësinë dhe arsimin duhet të jetë në përputhje me themelimin e një asociacioni. Mendoj se pika tjetër vërtet e rëndësishme është, dhe ndoshta një pikë edhe më e rëndësishme është, siç thashë, këto janë shërbime që prekin drejtpërdrejt familjet dhe individët. Dhe, çdo politikëbërës, kudo në botë, mendoj se do të pajtohej se të kesh një konsultim të vërtetë, një përfshirje reale të komuniteteve që do të preken nga ndryshimet, në mënyrën si u komunikohen atyre çështje kaq të rëndësishme, kjo duhet të jetë një bisedë e vërtetë.

Siç thashë, isha shumë i kënaqur të dëgjoja kryeministrin duke thënë se ai do të ishte i gatshëm të diskutonte çështje të tilla me kryetarët e rinj të komunave. Por, gjithashtu, mendoj se ka kanale të ndryshme, përmes të cilave është vërtet e nevojshme që autoritetet e Kosovës të kenë komunikim real, personal dhe të drejtpërdrejtë me komunitetet që preken, dhe të gjejnë një mënyrë që, çfarëdo që do të ndodhë me ato shërbime, ato të mbeten të qasshme, me cilësi të lartë dhe të përballueshme.

Dhe, siç thashë, kjo duhet të ndodhë brenda kuadrit të dialogut të udhëhequr nga BE-ja, sepse ky është një zotim afatgjatë i Kosovës. Por, gjithashtu, dhe më e rëndësishmja, mendoj, [në konsultim] me komunitetet që do të preken nga ato.

Radio Evropa e Lirë: Por, pas asaj që ka ndodhur gjatë dy vjetëve të fundit në veri, duket sikur dialogu, komunikimi, kurrë nuk ka qenë më i largët mes serbëve lokalë dhe autoriteteve zyrtare në Prishtinë. Siç e thashë, kreu i Listës Serbe tashmë ka deklaruar se ato janë vijat e kuqe. Cila do të ishte mënyra që Qeveria e Kosovës t’u qaset këtyre njerëzve, të rikthejë ndoshta besimin e tyre, dhe të hapë diskutim për këtë çështje?

Jonathan Hargreaves: Sigurisht nuk pretendoj se është e lehtë, dhe ne, në Mbretërinë e Bashkuar, kemi njëfarë përvoje me komunitete që, për një kohë të gjatë, nuk i kanë besuar njëri-tjetrit. Po i referohem, natyrisht, situatës në Irlandën e Veriut. Me kalimin e kohës janë gjetur mënyra që këto komunitete të krijonin forma më të mira dialogu.

Mendoj se një pjesë e rëndësishme është përdorimi i mekanizmave të ndryshëm për biseda të sinqerta – qoftë përmes përfaqësuesve politikë, por edhe përmes shoqërisë civile dhe përfaqësuesve të tjerë autentikë të komuniteteve. Por, ndoshta edhe më e rëndësishme është se Kosova, siç më thuhet shpesh dhe me të cilën pajtohem, ka një kornizë shumë të mirë ligjore për mbrojtjen e të drejtave të komuniteteve joshumicë. Korniza ekziston, por ajo që nuk ndodh gjithmonë është zbatimi i saj në mënyra të qarta, të arritshme dhe të qëndrueshme.

Ekzistojnë institucione dhe mekanizma shumë të dobishëm që mund të ndihmojnë në këtë drejtim – për shembull, Inspektorati i Policisë, një organizatë e mirë, por që duhet të jetë edhe më e qasshme dhe të tregojë reagim ndaj ankesave që i drejtohen. Roli i Avokatit të Popullit është, po ashtu, jashtëzakonisht i rëndësishëm. Ekziston edhe Zyra për Çështje të Komuniteteve, pranë Zyrës së Kryeministrit, e cila duhet të merret me çështjet e gjuhës, Zyra e Komisionarit për Gjuhët, dhe shumë të tjera.

Këto struktura ekzistojnë, por, shpeshherë, ka vende të paplotësuara, mungesë fondesh ose pengesa që komunitetet të kenë qasje në to, apo të dinë saktësisht si funksionojnë. Prandaj, mendoj se ka shumë hapa praktikë që mund të ndërmerren, përtej fjalëve dhe deklaratave të mira për qëllime, dhe që realisht do të tregonin se autoritetet e Kosovës duan t’ua bëjnë më të lehtë serbëve të Kosovës të ndihen pjesë e këtij shoqërimi.

Radio Evropa e Lirë: Do të ndalem edhe pak te dialogu. Duket sikur dialogu me Serbinë po e pengon përparimin e Kosovës drejt njohjeve të reja dhe anëtarësimeve në organizata të ndryshme, si Këshilli i Evropës, apo edhe NATO. Nëse Serbia vazhdon të mos bashkëpunojë – është pak hipotetike kjo – por nëse Serbia vazhdon të mos bashkëpunojë, a ka një pikë kur bashkësia ndërkombëtare do të thotë “mjaft me vonesa për Kosovën, le ta ndihmojmë të ecë përpara”?

Jonathan Hargreaves: Serbia dhe Kosova kanë bërë zotime në pika të ndryshme gjatë këtij procesi të dialogut, siç mund ta quaj, ndër vite, dhe ne do të donim të shihnim që të dyja palët – Serbia dhe Kosova – t’i zbatojnë plotësisht këto zotime. Kjo do të thotë që, sigurisht, Serbia ka përgjegjësi për gjërat për të cilat është zotuar, por edhe Kosova duhet të ecë përpara me gjërat për të cilat është zotuar vetë. Mendoj se kjo është mënyra më e mirë që Kosova të bëjë më shumë përparim drejt institucioneve ku ne, në fakt, duam ta shohim.

Ne duam që Kosova të jetë pjesë e NATO-s. Ne duam që Kosova të jetë pjesë e Bashkimit Evropian. Ne duam që Kosova të jetë pjesë e Këshillit të Evropës. Shpesh, ne e mbrojmë rastin e Kosovës. Por, është më e vështirë kur ka vende që shohin çfarë po ndodh, dhe shohin disa zotime që ende nuk janë përmbushur. Është më e vështirë për ne t’i bindim të tjerët që Kosova duhet të bëhet pjesë e klubeve ku ata janë anëtarë, nëse nuk i përmbush zotimet që vetë i ka marrë përsipër.

Ajo që më duket se shqetëson shumë njerëz në këtë vend – dhe që, siç e përmenda në fillim të këtij diskutimi, është thelbësore për marrëdhëniet tona – është siguria e njerëzve të Kosovës. Dhe, sipas meje, mënyra më e mirë që njerëzit e këtij vendi të ndihen të sigurt është që Kosova të jetë anëtare e atyre organizatave ndërkombëtare që garantojnë këtë siguri.

Do të doja, siç thashë, ta shihja Kosovën duke bërë më shumë përparim drejt NATO-s. Do të doja ta shihja Kosovën duke luajtur rol edhe më të madh në atë që nganjëherë e quajmë eksportim të sigurisë. Kosova ka kapacitet dhe aftësi të jashtëzakonshme, për të cilat ne punojmë së bashku, për shembull në operacionin Interflex, ku Forcat e Sigurisë së Kosovës kanë ndihmuar në stërvitjen e ukrainasve.

Prandaj, mendoj se është në interesin e Kosovës të bëjë gjëra që na mundësojnë të ndihmojmë Kosovën të bëhet pjesë e këtyre organizatave ndërkombëtare. Por, Kosova, gjithashtu, duhet të jetë në gjendje t’i bindë anëtarët ekzistues të këtyre organizatave se mund të jetë pjesë e tyre.

Gjendja e sigurisë në Kosovë: E qetë, por e brishtë

Radio Evropa e Lirë: Meqë përmendët sigurinë, Mbretëria e Bashkuar, në njëfarë mënyre, kishte shprehur shqetësime para ngjarjes në Banjskë. E di që ambasadori i mëparshëm, në një intervistë, pati thënë se ishte i shqetësuar për atë që mund të ndodhte në javët në vijim – dhe më pas ndodhi Banjska. Si do ta përshkruanit gjendjen aktuale të sigurisë në Kosovë?

Jonathan Hargreaves: Mendoj se, për momentin, në pamje të jashtme është e qetë, dhe shpresoj që kështu të vazhdojë. Por, mendoj se ekziston një brishtësi për të cilën duhet të jemi shumë të vetëdijshëm. Banjska dhe incidente të tjera treguan se gjithmonë ekziston një cenueshmëri ndaj ngjarjeve të tilla – sidomos kur ka arsye që komunitetet të mos i besojnë njëri-tjetrit, ose kur ndodhin situata që tregojnë përpjekje për të minuar institucionet.

Pra, në përgjithësi është e qetë, por e brishtë. Dhe, le të punojmë së bashku që kjo brishtësi të jetë e menaxhueshme, dhe ta zhvendosim drejt një drejtimi tjetër – drejt më shumë stabiliteti për të gjithë, sepse mendoj se kjo është në interesin e të gjithëve.

Ne, sigurisht, kemi trupa këtu, si pjesë e KFOR-it. Aktualisht, kemi 350 trupa që janë pjesë e rezervës strategjike. Kjo situatë, pra, prek jo vetëm Kosovën, por edhe Mbretërinë e Bashkuar. Prandaj, ne vazhdojmë t’i bëjmë thirrje Kosovës të sigurojë që situata të mbetet jo vetëm e qetë, por edhe të fitojë qëndrueshmëri më të thellë.

Radio Evropa e Lirë: Drejtori i Policisë së Kosovës, Gazmend Hoxha, ka thënë se janë regjistruar fluturime dronësh, që dyshohet se po vijnë nga territori i Serbisë në pjesën veriore të Kosovës, dhe se Policia është në kontakt me KFOR-in dhe me partnerët. A dini diçka për këtë?

Jonathan Hargreaves: Jo, nuk i di hollësitë për këtë çështje. Jam shumë i bindur se drejtori Hoxha dhe KFOR-i do të vazhdojnë komunikimin shumë të mirë që e di se e kanë mes vete, për të kuptuar saktësisht çfarë po ndodh dhe çfarë duhet bërë në këtë drejtim.

Procesi i Berlinit

Radio Evropa e Lirë: Situata e sigurisë më çon edhe te Procesi i Berlinit. Migracioni, siguria dhe rritja ekonomike janë prioritetet e këtij samiti, i cili do të mbahet në tetor në Mbretërinë e Bashkuar, në Londër. Përtej deklaratave, çfarë rezultate konkrete mund të presin Kosova dhe rajoni nga ky samit?

Jonathan Hargreaves: Jemi të kënaqur që këtë vit jemi mikpritës të Procesit të Berlinit. Siç përmendët, do të ketë një takim të liderëve më 22 tetor, në Londër. Para këtij takimi, ministrat e Jashtëm do të mblidhen në Irlandën e Veriut, ndërsa ministrat e Brendshëm dhe ata të Ekonomisë do të takohen, po ashtu, në Londër.

Ka një arsye pse quhet Procesi i Berlinit – sepse është një përpjekje e vazhdueshme, të cilën miqtë tanë shumë të mirë në Gjermani e kanë udhëhequr përgjatë dekadës së fundit, për të gjetur mënyra të shumta që qeveritë, shoqëria civile dhe bizneset nga gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor të vazhdojnë të komunikojnë për çështje me të vërtetë të rëndësishme.

Këtë herë, besoj se kemi rreth 16 takime të ndryshme në rajon. Ne kemi dashur të sigurohemi që një pjesë e këtyre takimeve të zhvillohen brenda rajonit, dhe të udhëhiqen nga vendet e rajonit, për të mbajtur hapur kanalet e komunikimit dhe për të forcuar bashkëpunimin praktik mes pjesëve të ndryshme të shoqërisë në Ballkanin Perëndimor.

Ka, sigurisht, disa gjëra konkrete që shpresojmë të dalin prej këtij procesi. Jemi shumë të kënaqur që vitet e fundit kemi punuar me Kosovën dhe Shqipërinë, dhe së fundi edhe me Maqedoninë e Veriut, për një grup të përbashkët pune për migracionin, i cili na ndihmon të bashkëpunojmë në këtë fushë. Shpresojmë që Procesi i Berlinit të krijojë hapësirë për ta shtrirë këtë bashkëpunim edhe me vende të tjera të rajonit.

Po ashtu, ky proces do të përdoret për të shtyrë përpara zbatimin e disa aspekteve të CEFTA-s, si dhe për çështje praktike që lidhen me teknologjinë, roaming-un dhe shumë tema të tjera, duke përfshirë edhe njohjet.

Radio Evropa e Lirë: Për shembull, për dokumentet mes Kosovës dhe Bosnjës.

Jonathan Hargreaves: Ky është një nga elementet për të cilat po punojmë shumë – njohja e letërnjoftimeve dhe, po ashtu, njohja e ndërsjellë e diplomave universitare – gjë që shpresojmë të jetë pjesë e zgjidhjes. Jemi shumë të lumtur që këtë vit jemi mikpritës të procesit. Kryeministri ynë ishte jashtëzakonisht i interesuar që ta bënim këtë, sepse kjo përfaqëson rëndësinë që Mbretëria e Bashkuar i kushton këtij rajoni, dhe rolit të tij në stabilitetin në të gjithë Evropën – gjë që, në një kuptim shumë më të gjerë, është në mendjen e të gjithë liderëve evropianë sot.

Pra, kjo është një pjesë shumë e rëndësishme e mozaikut të sigurisë dhe stabilitetit më të gjerë evropian. Gjashtë vendet e Ballkanit Perëndimor kanë një rol vërtet të rëndësishëm në këtë drejtim, dhe kjo është arsyeja pse Mbretëria e Bashkuar është e interesuar ta lehtësojë këtë proces, përmes mënyrave praktike gjatë këtij viti.

Radio Evropa e Lirë: Si do t’u përgjigjeshit disa ekspertëve që na kanë thënë se Ballkani është në “vitet e 90-ta të reja”? Jeni të shqetësuar? E shihni edhe ju kështu, apo…

Jonathan Hargreaves: Mendoj se lloji i bashkëpunimit që po shohim gjatë këtij procesi tregon se nuk është gjithmonë e lehtë. Tregon se kujtimet është vështirë të tejkalohen, dhe tregon se ka gjëra për të cilat vendet nuk pajtohen plotësisht.

Por, rëndësia e këtij procesi qëndron pikërisht te fakti se ai është një hapësirë për kaq shumë çështje të ndryshme, që mundëson komunikim më të mirë, bashkëpunim më të mirë dhe, mbi të gjitha, përfitime praktike nga ky bashkëpunim mes vendeve të Ballkanit Perëndimor. Dhe, mendoj se kjo është mënyra më e mirë për të siguruar që të ecim përpara, e jo prapa.

“Ata do të ftohen, nëse unë jam pjesë e procesit, e me siguri do të jem, dhe nëse refuzojnë bashkëpunimin, përgjegjësia është e tyre”, thotë Rashiq.

Sipas tij, “një formë Asociacioni” është e rëndësishme të ekzistojë, sepse do t’u ofronte serbëve një garanci fillestare se integrimi nuk do t’i linte pa punë e pa siguri, duke siguruar kështu stabilitetin e nevojshëm

Duke folur për konstituimin e Kuvendit të Kosovës, në prag të skadimit të masës së përkohshme të Gjykatës Kushtetuese, Rashiq thotë: “Sinqerisht, nuk do të doja të kandidoja për nënkryetar”.

Radio Evropa e Lirë: Arsyeja e kësaj bisede është se javëve të fundit është aktualizuar çështja e integrimit të sistemit arsimor dhe shëndetësor të Serbisë në atë kosovar.

Për këtë, së voni foli edhe e ngarkuara me punë në Ambasadën e SHBA-së në Kosovë, e cila theksoi se këto institucione duhet të integrohen në sistemin kosovar, por vetëm në konsultim me komunitetin serb.

Javën e kaluar, për këtë foli edhe kryeministri në detyrë i Kosovës, Albin Kurti, në një mesazh që ia drejtoi komunitetit serb, në të cilin theksoi se dualizmi i sistemit shëndetësor dhe arsimor nuk është i qëndrueshëm, dhe paralajmëroi se gjatë mandatit të ardhshëm, bashkë me komunitetin serb, përfshirë edhe kryetarët e ardhshëm të komunave, do të punohet për, siç tha ai, “përshtatjen e shëndetësisë dhe arsimit në një sistem të vetëm”.

Besoj që ju, si ministër në Qeverinë në detyrë, jeni deri diku i njoftuar me ndonjë plan, nëse ekziston një plan për këtë. Pra, nëse mund të na thoni për fillim, për çfarë bëhet fjalë?

Nenad Rashiq: Pra, para së gjithash, para të gjithë të tjerëve, përfshirë zonjën [Anu] Prattipati apo zotërinë Kurti, unë për këtë kam folur disa herë, gjatë dy vjetëve të fundit, ndoshta. Sidomos prej Marrëveshjes së Ohrit, e cila atëherë ishte bërë apo hartuar në Ohër. Kam folur për këtë se ne serbët, mbi të gjitha, duhet të jemi të përgatitur për lloje të ndryshme përgatitjesh, që duhet të jenë brenda kapaciteteve tona, në kuptim institucional, që në një moment do të duhet të mendojmë për këtë, se si të inkorporohemi, në mënyrë që të jetë pa dhimbje, dhe gjëra të ngjashme.

Prandaj, kjo për mua ka qenë temë disa herë, edhe gjatë 2-3 vjetëve të fundit, për shkak se e kam ditur që atëherë se në një moment, siç tha edhe zonja Prattipati, ky sistem nuk do të jetë i qëndrueshëm, por në një moment do të duhet ta bëjmë.

Unë, gjithmonë, kam theksuar se ky duhet të jetë një proces, ashtu siç kam thënë herën e fundit, kur kam dhënë deklaratë për këtë – se është një proces, që do të thotë se do të zgjasë, në kuptimin e komunikimit, konsultimit dhe harmonizimit të asaj që është më e rëndësishme të ndodhë, në mënyrë që edhe atëherë, siç e përmendët ju pak më herët, palët të pajtohen se në çfarë mënyre kjo mund të bëhet.

Në lidhje me këtë, ju e dini edhe vetë, për shembull, se kemi disa pjesë që nuk i kemi zbatuar ende nga Plani i Ahtisaarit.

Kur përmendët, për shembull, arsimin, aty është e rëndësishme pjesa që ka të bëjë me komisionin që ministria duhet ta formojë, i cili do të ishte përgjegjës për kurrikulat, apo më mirë të themi programet arsimore, që duhet të harmonizohen në të njëjtën mënyrë…

Radio Evropa e Lirë: Kjo do të thotë se ai plan dhe program i Serbisë duhet të përcaktohet, nëse është në përputhje me Kushtetutën e Kosovës apo jo…

Nenad Rashiq: Po.

Radio Evropa e Lirë: Por, e dimë që për këtë… me gjasë menjëherë do të binte ai plan dhe program.

Nenad Rashiq: Po, mirë, prandaj janë komisionet. Komisioni do të duhej të përbëhej nga tre përfaqësues të shqiptarëve, tre përfaqësues të serbëve dhe një nga bashkësia ndërkombëtare, ndoshta kjo do të harmonizohej përmes QUINT-it.

Radio Evropa e Lirë: Dhe, këta përfaqësues të serbëve në komision zgjidhen përmes Kuvendit të Kosovës, nëse nuk gaboj.

Nenad Rashiq: Tani, sinqerisht, atë detaj nuk e kujtoj. Ndoshta deri te ajo do të mbërrinim, deri te thellësia ose te zgjidhjet teknike, atëherë kur kjo do të niste.

Por, në përgjithësi, të kthehemi në fillim. Siç thashë, ky do të jetë një proces, i cili në një moment do të çojë deri aty që ne të duhet të mendojmë mënyrën se si të inkorporohemi.

Në lidhje me këtë, nëse flasim edhe për atë propozimin e fundit, që mund të quhet si draft-statuti i Asociacionit të komunave me shumicë serbe… Aty, mendoj se ka një boshllëk të plotë. E kam lexuar një herë, që të shoh çfarë ka pikërisht për ato shtyllat kryesore, siç janë shëndetësia dhe arsimi. Dhe, fjalë për fjalë, në atë statut unë nuk pashë asgjë të rëndësishme. Madje, pashë disa informacione kontroverse…

“Procesi nuk është në plan, por e dimë që do të vijë”

Radio Evropa e Lirë: Aty, më shumë parashihet “privatizimi” i shëndetësisë dhe arsimit, që institucionet e shëndetësisë dhe arsimit të funksionojnë si institucione private, por në kuadër të Asociacionit të komunave me shumicë serbe.

Nenad Rashiq: Po, mirë, hajde, ju e dhatë atë interpretim. Për mua, ajo ka qenë absolutisht e paqartë. Vetë kam folur, që me gjasë do të kisha shumë pyetje rreth asaj, sepse fjalë për fjalë nuk thuhet tamam ashtu siç thoni ju, por janë paraparë dy shtylla, sidomos shëndetësia, ku thuhet se do të jetë shëndetësia primare në përgjegjësi të komunave, dhe shëndetësia private. Për këtë, unë me gjasë do të kisha pyetje: Kur thoni shëndetësi private, çka në të vërtetë do të thotë ajo? A thoni se duhet që ne të formojmë disa institucione private të shëndetësisë, apo ju? Kush do të duhej të punonte aty? E përsëris, ai proces, që do të nënkuptonte edhe komunikim, edhe koordinim, edhe harmonizim, as nuk ka filluar. Ai proces nuk është as në plan ende.

Radio Evropa e Lirë: A mund të themi se tani po bëhen disa përgatitje për fillim [të integrimit], apo është vetëm përgatitje e opinionit publik?

Nenad Rashiq: Nëse nuk kemi mundur deri tani të mësojmë nga gabimet tona, të cilat fatkeqësisht kanë qenë të shumta, madje edhe qindra, hajde të provojmë që, për pyetje kaq të rëndësishme, menjëherë të planifikojmë çfarë mund të bëjmë, në kuptim të mbrojtjes së interesave tona, së bashku me ata përfaqësues që do të ishin aty, qofshin përfaqësues të arsimit ose të institucioneve arsimore, apo të shëndetësisë.

Sigurisht që do të ishte shumë mirë që të kemi një plan, të paktën bazë, prej disa pikash, të cilat në thelb janë më të rëndësishmet.

Prandaj, ja, edhe tani, do ta shfrytëzoj rastin, që kurdo që të bëhet ndonjë iniciativë, ajo të jetë me konsultime. Që vetë të bëjmë një takim të përbashkët të tillë, i cili do të mund të çonte deri te vendosja e disa parimeve bazë, që më vonë do të duhej të zbatoheshin.

Prandaj, them, procesi nuk është në plan, e dimë që do të vijë, por pse të mos hyjmë në atë proces më të përgatitur sesa kemi qenë deri tani.

Pak më parë e përmendët Planin e Ahtisaarit, dhe do të flas për shëndetësinë, e cila është, me shumë gjasë, po aq e rëndësishme [si arsimi], por unë do t’i jepja pak prioritet shëndetësisë.

Nga Plani i Ahtisaarit janë ato dy spitale që është dashur të ndërtohen. Në Graçanicë, ndoshta si komuna qendrore në jug të Kosovës, faktikisht është përfunduar vetëm faza e parë, e para nga tri, është vendosur themeli, ndërtesat që tani duken të shëmtuara.

Një nga synimet tona për zgjedhjet lokale është pikërisht krijimi i kapaciteteve të atij spitali. E, shpresojmë që të ndodhë, në kuptimin që të bëhet një institucion qendror, ku e dimë se trajtohen shumë njerëz – madje shpesh vijnë edhe shqiptarë nga pjesë të tjera të Kosovës tek specialistët tanë, serbë. Dhe, imagjinoni çfarë do të mund të bëhej nëse krijohen kapacitete për njëmijë e pesëqind punëtorë, aq sa është paraparë të ketë, për salla të mëdha dhe të pajisura mirë, ku të ketë kapacitet jo vetëm për punëtorë, por edhe pacientë.

Radio Evropa e Lirë: A do të kishin në atë rast serbët e Kosovës mundësinë që, nëse është e nevojshme, të vazhdojnë trajtimin më tej në Beograd, siç ka qenë deri më tani? E dimë që për çdo komplikim, ata janë dërguar për trajtim atje. Si do të duhej të dukej kjo në të ardhmen?

Nenad Rashiq: E po, në të ardhmen, do të duhej të dukej sikur janë të gjitha në një vend. Ose, ndoshta të ketë… ja, më kapët pak në befasi me këtë pyetje, nuk jam ndonjë njohës i madh i shëndetësisë…

Radio Evropa e Lirë: Por, me gjasë, kjo i brengos serbët e Kosovës, a do të kenë ende mundësinë të mjekohen në Beograd apo Nish?

Nenad Rashiq: Po, sigurisht. Por, ta dini, vetë procesi për të shkuar për një operacion serioz në Beograd nënkupton shumëçka para vetë operacionit, plus të jesh në listë pritjeje. Dhe, fatkeqësisht, ajo që është tragjike, nëse nuk keni dikë atje [lidhje], e kjo është një humbje për shoqërinë tonë, atëherë askush nuk ju merr seriozisht.

Të gjithë jemi të vetëdijshëm se institucionet lokale, sidomos ato shëndetësore, kanë kapacitete shumë të kufizuara. Për çdo gjë më serioze, ata japin udhëzime për të shkuar diku tjetër. E, që t’ju dërgojnë, duhet të jetë rast urgjent, për të arritur me kohë. Çdo shtyrje – sëmundja avancon, dhe kur të caktojnë për pas gjashtë muajsh, shpesh gjithçka është e kotë.

Prandaj, kjo do të përfaqësonte me gjasë një qendër – jo vetëm të shëndetësisë primare, që kemi thënë se është e garantuar edhe me Planin e Ahtisaarit, edhe me ligjin, por edhe me karakter më të gjerë, që do të mundësonte vizita të specialistëve nga Beogradi ose nga vende të tjera, sepse mund të bëheshin ndërhyrje të suksesshme, pra cilësia e stafit që do të punonte aty do të ishte në nivel të lartë.

Radio Evropa e Lirë: Pra, do të duhej të ekzistonte një bashkëpunim me institucionet shëndetësore serbe?

Nenad Rashiq: E po, jo vetëm me ato serbe, por me çfarëdo institucioni shëndetësor…

Jam i sigurt që, po të kishim një komunikim të tillë, sidomos në një spital të pajisur, do të mund të ftonim mjekë nga Beogradi, Turqia, Londra, sepse do të vinin për arsye humane…

Radio Evropa e Lirë: Sa i përket shkuarjes së tyre në institucionet shëndetësore kosovare, që tashmë ekzistojnë në Prishtinë dhe në qytete të tjera, a shihni hezitim?

Nenad Rashiq: Po, gjithmonë ka hezitim. Shumë herë kam ndërhyrë, kam thirrur, jo që unë të insistoj që Petri apo dikush tjetër duhet të shkojë diku… por, ekziston te bashkëqytetarët tanë një hezitim. Kur them mosbesim, është fjalë e rëndë por, megjithatë, hezitimi ekziston. “Ku do të shkoj unë në Prishtinë, ç’do të bëj atje?”. Jo vetëm mosbesim në kuptimin mjekësor, por gjithmonë është edhe barriera e gjuhës, komunikimi është i vështirë.

Mua më vjen mirë që këta nga Qendra e Mjekësisë Familjare ose spitali në Graçanicë, kur është rast urgjent, faleminderit Zotit, së pari e dërgojnë në Prishtinë, sepse aty ka pajisje më të mira dhe mjekët janë më të përgatitur…

Radio Evropa e Lirë: Në krahasim me…?

Nenad Rashiq: Në krahasim me ato që kemi ne, në kapacitet, qoftë me pajisje, qoftë me mjekë. Sepse edhe mjeku më i mirë, nëse nuk ka pajisje të nevojshme për rastet urgjente… kjo është gjëja kryesore kur duhet shpëtuar jeta. Institucione si në Graçanicë ose në fshatin Llapnasellë, po e jap si shembull, absolutisht nuk kanë kapacitet. Faleminderit Zotit që i udhëzojnë njerëzit të shkojnë në Prishtinë, sepse në urgjencë ose në spitalin e Prishtinës, nëse jo tjetër, mund të sanohen lëndimet, ose sëmundja, për një periudhë të caktuar kohe.

Radio Evropa e Lirë: Ky spital, a është plani i juaj personal apo diçka për të cilën keni biseduar me kryeministrin Kurti ose në nivel qeverie?

Rashiq: Kjo është pjesë e Planit të Ahtisaarit, që është miratuar qysh në vitin 2008. Nëse përsëri e marr si shembull Graçanicën, ai është konceptuar si projekt për këtë qëllim. Aty është dashur të ketë së paku 7–8 salla operacioni. Ishin paraparë rreth 250 shtretër për pacientë.

Radio Evropa e Lirë: E, kush do ta financojë atë spital?

Nenad Rashiq: Po të doni saktësisht, ky është obligim i Qeverisë.

Radio Evropa e Lirë: Së Kosovës?

Nenad Rashiq: Po. Kam tentuar edhe më herët ta nis këtë çështje, por në komuna nuk ka mirëkuptim. Ata duhet të veprojnë sipas direktivave që u jep një regjim diktatorial, i cili thotë se nuk duhet të bashkëpunojnë me institucionet e Kosovës.

Radio Evropa e Lirë: Po nëse mjekët, stafi mjekësor, refuzojnë integrimin, cili do të ishte plani juaj për t’i bindur ata që të pranojnë?

Nenad Rashiq: Nëse ndodh që të ndërtojmë një hapësirë moderne, salla dhe spitale, dhe nëse në atë rast ata mjekë refuzojnë çfarëdo lloj bashkëpunimi ose komunikimi për të hyrë në ato objekte, atëherë vërtet duhet ta shqyejnë Betimin e Hipokratit dhe ta përfundojnë punën aty, dhe të heqin dorë nga profesioni i tyre. Kështu mendoj unë.

Radio Evropa e Lirë: A do të thotë kjo që do të mbyllen objektet që tani funksionojnë në kuadër të sistemit serb?

Nenad Rashiq: Me gjasë… nëse ke objekte të reja, pse duhet të rrish në të vjetrat.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë do të ndodhë me veriun dhe Qendrën Klinike Spitalore në veri të Kosovës?

Nenad Rashiq: Kjo, ndoshta, do të mund të restaurohej më lehtë, pra të rindërtohej. Me hapësirat që ka, mund të bëhet funksionale. Para së gjithash, duhet të pajiset (spitali), e jo siç funksionon tani.

Çfarë bën Qendra Klinike? Nëse dikush e di ndryshe, le të më kundërshtojë. Ata, praktikisht, nuk i kanë as gjërat më elementare, duke përfshirë gazën, injeksionet, të gjitha gjërat më të zakonshme që nevojiten, por, vazhdimisht, nuk duan t’i marrin nga institucionet e Kosovës.

Unë, madje, disa herë kam tentuar personalisht t’u ndihmoj, t’u them se çfarëdo që ju nevojitet, do ta keni në dispozicion. Askush nuk ka guxuar të shkruajë qoftë edhe një kërkesë të thjeshtë, e lëre më diçka tjetër.

Kjo është për shkak se, po e them prapë, regjimi – në një mënyrë të tillë diktatoriale – ia ndalon drejtorit apo mjekut që të drejtohet në çfarëdo mënyre tek institucionet e Kosovës, sepse ata duhet të kalojnë, siç e quajnë vetë, “golgotën e shëndetësisë së pakapshme për qytetarët në veri” dhe pastaj e përdorin si argument për t’u ankuar.

Radio Evropa e Lirë: Si do të arrihet integrimi i shëndetësisë në veri nëse tashmë e shohim pikën fillestare?

Nenad Rashiq: Siç thashë, ky është një proces që kërkon komunikim, koordinim dhe përsosje. Pra, nëse të tria këto elemente që i përmenda më herët, i realizojmë me shoqërueset – dhashë shembullin e Graçanicës, sepse është paraparë me Paketën e Ahtisaarit – duke krijuar kushte jo vetëm të mira, por më shumë se të mira për funksionimin e një institucioni kaq të rëndësishëm, atëherë mendoj se është e qartë se kush nuk e pranon një gjë të tillë, është – duhet ta them – armik i popullit të vet.

Nuk mund ta paramendoj ndryshe: nëse si mjek fiton kushte për t’i trajtuar praktikisht më mirë bashkëqytetarët, e ti nuk do ta pranosh thjesht pse të ka thënë dikush, kjo është e papranueshme.

Radio Evropa e Lirë: Deri tani, për integrimin e arsimit dhe shëndetësisë është folur në kuadër të Asociacionit të komunave me shumicë serbe. A është ende ky plani? A do të fillohet me formimin e Asociacionit tani kur flasim për integrimin e shëndetësisë dhe arsimit, apo është një proces i ndarë, për të cilin flisni ju dhe kryeministri në detyrë – që integrimi do të nisë para formimit të Asociacionit?

Nenad Rashiq: Pak më parë e përmenda atë statut, që është zyrtarisht jozyrtar, ose jozyrtarisht zyrtar, sepse është dhënë si një draft që gjoja ka rrjedhur në publik. Askush nuk e ka mohuar, askush nuk ka thënë as po, as jo…

Radio Evropa e Lirë: Dhe kryeministri refuzoi ta dërgonte në Gjykatën Kushtetuese për shqyrtim…

Nenad Rashiq: Kjo është çështje tjetër, kjo është çështje tjetër. Unë flas për autenticitetin e raportit, që është propozuar nga QUINT-i, pasi askush nuk e ka mohuar, as që ka mbështetje e as që nuk ka. Ndoshta është ajo mbështetja e heshtur që tregon se qëllimi ishte i tillë.

Problemi është që unë i pari shoh aty shumë boshllëqe dhe paqartësi. Keni shëndetësi primare dhe keni shëndetësi private – çfarë do të thotë kjo? Për mua nuk është aspak e qartë. Për këtë, sa i përket shëndetësisë dhe arsimit, gjërat janë krejtësisht të paqarta.

Do të doja shumë që ideatori ose ideatorët e atij dokumenti të ma shpjegonin se çfarë nënkupton kjo, e pastaj të flisnim. Kur të ma shpjegojnë, do të konsultohesha me të tjerë nga fusha e shëndetësisë ose arsimit që ta interpretonin. Sepse, për mua është shkruar aq shkurt, saqë nuk e kam kuptuar se për çfarë bëhet fjalë.

Kjo më lë dyshime mbi parimet ose idetë e autorëve të atij draft-statuti – çfarë ka dashur të thotë autori? Nuk e kam kuptuar.

Radio Evropa e Lirë: Po lexoj një pjesë nga ai statut: Statuti parashikon që institucionet ekzistuese të bëhen private nën ombRadio Evropa e Lirëlën e Asociacionit të komunave me shumicë serbe, ndërsa Serbia të ofrojë kontribut financiar. Përcaktohet që institucionet arsimore dhe shëndetësore në Kosovë të kenë statusin e institucioneve private, të huaja.

Nenad Rashiq: Kjo është edhe më e frikshme.

Radio Evropa e Lirë: Ky është ai statut në të cilin kemi pasur qasje dhe që një zyrtar evropian e ka konfirmuar.

Nenad Rashiq: Po, e kisha harruar, ju e lexuat tani. Kjo është edhe më e tmerrshme.

Radio Evropa e Lirë: Pra, këtu duket se po flitet për një proces të ndarë integrimi, jo në kuadër të Asociacionit…

Nenad Rashiq: Po, unë them që kjo është edhe më e frikshme. Ja si e interpretoj unë, më thoni ju nëse është ndryshe. Pra, e keni tashmë këtë shëndetësi që është e tillë, pa i dhënë epitet, dhe keni shëndetësi private, apo jo?

Në shëndetësinë private, sa di unë, nuk ka mënyrë të shkosh e të marrësh shërbime falas, por i paguan si kushdo tjetër.

Nëse është private, atëherë sigurisht duhet të ketë regjistrim e deri te fitimi që gjeneron… gjë që për mua është edhe më e tmerrshme, sepse gjithmonë po kthehemi tek e njëjta gjë: të formojmë institucione të reja private, që do t’u kushtojnë qytetarëve tanë edhe më shumë. Unë i pari nuk do të pajtohesha me këtë.

“Një formë asociacioni është shumë e rëndësishme”

Radio Evropa e Lirë: Kur jemi tek Asociacioni, cili është qëndrimi juaj, a duhet të formohet apo jo?

Nenad Rashiq: Po, kam thënë se duhet. Por, unë e shoh si një formë që mund t’i ndihmojë bashkëqytetarët tanë për çështjen me të cilën e nisëm temën – nëse do të integrohen shëndetësia dhe arsimi, si do të bëhet etj. – sepse mendoj që në një mënyrë do të mund t’i integrojmë. Pra, njerëzit që janë në ato institucione, të pranohen në një formë që do të ishte e legalizuar, pra në kuptimin e Asociacionit të komunave (me shumicë) serbe.

Prandaj, unë gjithmonë e shoh si çështje ekonomike ose sociale, jo politike. Shpesh e them edhe me kryeministrin, edhe me kolegët e tjerë, jo para kamerave por në biseda, që numri i serbëve po zvogëlohet dhe duhet të bëjmë diçka për t’i mbajtur.

E vetmja mënyrë është që të ofrojmë një paketë, që do të thotë që ata që punojnë në institucionet serbe, t’i kalojmë pa dhimbje në institucionet tona (kosovare). Humbja e çdo familjeje është katastrofë për ne.

Pas saj krijohet panik i përgjithshëm te të tjerët që mbeten, sikur do të mbeten pa asgjë. Për këtë, na duhet një element i fortë që t’u japë së paku siguri fillestare dhe stabilitet atyre, që janë të mirëpritur në institucione. Pastaj, nëse dikush ka plane tjera, nuk mund ta mbash me dhunë, por është e rëndësishme të ketë mundësi të përshtatet me rrethanat e reja. Nuk ka rëndësi si quhet – Asociacion apo ndryshe. Rëndësi ka që njerëzit të mbeten aty dhe të kenë hapësirë të qëndrueshme.

Një formë asociacioni është shumë e rëndësishme, sepse do të siguronte që impakti i parë të mos kuptohej negativisht. Pastaj, mund t’i diskutojmë format, nëse do të jetë shëndetësi primare plus private, edhe pse kjo më duket shumë e paqartë. Ndaj, e thashë se do të doja që dikush të ma shpjegonte se çfarë nënkupton. Por, sido që të jetë, duhet të gjejmë përgjigje.

Prandaj, them se duhet të jetë proces, me koordinim dhe qëndrime të harmonizuara, që edhe ne – si serbë – të mund t’i mbrojmë interesat tona bazike, qoftë në staf, qoftë në shërbimet që duhen ofruar.

Radio Evropa e Lirë: Në gjithë këtë proces duken të pashmangshëm bashkëpunimi dhe komunikimi me Listën Serbe, partinë që zakonisht merr shumicën e votave të popullsisë lokale. Edhe kryeministri përmendi se do të përfshihen edhe kryetarët e ardhshëm. A do të thotë kjo se do të bisedoni me Listën Serbe?

Nenad Rashiq: Sigurisht, natyra e punës është e tillë që nëse ata janë kryetarë komunash, po. Kjo kurrë nuk ka qenë pengesë. Për ta po, por për mua jo.

Radio Evropa e Lirë: Mirë, por ka pasur edhe nga LVV-ja veprime për t’i diskualifikuarnga zgjedhjet lokale, sidomos pas Banjskës.

Nenad Rashiq: Le t’i ndajmë gjërat. Nuk flas si kryetar i partisë sime “Për liri, drejtësi dhe mbijetesë”, por si ministër. Kushdo që është kryetar komune, qoftë edhe nga Lista Serbe, duhet të mendojë si kryetar komune, jo sipas asaj që i thotë partia. Pra, për mua është me rëndësi që ata ta kuptojnë se si kryetarë, kanë përgjegjësi ndaj qytetarëve. Ata do të ftohen, nëse unë jam pjesë e procesit, e me siguri do të jem, dhe nëse refuzojnë bashkëpunimin, përgjegjësia është e tyre.

Që të mos ndodhë si me atë statut që erdhi nga askund, askush nuk thotë se është i vetmi, e në fakt është i të gjithëve… që të mos na paraqitet një dokument “merre ose lëre”. Më mirë të planifikojmë vetë se çfarë është më me rëndësi për ne, e pastaj t’i imponojmë kushtet, e jo dikush tjetër të na i imponojë.

Unë jam kryetar i një partie serbe, por jam edhe ministër për Komunitete, që do të thotë se duhet të kujdesem edhe për komunitetet e tjera, jo vetëm për serbët. Shpresoj që edhe kryetari i ardhshëm të kuptojë se ka qytetarë që prej kohësh jetojnë në kushte të vështira, kanë probleme në sistemin shëndetësor, ku, po e përsëris, nuk ka shiringa e as gazë. Kur shkon për një ndërhyrje, sado e vogël, duhet më parë të shkosh në farmaci t’i blesh të gjitha e pastaj te mjeku. Kjo është e papranueshme.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë roli prisni nga bashkësia ndërkombëtare në këtë proces? Janë përmendur KFOR-i dhe QUINT-i. Çfarë roli duhet të kenë në integrimin e shëndetësisë dhe arsimit? Çfarë prisni?

Nenad Rashiq: Këta aktorë që përmendët, KFOR-i etj., janë organizata të një natyre tjetër dhe nuk mund të jenë ndërmjetës teknikë ose administrativë.

Por, Zyra e BE-së është e pashmangshme, do të doja që të ishte. Gjithashtu, në konsultime më të gjera, në një moment duhet të konsultohemi edhe me vendet e QUINT-it. Mendoj se kjo është plotësisht e mjaftueshme në kuptimin e përsosjes më të gjerë politike.

Për nivel teknik, në nivele më të ulëta… është normale të ketë më shumë aktorë që do të konsultoheshin ose ftoheshin në takime, sidomos ata që mund të japin mendime “nga brenda” se çfarë është më e nevojshme.

“Nuk do të doja të kandidoja për nënkryetar”

Radio Evropa e Lirë: Përmendët se jeni ministër, por aspironi të bëheni edhe nënkryetar i Kuvendit të Kosovës. Po afrohet 30 shtatori, kur skadon masa e përkohshme e Gjykatës Kushtetuese për formimin e Qeverisë. Çfarë prisni lidhur me procesin e konstitumit të Kuvendit?

Nenad Rashiq: Mendoj se Gjykata Kushtetuese do të kthejë në fillim zgjedhjen e nënkryetarëve nga komunitetet joshumicë. Do të japë përsëri një afat, sipas meje rreth 30 ditë. Nëse deri atëherë nuk zgjidhen dy nënkryetarët, atëherë presidentja do të ketë të drejtë diskrecionale të shpallë zgjedhje të reja.

Radio Evropa e Lirë: A do të kandidoni përsëri?

Nenad Rashiq: Sinqerisht, nuk do të doja të kandidoja.

Radio Evropa e Lirë: Nuk do të donit? Pse?

Nenad Rashiq: Nuk do të doja, e thashë. Nuk do të doja.

Radio Evropa e Lirë: Pse?

Nenad Rashiq: Sepse është një vendim personal, do ta quaj kështu.

Radio Evropa e Lirë: Kur kandiduat herën e parë, a deshët atëherë?

Nenad Rashiq: Po, po. Sepse nuk kishte kush tjetër. Kam thënë edhe më parë, e përsëris: Listën Serbe e shoh si ata që kanë bërë gjithçka keq.

Radio Evropa e Lirë: Ata? Listën Serbe?

Nenad Rashiq: Po. Gjithçka kanë bërë keq. Në dy mandatet e fundit, asnjëherë nuk kam dëgjuar nënkryetarin e Kuvendit nëse ishte gjallë apo i vdekur. A ka thënë ndonjë fjalë, jo vetëm në Kuvend, por edhe jashtë tij?

Kuvendi është skena më e madhe e veprimit politik. Dhe, nëse nënkryetari tetë vjet nuk thotë asnjë fjalë, ndoshta nuk di as ta ndezë butonin te vendi i tij… Nëse janë të tillë, do të ishte poshtë nderit tim të mos jem kundërkandidat i një përfaqësuesi të tillë.

Radio Evropa e Lirë: A do të votoni për paketën e nënkryetarëve?

Nenad Rashiq: Kjo tregon që nuk jam dakord me politikën e tyre. Për mua, ata janë e kaluara. Pikërisht për këtë desha të kandidoja, e pse nuk më votuan këta të tjerët…

Radio Evropa e Lirë: Jo, desha t’ju pyes nëse do ta mbështesni zgjedhjen, nëse vihen në votim dy kandidatë – për shembull Emilija Rexhepi dhe dikush tjetër nga Lista Serbe – a do të votoni?

Nenad Rashiq: Mund të mbështes zgjedhjen e Emilija Rexhepit, por jo të Sllavko Simiqit.

Radio Evropa e Lirë: Po nëse janë në një paketë së bashku, siç është votuar më parë?

Nenad Rashiq: Ju thashë.

Ish-ambasadori amerikan në Kosovë, Jeffrey Hovenier, shpjegon se pezullimi i Dialogut Strategjik nga Shtetet e Bashkuara është pasojë e një grumbullimi frustrimesh ndaj Qeverisë së kryeministrit në detyrë të Kosovës, Albin Kurti, ku veçanërisht ndikoi kritika e tij ndaj Gjykatës Kushtetuese.

Në një intervistë për Radion Evropa e Lirë, Hovenier thotë se pezullimi duhet marrë seriozisht dhe e cilëson si një “humbje të madhe mundësie” për forcimin e partneritetit mes Kosovës dhe SHBA-së.

Më 12 shtator, SHBA-ja pezulloi Dialogun Strategjik me Kosovën, duke arsyetuar vendimin me veprimet e Qeverisë në detyrë dhe me rritjen e tensioneve dhe paqëndrueshmërisë në vend.

Qeveria në detyrë e Kosovës i hodhi poshtë kritikat e SHBA-së, duke thënë se “veprimet tona, të ligjshme dhe kushtetuese, përgjatë gjithë kohës kanë qenë në shërbim të eliminimit të vatrave të destabilitetit”.

“[Dialogu Strategjik] do të ishte një hap i rëndësishëm për Kosovën, dhe është për keqardhje që nuk do të ndodhë. Kjo nuk do të thotë se bashkëpunimi i vazhdueshëm është pezulluar ose dëmtuar, por do të thotë se një mundësi për ta rritur dhe forcuar atë, për momentin, është ngrirë. Kjo duhet të tërheqë vëmendjen e të gjithëve që brengosen për fuqinë dhe vitalitetin e marrëdhënies”, thotë Hovenier, tani bashkëpunëtor i lartë jorezident në Qendrën për Evropë të Këshillit Atlantik.

Radio Evropa e Lirë: Ambasador Hovenier, sa serioz është vendimi i Uashingtonit për të pezulluar Dialogun Strategjik me Kosovën?

Jeffrey Hovenier: Mendoj se duhet marrë seriozisht. Dialogu Strategjik është një instrument diplomatik, që Shtetet e Bashkuara e përdorin për t’i avancuar marrëdhëniet dypalëshe me vende të ndryshme. Ai përfshin diskutime në nivel të lartë mbi një agjendë të gjerë, të përcaktuar paraprakisht.

Ne nuk kemi pasur më parë Dialog Strategjik formal me Kosovën. Por jemi angazhuar në procese të tilla me disa vende në Evropën Juglindore: Bullgarinë, Rumaninë, Greqinë, Kroacinë, Maqedoninë e Veriut.

Në to trajtohen gjëra si: siguria, mbrojtja, siguria energjetike, tregtia, investimet, siguria kibernetike, lidhjet mes njerëzve. Ideja është që të promovohen stabiliteti dhe prosperiteti, pjesëmarrja ose integrimi më i thelluar në institucionet evropiane dhe euroatlantike.

[Dialogu Strategjik] do të ishte një hap i rëndësishëm për Kosovën, dhe është për keqardhje që nuk do të ndodhë. Kjo nuk do të thotë se bashkëpunimi i vazhdueshëm është pezulluar ose dëmtuar, por do të thotë se një mundësi për ta rritur dhe forcuar atë, për momentin, është ngrirë.

Kjo duhet të tërheqë vëmendjen e të gjithëve që brengosen për fuqinë dhe vitalitetin e marrëdhënies.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë mesazhi po përpiqet të dërgojë SHBA-ja tek udhëheqësia e Kosovës me këtë hap?

Jeffrey Hovenier: Nëse lexoni deklaratën e SHBA-së, atë të lëshuar nga Ambasada e SHBA-së në Prishtinë në kohën kur është bërë njoftimi, është e qartë se ky vendim është marrë nga autoritetet e Uashingtonit, si rezultat i perceptimit të tyre se Qeveria e kryeministrit në detyrë [Albin] Kurti nuk po bashkëpunon mjaftueshëm. Ato konsiderojnë se, pavarësisht këshillave, sugjerimeve dhe përpjekjeve të SHBA-së, kryeministri dhe Qeveria e tij në detyrë vazhdojnë të ndërmarrin veprime që, sipas Shteteve të Bashkuara, ndikojnë drejtpërdrejt dhe negativisht në sigurinë dhe stabilitetin në rajon.

Por, vini re se kjo pikëpamje nuk duket të jetë vetëm e Shteteve të Bashkuara. Partnerët evropianë, gjithashtu, kanë vazhduar të shprehin shqetësime të vërteta, lidhur me disa nga zgjedhjet politike të Qeverisë së kryeministrit në detyrë, Kurti.

Nëse gjithçka do të ishte mirë, Dialogu Strategjik nuk do të pezullohej

Radio Evropa e Lirë: A mund të jetë kjo pika më e ulët në marrëdhënie që nga pavarësia?

Jeffrey Hovenier: Është e vështirë ta them, sepse edhe më herët ka pasur sfida të tjera në këtë marrëdhënie dypalëshe. Por, kjo nuk është një situatë e këndshme. Kjo është një pengesë e keqe për realizimin e vizionit që SHBA-ja ka pasur që nga pavarësia, dhe që populli i Kosovës ka pasur po ashtu, për një bashkëpunim të përmirësuar dhe një partneritet më të fuqishëm.

Një gjë që kam vënë re në postimet në rrjetet sociale dhe deklaratat e tjera të zyrtarëve, është se disa po përpiqen ta minimizojnë këtë. Disa thonë se Albin Kurti dhe Qeveria e Kosovës ende kanë marrëdhënie të mira me SHBA-në, por kjo, thjesht, nuk është e vërtetë. Nëse gjithçka do të ishte mirë, nuk do të kishte pasur nevojë për këtë vendim për të pezulluar Dialogun Strategjik – përkohësisht ose për një kohë të pacaktuar.

Kjo tregon se administrata e Trumpit u frustrua aq shumë sa ndjeu se duhej të ndërmerrte veprime, sepse deklaratat publike nuk mjaftonin për ta rikthyer marrëdhënien siç donte.

Radio Evropa e Lirë: Pse Dialogu Strategjik është i rëndësishëm për Kosovën?

Jeffrey Hovenier: Mendoj se është i rëndësishëm për Kosovën për shkak të mundësive që ofron. Siç e thashë më herët, temat që trajtohen në këtë dialog, janë: mbrojtja, siguria, siguria energjetike, tregtia, investimet, rritja ekonomike, siguria kibernetike dhe forcimi i lidhjeve mes njerëzve.

Gjatë tre vjetëve të mi si ambasador në Kosovë, këto ishin gjërat që populli i Kosovës dëshironte me të vërtetë t’i shihte – gjithnjë e më shumë.

Dialogu Strategjik mundëson një bashkëpunim më të madh dhe më të thelluar. Funksionon kështu: delegacionet shkojnë në Uashington, ose delegacionet vijnë në Prishtinë; Qeveria e SHBA-së sjell njerëz nga Departamenti i Energjisë, Departamenti i Mbrojtjes, Departamenti i Bujqësisë, Departamenti i Tregtisë… Në njëfarë mënyre, e gjithë Qeveria punon për të forcuar marrëdhënien. Ndaj, humbja e kësaj mundësie është një humbje e madhe.

Pika që e mbushi kupën

Radio Evropa e Lirë: Disa argumentojnë se ky është rezultat i frustrimit të grumbulluar ndaj Qeverisë së Kurtit. Jo shumë kohë më parë, kur keni qenë edhe ju në shërbim, kemi parë situata të ngjashme, siç e thatë më parë. Cila mendoni se është arsyeja për këtë vendim tani?

Jeffrey Hovenier: Qartazi, nuk flas në emër të administratës Trump, ndaj është e vështirë t’i shpjegoj saktësisht motivet dhe vendimet e saj.

Do t’ju jap vlerësimin tim, i cili mund të jetë i gabuar. Nuk besoj se kishte një akt të vetëm që çoi në këtë vendim. Mendoj, gjithashtu, se ishte një grumbullim i frustrimeve, ose, për të përdorur një shprehje amerikane, ishte pika që e mbushi kupën.

Mendoj se akti i fundit që çoi në këtë vendim – ai që bëri që njerëzit në Uashington të vendosnin se duhej të ndërmerrnin veprime – ishin deklaratat e kryeministrit dhe të tjerëve në Qeverinë e tij që kritikuan drejtpërdrejt Gjykatën Kushtetuese, një institucion i pavarur, i themelur me Kushtetutë, në hartimin e së cilës ka kontribuuar edhe SHBA-ja.

Nga këndvështrimi i çdo vëzhguesi, kjo dukej e papajtueshme me parimet e një demokracie të mirë, me mbrojtjen e pavarësisë së gjykatave dhe me respektimin e aftësisë së gjykatës për të marrë vendime.

Mendoj se kjo, ndoshta, ishte shkaku kryesor. Por, nuk ishte vetëm reagim ndaj kësaj. Ishte reagim pas një serie përpjekjesh nga zyrtarët amerikanë në këtë administratë, përfshirë një vizitë së fundmi të zyrtarit të lartë të Zyrës për Çështjet Evropiane, Brendan Hanrahan, në Prishtinë, ku ai u takua me presidenten [Vjosa] Osmani dhe kryeministrin [në detyrë] Kurti, për të diskutuar se si të përmirësohet marrëdhënia.

Nuk isha aty, por mendoj se diskutimi lidhej me bashkëpunimin më të ngushtë me SHBA-në, për mënyrën se si Kosova do të trajtonte çështjet komplekse të mbështetjes për komunitetin serb dhe komunitetet tjera joshumicë.

Qeveria amerikane ka përshtypjen se Qeveria e kryeministrit në detyrë, Kurti, nuk po e dëgjon.

Radio Evropa e Lirë: Përveç pezullimit të këtij dialogu, çfarë masash të tjera mund të marrë SHBA-ja për të shtuar presionin mbi Kurtin?

Jeffrey Hovenier: Nuk e di përgjigjen për këtë. Sfida me të cilën përballet Qeveria amerikane, ashtu siç përballej edhe gjatë kohës sime, është se ka disa prioritete që shpesh bien në kundërshtim me njëri-tjetrin, ndërsa një prioritet kryesor mbetet shumë i rëndësishëm.

Qeveria e Shteteve të Bashkuara dhe populli amerikan e mbështesin Kosovën. Ne e mbështesim rrugëtimin e saj si një shtet evropian dhe euro-atlantik, si një demokraci shumetnike, si një burim stabiliteti dhe sigurie në Evropën Juglindore, dhe jemi të përkushtuar të mbështesim popullin e Kosovës. Këtë e shihni në shumë mënyra: programet, aktivitetet, angazhimet, njerëzit…

Nëse shkoni në pothuajse çdo universitet në Kosovë, do të gjeni se amerikanët kanë ndihmuar në themelimin e tyre, kanë ndihmuar me programin e tyre mësimor, ose janë ende të pranishëm… Pra, Shtetet e Bashkuara duan të vazhdojnë të jenë një nga partnerët më të ngushtë – nëse jo partneri më i afërt – që ka Kosova.

Ne e dimë tmerrin e spastrimit etnik të viteve 1990 dhe jemi krenarë që e ndihmuam popullin e Kosovës të krijojë dhe të konsolidojë shtetin e tij.

Administrata e [ish-presidentit amerikan, Joe] Biden dhe tani administrata e Trumpit kanë shqetësime të vërteta për disa veprime dhe vendime politike të Qeverisë së kryeministrit Kurti. Është kaq e thjeshtë.

Kjo administratë ka arritur në të njëjtin përfundim si edhe administrata e mëparshme: mënyra më e mirë për të trajtuar çështjen delikate të mbështetjes së integrimit të mëtejshëm të Kosovës dhe sovranitetit të saj, është duke respektuar të drejtat dhe statusin e komuniteteve joshumicë, sidomos komunitetit serb, duke respektuar dispozitat kushtetuese, në mënyrë që ai komunitet të mund të jetojë në kushte dinjiteti dhe sigurie.

Siguria e Kosovës mbetet prioritet i SHBA-së

Radio Evropa e Lirë: A ka mundësi që administrata aktuale e SHBA-së të vendosë kushte për bashkëpunim më të gjerë – për shembull në fushën e sigurisë ose ndihmës – nëse ndjen se po injorohet?

Jeffrey Hovenier: Nuk e di përgjigjen. Mund të them vetëm se është prioritet amerikan që Kosova të jetë e sigurt. Jemi krenarë që po ndihmojmë Forcën e Sigurisë së Kosovës të bëhet një forcë shumetnike, e aftë të punojë me NATO-n, dhe me misionin e mbrojtjes territoriale. Kjo është një pjesë shumë e rëndësishme e sigurisë dhe stabilitetit.

Por, do të thosha se kjo administratë – pjesë e së cilës nuk jam – ka qenë më e gatshme për të ndërmarrë veprime që administratat e tjera nuk i kanë marrë. Prandaj, çdo qeveri e Kosovës duhet të sigurohet që të bashkëpunojë ngushtë me SHBA-në.

Kam vënë re se presidentja [Vjosa] Osmani vazhdon të flasë shpesh për nevojën e koordinimit me Shtetet e Bashkuara… dhe – edhe kur nuk biem dakord si miq dhe partnerë – të ulemi së bashku dhe të gjejmë mënyra të përbashkëta për të ecur përpara. Kjo është shumë e rëndësishme.

Radio Evropa e Lirë: Por, disa ndiejnë se vëmendja e SHBA-së tani nuk është aq shumë në Ballkan…

Jeffrey Hovenier: Mendoj se kjo është e vërtetë. SHBA-ja është një fuqi globale dhe mund t’i ndjekë zhvillimet dhe t’i mbrojë interesat e saj në të gjithë botën. Por, është e vërtetë se më parë, në vitet ’90 dhe fillim të viteve 2000, çështja e Kosovës merrte vëmendje të drejtpërdrejtë nga presidenti, sekretari i Shtetit, këshilltari i Sigurisë Kombëtare dhe sekretari i Mbrojtjes. Tani nuk është më kështu, dhe kjo është diçka pozitive. Do të thotë se është bërë më e rregullt, më normale.

Ka ndoshta më shumë njerëz që merren me Kosovën dhe shqetësohen për çështjen e Kosovës sesa për, le të themi, Zvicrën ose Austrinë. Por, nga ana tjetër, ka shumë më tepër njerëz që u kushtojnë kohë shqetësimeve dhe hartimit të politikave amerikane për çështje si Izraeli-Palestina ose Ukraina.

Ambasadat tona kanë njerëz të mirë dhe Qeveria amerikane ka ekspertë që i kushtojnë vëmendje Kosovës. Kosova mbetet një interes i SHBA-së. Jemi krenarë për ndihmën që i kemi dhënë popullit të Kosovës për të konsoliduar dhe krijuar shtetin e tij, dhe duam ta shohim Kosovën të suksesshme.

Suksesi ndërkombëtar i Kosovës varet nga partneriteti me SHBA-në

Radio Evropa e Lirë: Në një situatë hipotetike, si do të dukej Kosova me më pak ndikim amerikan në praktikë? A mund të navigojë Kosova pa mbështetje të fortë amerikane?

Jeffrey Hovenier: Ky është një vendim që i takon vetëm popullit të Kosovës, jo SHBA-së. SHBA-ja do të vazhdojë të ofrojë miqësi dhe partneritet, por vendimin e fundit duhet ta marrë Kosova.

Nëse do të isha udhëheqës politik i Kosovës – që nuk jam – do të isha shumë i kujdesshëm për të mos bërë asgjë që do të dëmtonte ose do të ndikonte negativisht në marrëdhënien time me Shtetet e Bashkuara. Pothuajse të gjitha sukseset që ka arritur Kosova në arenën ndërkombëtare, kanë përfshirë mbështetjen aktive nga Shtetet e Bashkuara.

Radio Evropa e Lirë: Atëherë, nëse ky pezullim i Dialogut Strategjik vazhdon, me çfarë rreziku përballet Kosova, veçanërisht duke pasur parasysh lidhjet në rritje të Serbisë me Rusinë dhe Kinën?

Jeffrey Hovenier: Siç thashë, Dialogu Strategjik është vetëm një nga shumë mjetet. [Pezullimi i tij] përfaqëson thjesht një mundësi të humbur. Nuk përfaqëson më shumë se kaq, por është një humbje reale e mundësisë.

Disa vende në rajon kanë Dialog Strategjik me Shtetet e Bashkuara, disa nuk kanë, por mendoj se partneriteti dhe bashkëpunimi do të forcoheshin përmes Dialogut Strategjik. Pra, efekti për Kosovën është humbja e mundësive dhe bashkëpunimit. Vendet që punojnë më ngushtë me SHBA-në, kanë më shumë gjasa të përfitojnë nga bashkëpunimi më i madh.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë mesazhi dërgon ky vendim te partnerët e BE-së dhe NATO-s për prioritetet e SHBA-së në Ballkan dhe veçanërisht në Kosovë?

Jeffrey Hovenier: Nuk mendoj se do të përfundojnë duke thënë se Kosova nuk është prioritet. Por, do të kuptojnë se SHBA-ja po tregon shqetësim më të madh për mungesën e bashkëpunimit të mirë dhe partneritetit që dëshiron nga Kosova.

Shumë prej tyre ndajnë këtë pikëpamje. Shumë prej tyre, gjithashtu, kanë ndërmarrë veprime në mënyra të ndryshme. Gjatë kohës sime në Kosovë, flisnim për sanksionet e BE-së, që gjithashtu sinjalizonin shqetësim.

SHBA-ja mbetet partnere e popullit të Kosovës

Radio Evropa e Lirë: Duke pasur parasysh rolin e Amerikës në ndërtimin e shtetit të Kosovës, çfarë do t’u thoshit kosovarëve të zakonshëm që mund të ndihen të shqetësuar për këtë vendim?

Jeffrey Hovenier: Do t’u thosha këtë: Shtetet e Bashkuara nuk kanë ndërmend të braktisin partneritetin me popullin e Kosovës. Por ,ne bëjmë dallimin midis përkushtimit tonë ndaj Kosovës – shtetit, popullit dhe institucioneve – dhe çdo qeverie të veçantë. Dhe, është e qartë se administrata e Trumpit ka shqetësime për cilësinë e partneritetit me Qeverinë e kryeministrit në detyrë, Kurti.

Radio Evropa e Lirë: Dhe, çfarë do t’u këshillonit udhëheqësve të Kosovës tani, nëse duan të rikthejnë besimin tek Uashingtoni?

Jeffrey Hovenier: Unë nuk kam qenë së voni pjesë e bisedimeve me kryeministrin, ministrat e tij dhe homologët amerikanë, kështu që nuk e di saktësisht se çfarë po rekomandon Qeveria e SHBA-së tani.

Gjatë kohës sime, ajo që kërkonim ishte bashkëpunim më i ngushtë mbi mekanizmin e vështirë të shfuqizimit të mbështetjes së shtetit serb për komunitetin serb në Kosovë, si dhe të mos ndërmerren veprime të nxituara ose të njëanshme, si mbyllja e klinikave shëndetësore, zyrave të sigurimeve shoqërore apo gjërave të tjera të ngjashme.

Ne pajtoheshim që ato duhej të integroheshin në strukturat e shtetit të Kosovës, por një gjë e tillë duhej të bëhej në një mënyrë të dakordësuar përmes dialogut [për normalizimin e marrëdhënieve me Serbinë].

[I dërguari i BE-së] Peter Sorensen është një negociator shumë i aftë. Gjetja e një rruge përpara, që të jetë e pranueshme për të dyja palët, besoj se vazhdon të jetë ajo që kërkon kjo administratë. Por, siç e thashë, unë nuk kam qenë pjesë e këtyre bisedimeve që nga fundi i dhjetorit.

Charles Kupchan, nga Këshilli për Marrëdhënie me Jashtë në Uashington, thotë se vendimi i Shteteve të Bashkuara për të pezulluar Dialogun Strategjik me Kosovën, është një rezultat i drejtpërdrejtë i frustrimit të grumbulluar ndaj veprimeve të kryeministrit në detyrë, Albin Kurti.

“Kjo është një çështje serioze, sepse rajoni ka nevojë për më shumë angazhim nga SHBA-ja, jo për më pak”, thotë Kupchan për Radion Evropa e Lirë.

Ai shton se ky veprim synon të ushtrojë presion mbi udhëheqësit e Kosovës – veçanërisht mbi Kurtin – që të veprojnë në mënyrë konstruktive, të formojnë një qeveri dhe të riangazhohen në dialogun me Serbinë.

Kupchan thekson gjithashtu rëndësinë e kompromisit dhe të negociatave me mirëbesim midis të gjitha partive politike në Kosovë, për të rivendosur stabilitetin dhe për të ecur përpara.

“… kjo tregon se Uashingtoni po i ndjek ngjarjet dhe do të bëjë atë që gjykon se është e nevojshme, për të parandaluar paqëndrueshmërinë përpara se të ndodhë”, thotë Kupchan.

Radio Evropa e Lirë: Zoti Kupchan, sa i rëndësishëm është vendimi i Uashingtonit për të pezulluar Dialogun Strategjik me Kosovën?

Charles Kupchan: Mendoj se kjo është një çështje serioze, sepse rajoni ka nevojë për më shumë angazhim nga SHBA-ja, jo për më pak.

Dialogu mes Kosovës dhe Serbisë, për një kohë të gjatë, nuk ka avancuar. Me ndryshimin e administratës në Uashington, kishte shpresë se presidenti [Donald] Trump – ashtu si gjatë mandatit të tij të parë – do të mund të riangazhohej në Dialogun Strategjik me Kosovën, në përpjekje për të ndërmjetësuar normalizimin e marrëdhënieve mes Kosovës dhe Serbisë.

Dhe, tani, kemi një njoftim nga Ambasada [amerikane] në Prishtinë, që në thelb thotë: po tërhiqemi, po e pezullojmë Dialogun Strategjik.

Në shumë aspekte, kjo është një shenjë pakënaqësie ndaj Qeverisë në Kosovë, e cila praktikisht ka qenë në detyrë që nga zgjedhjet në fillim të këtij viti.

Por, po ashtu, është rezultat i një frustrimi të grumbulluar: janë dashur disa muaj për të zgjedhur kryetarin e Kuvendit të Kosovës, tani Kurti fyen Gjykatën Kushtetuese. Para zgjedhjeve, Kurti ka marrë vendime për një gamë të gjerë çështjesh – nisur nga ndalimi i dinarit serb deri tek instalimi i kryetarëve shqiptarë në veri apo mosçuarja përpara e Asociacionit të komunave me shumicë serbe.

Ka një perceptim të gjerë këtu në Uashington dhe në Evropë se Qeveria në Kosovë nuk po ndihmon në përmirësimin e situatës.

Ndaj, mendoj se pezullimi i Dialogut Strategjik është një shenjë pakënaqësie dhe frustrimi.

Radio Evropa e Lirë: Ambasada amerikane tha se veprimet dhe deklaratat e fundit të kryeministrit në detyrë, Kurti, “kanë rritur tensionet dhe paqëndrueshmërinë”. Sa i fortë konsiderohet ky paralajmërim në Uashington?

Charles Kupchan: Është një paralajmërim i fortë. Por, nuk mendoj se është ndryshe nga disa deklarata të bëra gjatë administratës së [presidentit Joe] Biden, kur anëtarë të ndryshëm flisnin hapur për veprimet e Qeverisë Kurti, duke i konsideruar si të panevojshme dhe provokuese.

Pas zgjedhjeve kishte shpresë se Kurti do të merrte një qëndrim më të moderuar dhe do të ulte nacionalizmin që përdorte si mjet politik para zgjedhjeve, por duket se kjo nuk ka ndodhur.

Ne shohim një vend që, për pjesën më të madhe të këtij viti, nuk ka pasur një qeveri funksionale. Ky është një problem.

Ne jetojmë në një botë me shumë probleme të mëdha – qoftë lufta në Ukrainë, situata në Lindjen e Mesme, tensionet në rritje me Kinën – dhe gjëja e fundit që na nevojitet, është rritja e paqëndrueshmërisë në Ballkan.

Kosova e gjen veten më të izoluar

Radio Evropa e Lirë: Pse mendoni se SHBA-ja zgjodhi të pezullojë Dialogun Strategjik dhe jo të marrë ndonjë masë tjetër?

Charles Kupchan: Gjatë Qeverisë së mëparshme të Kurtit kemi parë se si Shtetet e Bashkuara, por edhe BE-ja kanë marrë hapa për të ulur nivelin e angazhimit të tyre me Kosovën.

Kjo është edhe një përpjekje tjetër për ta shtyrë Kurtin të ecë përpara, të formojë një qeveri funksionale dhe të riangazhohet në sfidat e vështira që ka Kosova dhe rajoni.

Pra, SHBA-ja po përdor presionin për ta shtyrë Kurtin të ketë një qasje më konstruktive, si në formimin e qeverisë, ashtu edhe në dialogun me Serbinë.

Radio Evropa e Lirë: Çfarë humb në të vërtetë Kosova pa këtë dialog?

Charles Kupchan: Kosova e gjen veten më të izoluar.

Nga ana tjetër, Donald Trump e sheh veten si paqebërës dhe negociator, madje ka shprehur dëshirën të fitojë Çmimin Nobel për Paqe. Ai disa herë ka përmendur suksesin në dialogun Kosovë-Serbi. Në mandatin e parë ka pasur edhe një marrëveshje të negociuar nga [Richard] Grenell. Prandaj, kjo çështje është në radarin e Trumpit, dhe besoj se ai do të donte të arrinte përparim në këtë drejtim.

Kosova mund të mbajë marrëdhënie të mira me Evropën dhe SHBA-në vetëm nëse shihet se po negocion me mirëbesim dhe në mënyrë konstruktive, për të çuar rajonin përpara.

Por, tani, kemi një situatë ku Prishtina jo vetëm që nuk po bën përpjekje konstruktive për të zbatuar Marrëveshjen e Ohrit [për normalizimin e marrëdhënieve me Serbinë], por, prej muajsh, nuk ka as qeveri funksionale.

Presion publik mbi Kurtin

Radio Evropa e Lirë: SHBA-ja, në të njëjtën kohë, po përgatit Dialogun Strategjik me Serbinë. A e ndryshon ekuilibrin rajonal pezullimi i procesit me Kosovën dhe avancimi i atij me Serbinë? Dhe çfarë rreziqesh sjell kjo?

Charles Kupchan: Kjo ka të bëjë kryesisht me dërgimin e një mesazhi.

Kur pyet se çfarë mjetesh ka SHBA-ja për të shprehur pakënaqësinë dhe për të ushtruar presion mbi Kurtin, një nga përgjigjet është pezullimi i Dialogut Strategjik.

Kjo është një përpjekje publike për të shtuar presionin mbi Kurtin, veçanërisht kur e krahason me Dialogun Strategjik me Serbinë. Angazhimi me Serbinë krijon presion publik që ai të formojë një qeveri dhe të rikthehet në dialogun me Beogradin.

Radio Evropa e Lirë: Kjo ndodh vetëm disa ditë pasi Kurti kritikoi Gjykatën Kushtetuese të Kosovës për vonimin e procesit për formimin e qeverisë dhe e quajti atë një “hije politike të opozitës”. Sa i rëndësishëm është ky institucion për Uashingtonin, sipas mendimit tuaj?

Charles Kupchan: Është pak e vështirë për SHBA-në të kritikojë deklarata të tilla nga Kurti, ndërkohë që këtu në SHBA përballemi me tensione mes pushtetit ekzekutiv dhe gjyqësorit, si dhe mes ekzekutivit dhe Kongresit.

Por, kemi parë në shumë vende – qoftë Hungari, Poloni apo Turqi – situata ku liderët e zgjedhur përpiqen t’i intimidojnë gjykatat, duke i akuzuar se janë kapur nga opozita. Ky lloj diskursi, ky lloj kërcënimi nga politikanët ndaj gjykatave, mendoj se ngre shqetësime për sundimin e ligjit.

Kjo ngriti shqetësime në lidhje me përpjekjet e mundshme të Kurtit për të tejkaluar kufizimet kushtetuese mbi pushtetin ekzekutiv. Mendoj se kjo është arsyeja përse ky lloj diskursi shkaktoi një reagim të fortë nga Shtetet e Bashkuara.

SHBA-ja nuk ndërmerr veprime kundërproduktive

Radio Evropa e Lirë: Ambasada e SHBA-së tha se bisedimet mund të rifillojnë kur të jetë e përshtatshme. Çfarë mjetesh prisni që Uashingtoni të përdorë, nëse situata në terren nuk ndryshon?

Charles Kupchan: Mendoj se mjeti kryesor është izolimi. Mjeti kryesor është të mbash qeverinë – që në fakt nuk ekziston – por autoritetet e Kosovës në distancë të kontrolluar.

Nuk mendoj se Shtetet e Bashkuara duan të ndërmarrin veprime që do të ishin kundërproduktive. Me fjalë të tjera, nuk do të thonë se po tërhiqemi nga rajoni, ose po i japim fund misionit të NATO-s këtu, sepse një gjë e tillë do të mund të çonte në pasoja edhe më të këqija.

Por, mendoj se mesazhi është i qartë: formoni një qeveri funksionale, veproni sipas sundimit të ligjit dhe procedurave përkatëse, dhe atëherë jemi të gatshëm të rikthejmë një marrëdhënie produktive me ju.

Radio Evropa e Lirë: A mendoni se Uashingtoni dëshiron t’u dërgojë mesazh edhe udhëheqësve të tjerë në rajon, duke ndërmarrë këtë hap?

Charles Kupchan: Mendoj se ka një shqetësim në rajon se Shtetet e Bashkuara nuk janë mjaftueshëm të angazhuara. Ato kanë shumë çështje të tjera urgjente, të tilla si lufta në Ukrainë, lufta në Lindjen e Mesme, përballja me Kinën, me një situatë të tensionuar të brendshme…

Por, është një shenjë pozitive që ka veprime në këtë drejtim, sepse tregon se Uashingtoni po i ndjek ngjarjet dhe do të bëjë atë që gjykon se është e nevojshme për të parandaluar paqëndrueshmërinë përpara se të ndodhë, dhe për të ushtruar presion mbi një partner si Kosova…

Kosova është partnere e Shteteve të Bashkuara. Historikisht, që nga pavarësia, Kosova ka pasur marrëdhënie shumë të forta me SHBA-në.

Mendoj se do të ishte e papërgjegjshme dhe vetëshkatërruese nëse Qeveria në Kosovë vazhdon të ndërmarrë hapa që dëmtojnë marrëdhënien me një vend që ka qenë një mbështetës kaq i fortë.

Radio Evropa e Lirë: Si mendoni se do të reagojë Kurti tani?

Charles Kupchan: Është e vështirë të thuhet. Kurti ka qenë një lojtar i vështirë për Shtetet e Bashkuara që kur ka marrë detyrën.

Në njëfarë mënyre, ai e pëlqen këtë lloj përballjeje, si brenda vendit, ashtu edhe jashtë tij, dhe kjo mund t’u shërbejë interesave të tij.

Por, unë mendoj se kjo është një strategji afatshkurtër.

Është në interes të Kosovës dhe të Kurtit që të ruajnë një marrëdhënie të fortë me Shtetet e Bashkuara, sepse, në fund të fundit, angazhimi i SHBA-së dhe i Evropës do të jetë thelbësor për të përfunduar procesin e normalizimit me Serbinë.

SHBA-ja eksploron çdo mundësi për të tejkaluar bllokadën institucionale

Radio Evropa e Lirë: Disa media në Prishtinë raportuan të premten pasdite se Ambasada e SHBA-së ka thirrur liderët e partive deri më tash opozitare, për të diskutuar formimin e qeverisë. A mund të ndodhë që Uashingtoni po konsideron të mbështesë një qeveri pa Kurtin?

Charles Kupchan: Mendoj se është shumë e vështirë të thuhet. Situata politike brenda Kosovës që nga zgjedhjet e fundit ka qenë jashtëzakonisht e paqëndrueshme.

Fakti që jemi në mes të shtatorit dhe ende nuk është formuar qeveria, tregon për mosfunksionimin që ka kapluar vendin. Ndaj, supozoj se Shtetet e Bashkuara po eksplorojnë çdo mundësi për të tejkaluar këtë bllokadë.

Radio Evropa e Lirë: Por, a mendoni se partitë deri tash në opozitë duhej të ishin treguar më fleksibile gjithashtu, në lidhje me formimin e qeverisë së re?

Charles Kupchan: Konsensusi dhe kompromisi janë thelbi i demokracisë. Nuk dua të fajësoj ndonjë parti të veçantë, por, duke pasur parasysh paqëndrueshmërinë në rajon, të gjitha partitë duhet të bashkohen për të formuar një qeveri funksionale.

Kjo kërkon kompromis, lëshime dhe negociata me mirëbesim nga të gjitha palët.