Sami I. Repishti
318 Washington Street
Hempstead, New York, USA
27 mars 1968

Shkelqesise se tij
Andre Malraux
Minister Shtetit i Ngarkuar me Çeshjet Kulturore
Palais Royal
3, rue de Valois
Paris 1-er, France

Zoti Minister,
Me lejoni t’Ju drejtohem me kete leter duke qene se po punoj per nje teze te titulluar: Andre Malraux dhe dialektika e rendit dhe e unit te thelle tek njeriu. Kjo teze do te mbrohet ne Universitetin e Qytetit te Nju-Jorkut.(C.U.N.Y.)
Qekurse kam ardhur ne Shtetet e Bashkuara (ku jap mesim frengjishten ne nji shkolle te ciklit te mesem), i rihyra studimeve te nderprera prej kohesh dhe po rilexoj vepren tuaj me vemendjen qe i kushton nje i ri ne moshe nje me te madhi. Paradoksi ketu qendron ne faktin se ne romanet tuaja, ku heronjte luftonin per nje ideal komunist, has nje burim frymezimi per nje njeri si une, te cilit i eshte dashur te afirmoje dinjitetin e vet njerezor ne luften kunder komunizmit.
Gjithe rinine e kam kaluar ne vendin tim te lindjes, Shqiperia, ku kam pare tere skenat çnjerezore te tmerrit fashist te Luftes se Dyte Boterore. I ri, pjesemarres i Rezistences, u ndodha me 1945 perballe nje ideologjie totalitare dhe nje qeverie qe e quanin “pushteti i popullit”. Realiteti qe perjetova dermoi shpresat e mia, dhe me vullnetin per t’i qendruar besnik vetvetes, iu kundervura rendit te ri te vendosur. Me quajten “rebel”. E pranova kete cilesim dhe krejt pasojat qe rrodhen: dhjete vjet tortura, burg, kampe perqendrimi dhe pune te detyruar. Me 1959, kalova, me arme ne dore, kufirin.
Qe ne leximet e para te romaneve tuaja, nje jete e tere u shpalos para syve te mi. Gjate studimit, perjetova çaste te tera te pervojes sime te dhimbshme, dhe me se nje here poshteruese, prej te torturuari, te burgosuri, te stermunduari. Por nga ana tjeter edhe çaste ekzaltimi te luftetarit. Dhe pikerisht, tek has ate jete te pasur e te fuqishme, vendosa –nje pohim ky krejt i veçante e personal qe po bej- te ndryshoj programin e studimeve te mia, nga shkencat ekonomike ne studimin e letersise. Ndjeva se “udhetimi i shkurte qe me kish mbetur per te bere”, i filluar diten kur thashe me gojen plot nje “Jo!” te nderuar, e njekohesisht fatale, kunder rendit komunist, nuk mund te vazhdonte veç po qe se kthehesha ne nje bote ku mjedisi ushqen deshiren e thelle per solidaritet e vellazeri.
Zhvleresimi njerezor i organizuar nga komunistet ne kampet e perqendrimit te Shqiperise poshteroi te burgosur ne numer te madh; shume u vrane, u vetevrane, me menyra nga ma te llahtarshmet. I poshtrurar dite e nate, une vete, me se nje here, pyesja veten nese ata qe mbijetojne aty ishin pa moral. Sepse vetevrasja eshte nje akt. Te jete valle paburreri te mbijetuarit ne nje kamp perqendrimi? Nese nuk e leshon veten e mbahesh, te jete valle nje akt i padenje per nje njeri? Sepse te jetosh ne nje kamp perqendrimi eshte vete ferri. Te perballosh torturen, te sotmen e te nesermen, ta perballosh ate çdo dite qe pason, dhe kete per dhjete vjet me rradhe, eshte ne fund te fundit nje agoni shume me e thelle se ajo e vdekjes. Veç per te vdekur nuk arrin dot te mesosh, ndonese vetvrasja eshte ne çdo rast nje akt çlirimi. Dakord! Por ama, t’i besh balle ketij tundimi te forte, per mendimin tim, eshte me e veshtire.
Nje dite, pasi kisha bere pese vjet nga i gjithe denimi prej dhjete vjetesh, me shpune ne zyren e Sigurimit te Shtetit. Pas “pershendetjeve”, me vune perpara per te firmosur nje deklarate pendimi, me ane te se ciles duhej te pranoja “mekatin” tim se i isha “kundervene zhvillimit historik per krijimin e shoqenise shqiptare te lire e pa klasa”. Pas pergjigjes sime te menjehereshme mohuese, oficeri reagoi duke me pyetur:”Domethene, ti je gati te sherbesh gjysmen tjeter?” U pergjigja :”Po!”. Dhe keshtu do te ndodhte.
Jam i sigurte se ne ate çast, nuk isha plotesisht i ndergjegjshem per çka po ndodhte ne ate zyre. Por isha shume i bindur nga pese  vitet e burgimit qe kisha bere deri atehere, se çdo fjale, çdo veprim i ardhur nga ana tjeter e barrikades duhej hedhur poshte a priori. Kjo duket e pakuptimte, veçse ideja per te mos rene ne ujdi me “murtajen” i kishte rrenjet thelle ne urrejtje dhe ushqehej nga neveria. Ishte shndrruar ne mesim te veçante, absolut, te paprekshem qe udhehiqte jeten time dhe me lejonte te mendoja e veproja. Pa dyshim, ate çast, njeriu nuk ka si peshon gjerat; thjesht vepron shpejt e energjikisht, gjer ne ekzaltim. Por ate dite –dhe me kujtohet shume mire- preka thellesite e lumturise sime tek veprova si njeri i lire. Kurre me pare nuk kisha zgjedhur me te tille vendosmeri kushtet rrethanore per shkaterrimin tim. Ndjeva per nje çast se isha zot i fatit tim. E me pas, serishe burgu…!
Po si mund te mos ushqesha me neveri! Ne nje bote te marre, ku degradimi dhe shkaterrimi i njeriut perpunohen me perkujdesje shkencore, kam pare si fshikullohen te lenet nga mendte, si mbyten pleqte, si i linin te vdisnin urie burra e gra. U thyenin gjymtyret, sidomos kembet, te denuarve me vdekje qe prisnin te ekzekutoheshin, dhe kete, si “mase paraprake”. Kam pare fshatare te piqeshin si cope mishi mbi qymyr te prushte, gra te pashkolle gozhduar ne dysheme si mbi nje kryq, te rinj te tredhur, te gjymtuar, te sakatuar. Kam pa malesore madheshtore, te  detyruar te ecin kembezbathur ne oborrin e akullt, dy mije burra e gra qe nuk i linin te shkonin ne banje, nderkohe qe e vetmja  pompe uji merrte dite te tera per t’u ndrequr. Kam pare kriminele ordinere se si nxiteshin per te rrahur e poshteruar “politikanet”, e sidomos intelektualet; kam pare nje ushtar me kryet e shtypur nga nje mase e madhe guri pesedhjete kileshe leshuar mbi te nga nji oficer, pasi u plagos fatalisht nga gardistet e kuq sepse u orvat te arratisej…, dhe po ashtu mizorine qe ndiqte pas cilindo qe mundohej t’i shkonte tjetrit ne ndihme.
Edhe vete e kam pervuajtur nje gje te tille, kur nje dite, me ndihmen e dy ish gjimnazisteve leshova ne qeline e nje te denuari me vdekje racionin  tim te kotheres se perditeshme. Me kapen ne veprim e siper. Dhe sa here qe me terhiqnin zvarre per ne qeli, pasi me kishin torturuar egersisht ne zyren e oficerit te ngarkuar per “rehabilitim”, sa here qe vija ne vete, degjoja shokun tim te denuar tek i lutej me pergjerim e me lot autoriteteve, se duhej te torturonin ate per pasojat e “krimit” te kotheres, dhe jo mua. Dhe ai ze –qe me kumbon i qarte dhe sot e kesaj dite ne vesh- me vinte qe larg si zeri i Shpetimtarit. Ishte pohimi me plot gojen dhe i pa krahasueshem i pranise se dashurise vellazerore e te perjeteshme, dhe e kam rinjohur e ndjere sa here qe poshtersia e “murtajes” merrte permasa te llahtarshme.
Nje dashuri e tille ka qene, mendoj, pika e nisjes se rikthimit tim ne jete, “pajtimi me faren njerezore”. Nena ime e moshuar kishte kaluar dy vjet ne nje kamp perqendrimi, e izoluar, dhe e vetmuar. E kam pare si keqtrajtohej nga gardistet e kuq sa here qe afrohej per te me pare permes shufrave te hekurt. Dhe e tille ka qene prane meje, te themi, gjate gjithe kohes. Diten kur do lija kampin, hasa para portes nenen e nje miku te burgosur. U afrua, dhe per here te pare pas dhjete vjetesh, ndjeva embelsine e nje dore nene tek perkedhelte te mijat; e nuk dija ç’t’i thoja te shkretes plake. Me kishte ngulur syte, e turbulluar dhe e permallur.
Me pas, nje shofer kamioni u tregua i gatshem per te me shpene gjer te qyteti me i afert. Nuk folem rruges; hidhte veshtrimin nga une, dhe une perpiqesha te buzeqeshja. Me ne fund, e falenderova. Atehere fillova te kuptoj se e tere pjesa tjeter e botes ishte tashme e huaj per mua.

Perveç nenes sime! E shterngova fort ne krahe. Qau. Nuk shkembyem nje fjale. Por e ndjeja aq prane meje. Qekurse isha ndare nga shoqeria, ajo kishte qene per mua personi i pare qe me mbante te permballur me pranine e saj, jo sepse ishte nena ime; edhe vellezerit e motrat e mija ishin aty; po gjithçka qe ndryshe me ta, me to. Kurse me te, me nenen time, kish ndodhur si me mua, kishte qene e burgosur se bashku me mua, permbrenda meje, ajo, nje banore e botes qe e vetme, kishte bere te mundur komunikimin njerezor; ajo nuk ishte si te tjeret, nje e huaj. Kishte tek ajo krijese e moshuar nje si aureole pafajesie, pafajesi e mjaftueshme per te perligjur revolten qe me ziente permbrenda, dhe qe ta merrja ne mbrojtje, revolte e drejte dhe sigurisht njerezore. E doja nenen siç donja perligjjen e aktit tim. Me te dhe permes saj fillova proçesin e “pajtimit”, pa mundur dhe pa dashur ta plotesoj.
Dy vjet ma vone, i shpetova mbikeqyrjes komuniste te qytetit ku banoja, braktisa nenen dhe çava kufirin. Nuk mund t’i nenshtrohesha nje gjendjeje qe kerkonte shkaterrimin tim per hir te jetes; parapelqeva te vdes, per te mos e pare veten te shkaterruar. Doja gjithashtu te arrija “pajtimin” ne nje bote te ndryshme, ku nuk do te kisha para syve figurat e urryera te xhelateve. Eshte tmerrsisht e mundishme te lexosh gazetat e te degjosh mbledhjet e detyrueshme dhe te perditeshme te nje propagande qe kerkon te mbaje fort ne dore monopolin e trajtimit njerezor, pasi ke jetuar ate gjendje per dymbedhjete vjet me radhe. Te pakten, te mbijetuarit e kampeve naziste e paten kenaqesine dhe sigurine per te mos i pare kurre me me sy xhelatet, nje kenaqesi kjo qe as une, as shoket e mi, nuk kishim si ta shpresonim.
Ata qe me kane mbetur, jane shoket. Kur mendoj per ta, veç besoj, se bashku me Kassnerin* se “…shoket e Kines, varrosur te gjalle, miqte e Rusise me sy te nxjerre, miqte e Gjermanise perreth meje me litare ne fyt”, vellezerit e Shqiperise me kembet e thyera para se te ekzekutoheshin jane te vetmit banore te nje bote te pa shkalluar, dhe se zerat e tyre jane te vetmet te denja per t’u degjuar, te vetmet qe deshmojne per madheshtine dhe nderin e te qenit njeri……
Z. Minister,
Kam dy pyetje sidomos, te lidhuna ngushte me vepren tuaj qe me interesojne shume:
1) Marksizmi, a ishte per ju ne vitet e Fatit te Njeriut (1923) forma e vetme e protestes dhe e aventures, tashme te konsumuara, por simbolikisht te vlefshme per ate epoke?
2)    Ne ditet tona, kur te gjitha doktrinat politike duken te konsumuara, çfare do te ishte ajo qe do na shtynte per te vepruar apo shprehur simbolikisht protesten tone kunder Fatit te Njeriut? Çfare orientimi duhet te marrim ne sot per rikrijimin e njeriut?
Do te isha shume i lumtun ne se ju Zoteri, do te kishit miresine te me ndriçoni ne keto dy pika. E merrni besoj me mend gezimin qe do ndjenja nese do merrja nje pergjigje nga ana e juaj.
Ju lutem Z. Minister, pranoni shprehjet  e konsiderates sime me te larte.
(firma) Sami Repishti
Pergjigje:
Ministri i Shtetit per Çeshtje Kulturore
3 rue des Valois
Paris 1-er, France

17 prill 1968
Zotit Sami Repishti
318 Washington Street, Hempstead, New York, USA
   I nderuemi Zotni,
   Letra e juej me ka permallue. Ashte e para leter qe marr nga Shqiperia; nuk ashte e para qe pershkruen fatkeqesite. Por besoj se e kuptoni qe me iu pergjegje me terma te pergjitheshme pyetjes suej te dyte, nuk do te ishte diçka serioze. Do te duhej nji bashkebisedim i gjate, e ma shume njohuni se ato qe kam sot per Fatin.
   Per pyetjen e pare: po! Ne ate kohe, vetem vullneti revolucionar (jo vetem marksizmi) do te mundesonte mobilizimin e mbrendshem per te cilin bahet fjale.
   Sinqerisht i jueji:                                                                             (firmue) Andre Malraux
———————————————————————————————————-
(Shenim: Botue si “shtese” e volumit: Sami Repishti. Dialektika e rendit dhe e rebelimit tek Andre Malraux. (Onufri, Tirane, 2011) Perkthimi shqip i origjinalit frengjisht ashte nga Z.Fotaq Andrea)