Në synimin tim është një studim që synon të paraqesë jetën politike e shtetërore të një personazhi të historisë sonë, firmëtarit të Dokumentit të Shpalljes së Pavarësisë Kombëtare të Shqipërisë, në emër të qytetit të tij të lindjes, Krujës legjendare të Gjergj Kastriotit. I lindur në një familje qytetare t’atij qyteti, ku të parët e tij shquheshin për tregëti, burrëri e ndershmëri, pati fatin të rritej e të jetonte në një kohë zhvillimesh të vrullshme të ngjarjeve historike vendimtare për fatet e kombit. I pajisur nga natyra me një zgjuarsi të spikatur e me një vullnet të pazakontë për studim e punë, Mustafai i ri hyri shpejt, në moshë të njomë, në jetën shoqërore të qytetit të tij, në sajë të prirjes për të lëçitur veprat e mëdha të kulturës së Rilindjes shqiptare, që ishte munduar të përgatiste popullin e saj në fundin e shekullit të XIX, për të qënë i gatshëm të niste epokën e re të shtetit të pavarur e të bashkuar shqiptar.

Kjo ndërthurje rrethanash e ndodhish i farkëtoi personalitetin, duke e rradhitur në rrjeshtin e parë të ngjarjeve që përcaktuan historinë e Shqipërisë së pavarur. Nëpërmjet dokumentash, dëshmish, shkrimesh, të mbledhur nga trashëgimia kulturore e historike e kombit dhe ajo e tij vetiake, jam munduar të ravijëzoj në këtë libër profilin e vërtetë të personazhit njerëzor e politik në kuadrin e jetës së kombit. Në punën time kam shfrytëzuar një bigrafi të shkurtër, rreth 12 faqesh të shtypura me maqinë, të huajtur nga Arkivi Qëndror i Shtetit e të hartuar nga At Donat Kurti, një historian e meshtar katolik shkodran, përfaqësues i atij brezi intelektualësh katolikë të Shqipërisë veriore që përbënë shtyllën vertebrore të kulturës shqiptare të shekullit që shkoi. Ai shkrim pati një titull të thjeshtë: “Mustafa Merlika – Kruja” e fragmente të tij do të ilustrojnë çaste të ndryshme të jetës së personazhit.

“Leu në Krujë në vjetin 1887, me gjasë në muej të kallnorit a të marsit. Kruja aso kohe shkonte administrativisht me sanxhakun (prefekturën) e Shkodrës, ku nuk kishte hŷmë edhe regjistrimi i popullsís.”.. Këto janë fjalët e para të librecit të At Donat Kurtit dhe të librit tim.

Duke kaluar pa përmendur në këtë paraqitje, sa më mundësisht të shkurtër, fëmijërinë e Musfafait po sjell këtu një shprehja ngazëllimi të njëzetvjeçarit në një ditë të paharrueshme gëzimi të tij, në çastin e njoftimit të përfundimit pohenik të konkursit për pranimin në Shkollën e Lartë Mbretërore të Stambollit:

“Ah, riní e bekueme! Me nji tubë të vogël shokësh nuk mbaj mênd kurrë të kemi shkëmbye pare hua në Stamboll. I kishim qeset të përbashkta, kur s’kishte njani kishte tjetri e asnji herë s’jitshim pa gjâ. Athue se na ushqente nji babë! Edhe orientalizma i ka do shije të saja. Nji farë jete á la Bohême, ke rafsha mos u vrafsha, në mos paça vetë ka miku, në mos pastë dhe miku ka Zoti! Këto nuk hŷjnë në llogarít e nji perëndimori, as në jetën moderne qi ka frymzue ai..”

Fillimi i asaj shkolle përfaqësonte për djaloshin krutan sendërtimin e një premtimi vetvetes në një natë udhëtimi që e çonte nga Durrësi në Sarandë, në një vaporr që lundronte pranë brigjeve të detrave të vëndlindjes e do të përfundonte më pas në Janinë, ku e priste fillimi i studimeve në gjimnazin turk t’atij qyteti. Megjithë vështirësitë e zakonshme e të veçanta t’atij fillimi, i riu i kaloi me përfundime të shkëlqyera ata vite e duke shkuar në kryeqytetin otoman në vitin e fundit të gjimnazit, me mbarimin e të cilit Esat pashë Toptani vendosi që ai të studjonte jo ingjinjeri, por shkenca politike dhe administrative. Vullneti i pashës ishte ligj për babain e tij, që mbante vëndin e qehajait të tokave të tij. Kështu edhe Mustafai u detyrua të hiqte dorë nga ideja e ngulitur në trutë e tij nga mësuesi i matematikës në gjimnazin e Janinës, Qamil Bala, prej Gjilanit të Kosovës.

Studimi në Mylkije, u shoqërua me një veprimtari të dëndur atdhetare të djaloshit krutan, që pati rezultate të prekëshme, duke zënë një vënd kryesor në ballë të studentëve shqiptarë në të gjithë universitetet e kryeqytetit. Janë një sërë dokumentash të hartuar prej Asim Xhenanit, (pseudonim i studentit në shtypin turk), e të mbetur në arkivën e veprimtarisë atdhetare të studentëve shqiptarë t’asaj kohe. Shumë prej tyre janë pasqyruar edhe në faqet e këtij libri. Vlen të veçohet në këtë mori shkrimesh, një letër drejtuar prej tij një shkrimtari shumë të njohur Kurd, Sulejman Nazifit, që kishte filluar të botonte në gazetën “Tasvir- i- Efkjar” të Stambollit, një varg artikujsh kritikë ndaj bashkatdhetarëve të Mustafait. Atë letër të hapur, të cilën shkrimtari kurd pati burrërinë t’a botojë, e firmosën dhe 26 studentë shqiptarë e turq të Mylkijes. Shkrimtari i shquar kurd e ndërpreu vazhdimin e shkrimeve për shqiptarët. Lexuesi i këtij libri do të njihet me pjesën më të madhe të asaj veprimtarie atdhetare, që shkaktoi kundërveprimin e autoriteteve otomane që urdhëruan përjashtimin e studentit nga shkolla, të shmangur me shumë mund nga deputetët shqiptarë dhe mësuesit e tij në Mylkije. Ky vendim vuri në diskutim vitin e fundit të studimeve që u ndërprenë e i kushtoi një mundim të jashtzakonshëm për të përballuar provimet e dy viteve të fundit në hapësirën e vetëm një viti…..

Vendimi për të vazhduar n’atdhe luftën për idealet kombëtare, në ndryshim nga mundësia për të ndjekur karierën e nëpunësisë perandorake, përcaktoi edhe veprimtarinë e tij drejtuese si sekretar organizativ për Shqipërinë e Mesme e të Veriut, në bashkëpunim të ngushtë me 12 bajrakët e Mirditës në veri, bejlerët Toptanas në Shqipërinë qëndrore, kryesisht Avdi Beun, por edhe me atdhetarë të Jugut si Sali Nivica, Irfan Ohri, Islam Vrioni e të tjerë e të Shqipërisë së Mesme si dom Nikoll Kaçorri, Kasem Durrsi, Sulejman Kadiu, Muharrem Fera, Osmani i Mustës etj. Në kuadrin e kësaj veprimtarije të verës së vitit 1912, Mustafa Kruja përpiloi edhe tre projekte memorandumesh për autonominë shqiptare, në pritmërinë e një mbledhje të përgjithëshme të kryengritjeve shqiptare në të gjtha krahinat, duke filluar nga ajo e Kosovës.

Studimi në Mylkije, u shoqërua me një veprimtari të dëndur atdhetare të djaloshit krutan, që pati rezultate të prekëshme, duke zënë një vënd kryesor në ballë të studentëve shqiptarë në të gjithë universitetet e kryeqytetit. Janë një sërë dokumentash të hartuar prej Asim Xhenanit, (pseudonim i studentit në shtypin turk), e të mbetur në arkivën e veprimtarisë atdhetare të studentëve shqiptarë t’asaj kohe. Shumë prej tyre janë pasqyruar edhe në faqet e këtij libri. Vlen të veçohet në këtë mori shkrimesh, një letër drejtuar prej tij një shkrimtari shumë të njohur Kurd, Sulejman Nazifit, që kishte filluar të botonte në gazetën “Tasvir- i- Efkjar” të Stambollit, një varg artikujsh kritikë ndaj bashkatdhetarëve të Mustafait. Atë letër të hapur, të cilën shkrimtari kurd pati burrërinë t’a botojë, e firmosën dhe 26 studentë shqiptarë e turq të Mylkijes. Shkrimtari i shquar kurd e ndërpreu vazhdimin e shkrimeve për shqiptarët. Lexuesi i këtij libri do të njihet me pjesën më të madhe të asaj veprimtarie atdhetare, që shkaktoi kundërveprimin e autoriteteve otomane që urdhëruan përjashtimin e studentit nga shkolla, të shmangur me shumë mund nga deputetët shqiptarë dhe mësuesit e tij në Mylkije. Ky vendim vuri në diskutim vitin e fundit të studimeve që u ndërprenë e i kushtoi një mundim të jashtzakonshëm për të përballuar provimet e dy viteve të fundit në hapësirën e vetëm një viti…..

Vendimi për të vazhduar n’atdhe luftën për idealet kombëtare, në ndryshim nga mundësia për të ndjekur karierën e nëpunësisë perandorake, përcaktoi edhe veprimtarinë e tij drejtuese si sekretar organizativ për Shqipërinë e Mesme e të Veriut, në bashkëpunim të ngushtë me 12 bajrakët e Mirditës në veri, bejlerët Toptanas në Shqipërinë qëndrore, kryesisht Avdi Beun, por edhe me atdhetarë të Jugut si Sali Nivica, Irfan Ohri, Islam Vrioni e të tjerë e të Shqipërisë së Mesme si dom Nikoll Kaçorri, Kasem Durrsi, Sulejman Kadiu, Muharrem Fera, Osmani i Mustës etj. Në kuadrin e kësaj veprimtarije të verës së vitit 1912, Mustafa Kruja përpiloi edhe tre projekte memorandumesh për autonominë shqiptare, në pritmërinë e një mbledhje të përgjithëshme të kryengritjeve shqiptare në të gjtha krahinat, duke filluar nga ajo e Kosovës.

“Gjithshka tash âsht gati. Kryengritja pëlset. Mustafa Kruja, përpara frymzues e organizues, tash asht me pushkë në dorë, ushtar i saj. Komandën e kanë bejlerët e Kapidanat. Shpallje, letra, vêndime të Komitetit dalin krejt prej mêndes e pêndës së tij.”

Kështu shkruante At Donat Kurti në jetëshkrimin e tij.

Përfytyresa që përftohet nga leximi i kujdesëshëm i tre projekteve, është ajo e një shteti të bashkuar në kufijtë e tij etnikë që, megjithëse historia prej shekujsh e ka detyruar të njohë e të respektojë vartësinë e praninë, në një perandori të madhe të Lindjes, ka të veçantën e tij dhe kërkon një autonomi të zgjeruar në të cilën do të nxjerrë në pah identitetin e tij.

Ejaleti, njësia kombëtare që do të vazhdojë administrativisht vilajetet shqiptare është për autorin atdheu i madh, në të cilin autonomia do të hapë mundësitë e vetëorganizimit nëpërmjet sistemit të shkollave në gjuhën shqipe më së shumti, në turqishten që është gjuha zyrtare e shumëkombëshes perandorake. të Ai atdhe kërkon nëpunësit nga bijtë e tij, gjyqet “me ligjë të vêndit, simbas karakterit e dokeve të popullit shqiptar”, me bijtë e tij që do të kryejnë shërbimin ushtarak prej vetëm dy vitesh, në ndryshim nga kohët kur nizamllëku i mbante larg familjeve e vëndlindjeve me vite të tërë e herë herë flijoheshin në viset e largëta.

Kryeministri i ardhshëm i Shqiperisë etnike, që në rini ëndërronte një qeveri prej shtatë dikasteresh, “një kshill Drejtorësh”, siç e përkufizon ai, të drejtuar nga një Sundimtar t’emëruar me dekret mbretëror, që do të hartojë e zbatojë planet ekonomike për punët botore, rrugët, hekurudhën, tharjen e kënetave, sistemimin e ujrave, por kryesisht do t’i kushtojë arsimit 10 përqind të buxhetit e punëve botore 20 përqind.
Elajeti shqiptar do të jetë një vënd ku “punët e kulteve e të vakufeve të rregullohen me ligjë të vêndit”

Djaloshi sekretar i kryengritjes i formulonte këto pika të s’ardhmes me mendimin se ka ardhur “koha e Shqipërisë”, për të cilën do të organizohet në Kosovë takimi i të gjithë përfaqësuesve të shqiptarëve kryengritës. Shkëmbimi i letrave ndërmjet prijësve të kryengritjes shqiptare, të ruajtura në arkivat na krijojnë një ide të saktë mbi përpjekjet e tyre n’atë periudhë.

Dërgata e kryengritjes së Shqipërisë e përbërë nga Avdi Toptani. Marka Gjoni e Mustafa Kruja, veç të tjerësh arriti vonë në Shkup, ku u takua me drejtues të kryengritjes kosovare si Nexhip Draga, Hasan Prishtina e Bajram Curri, që kishin nënëshkruar marrëveshjen me Ibrahim Pashën n’emër të qeverisë osmane. Ajo marrëveshje e 14 pikave u quajt si një sukses i madh nga krerët kosovarë sepse, simbas tyre, ishte rrezik që po të qëndronin edhe pak mund të mos arrihej asnjë marrëveshje. Por e keqja më e madhe ishte mbas shpine, e u kthye në rrezikun më të madh që kërcënoi në gjithë historinë e tij kombin shqiptar. Ajo qe ndërhyrja e kombinuar e katër ushtrive të Vëndeve ballkanike fqinjë për të rrëmbyer krahinat shqiptare, të përfshira në katër vilajetet e perandorisë oemane në Ballkanin perëndimor.

Më 8 tetor Mali i Zi i shpalli luftë Turqisë. Më 17 tetor të njëjtin veprim e kryen Serbia e Bullgaria e një ditë më vonë Greqia.

Në historiografinë tonë ka patur një rrymë mendimi që vinte në dyshim drejtësinë e kërkesave për autonomi të kryengritjeve të viteve 1911 – 1912, në dritën e mësymjeve serbe, bullgare, greke e malazeze, mbasi kishin “dobësuar” fuqinë ushtarake turke, duke e bërë të “paaftë” të përballonte këta sulme. Ndoshta ka diçka të vërtetë në këtë shtjellim, por “qëndresa” osmane në mbrojtje të krahinave në perëndim të perandorisë, qe thjesht simbolike. Turqia nuk i përforcoi garnizonet e saj në Ballkan, të cilët me disfatën e Kumanovës, më 24 tetor 1912, nuk arritën më të ndalonin përparimin e ushtrive kundërshtare deri sa u larguan plotësisht nga vilajetet shqiptare.

Ajo gjëndje rrezikoi qënien e kombit shqiptar. Ata burra që, n’atë muaj nëndori 1912 arritën të krijojnë një bërthamë të Shtetit të pavarur, si pikënisje të idesë së shpëtimit të kombit, kanë qënë jo vetëm heronj të mendimit e veprimit, por edhe “ëngjëjt e vërtetë mbrojtës të kombit tonë”. Ismail Qemali, Luigj Gurakuqi, Dom Nikoll Kaçorri, Syrja bej Vlora e dhjetra të tjerë firmëtarë të Shpalljes së Pavarësisë, përfaqësues të krahinave të liruara të Shqipërisë gjysmë të pushtuar, janë apostujt më të ndritur të shqiptarizmës, e të tillë do të mbeten në pafundësi, deri sa emri “Shqipëri” të përfaqësojë një komb e jo një “shprehje gjeografike”, sikurse e përkufizonte një burrë Shteti evropian një shekull e gjysmë më parë.

Por a i qe mirënjohëse Shqipëria e si e shprehu atë mirënjohje kundrejt atij grushti burrash, që arritën të kryenin të pamundurën për atdheun n’ato ditë tejet të vështira? Mjerisht jo. Ajo u shkarkua shpejt prej kujtesës së saj, duke krijuar “opozitën”, “pretorinë e Durrësit”, me vulën e Esat Pashë Toptanit, duke proçeduar publikisht Ismail Qemal bej Vlorën e pasuesit e tij, duke kërkuar dorëheqjen e tij e zëvendësimin me Pashain e Shqipërisë së Mesme. Për Luigj Gurakuqin kishte ruajtur një plumb mbas disa viteve, ashtu sikurse për shumicën e atyre fatosave që, mbas tridhjetë vitesh, ishin ende gjallë, e në një luftë botërore, që vuri në diskutim shqiptarizmën dhe të kundërtën e saj, ata morën anën e së parës, besnikë të idealeve të rinisë së tyre. Atë vendim të ndërgjegjeve të tyre e paguan në rastin më të mirë me largimin nga atdheu e prehjen e eshtrave të tyre në dhera të huaj, e në rastin më të keq, të përfunduar në mishgrirësen e komunizmit sllavofil së bashku me familjet për një gjysëm shekulli të tërë. Kjo qe historia e Shtetit të parë të pavarur shqiptar, një histori tejet e dhimbëshme dhe e padrejtë.