Romani “Djalli i dytë” i shkrimtarit Qazim Shehu është një vepër që futet në elitën e prozës shqiptare si një reflektim i thellë mbi diktaturën komuniste, ku tragjikja, grotesku, satira dhe ironia ndërthuren për të ndërtuar një narrativë të fuqishme, tronditëse dhe të kujdesshme nga ana artistike. Autori, i njohur më herët për krijimtarinë e tij poetike dhe përmbledhjet me tregime, me këtë roman sjell një rrëfim të zymtë dhe realist, të përshkuar nga shqetësimi moral, etika shoqërore dhe tragjizmi ekzistencial i individit të shtypur në totalitarizëm.

“Djalli i dytë” trajton jetën në një fshat malor të izoluar, të quajtur Letan, gjatë fundviteve 1980, në klimën e zymtë të diktaturës komuniste shqiptare. Ngjarjet zhvillohen në një realitet të kontrolluar nga një aparat shtypës, ku sigurimi i shtetit, bashkëpunëtorët e tij, ndëshkimi moral dhe shantazhi politik janë mjete për mbajtjen e pushtetit dhe për ruajtjen e një sistemi që tashmë ka nisur të kalbet nga brenda.

Shehu nuk e portretizon diktaturën si një sistem thjesht politik, por si një përvojë ekzistenciale që depërton në çdo qelizë të jetës shoqërore, morale dhe personale, biles tek çdo përsonazh të romanit. Nëpërmjet përdorimit të groteskut, ironisë së hidhur dhe ndonjëherë edhe elementëve të absurdit, romani bëhet një metaforë e gulagut shqiptar, në frymën e Solzhenicinit, por me ngjyresa lokale (siç ishte rrethi molor Libotik) të vendosura në terrenin malor dhe social të Shqipërisë së atyre viteve.

Romani ndërtohet mbi një rrëfim mjeshtëror, ku ngjarjet zhvillohen në një linjë kronologjike, por me ndërprerje të qëllimshme që thellojnë analizën psikologjike të personazheve dhe krijojnë hapësira për reflektim. Rrëfimi është në thelb realist, por herë pas here fut elementë të vegimtë dhe aludime simbolike që i japin veprës dimensione të shumëfishta interpretimi.

Përdorimi i një gjuhe të drejtpërdrejtë; e thjeshtë në formë, por e ngarkuar në përmbajtje, e bën veprën të qartë, të rrjedhshme dhe lehtësisht të komunikueshme me lexuesin, ndërsa ndërtimi i skenave përmes përshkrimeve të gjalla, të sakta dhe vizuale, tregon një mjeshtëri të formuar në teknikën e të shkruarit.

Në qendër të romanit qëndron Arsen Lipa, një djalë i ri që burgoset padrejtësisht bashkë me të atin, Idrizin, pas një akuze të sajuar për sabotim të pasurisë socialiste. Arseni del nga burgu pas pesë vitesh, por mbetet përjetësisht i plagosur, si psikologjikisht ashtu edhe shoqërisht. Ai përfaqëson figurën e viktimës që mbijeton në një realitet represiv, duke zgjedhur heshtjen si formë mbijetese, por njëkohësisht edhe si qëndresë.

Idrizi, figura atërore, i ndershëm dhe stoik, qëndron në burg deri në rënien e regjimit, duke u kthyer në simbol të qëndresës së heshtur. Arrestimi i tyre nuk ishte i motivuar politikisht, i sajuar nga një sistem paranojak dhe hakmarrës që kriminalizonte çdo lidhje me të ashtuquajturit “armiq të popullit”.

Personazhet dytësore, si Fani – ish-mësues i I dobët i kthyer në kryetar këshilli, intrigant dhe manipulues, përfitues i pushtetit dhe intrigant, një farë “mafiozi” fshati; Zoga – një grua e bukur, e shfrytëzuar dhe e nënshtruar; Meri – infermierja humane dhe e përmbajtur; Lira, mësuesja e re që shmang me zgjuarsi provokimet seksuale të funksionarëve; e deri tek personazhe si Lymi, Braçja, Dilo Bërdufi, përfaqësojnë shtresa dhe kategori të ndryshme sociale të kohës, duke formuar një panoramë të gjerë të marrëdhënieve të shoqërisë komuniste: të frikësuarit, bashkëpunëtorët, të dobëtit, të korruptuarit, por edhe idealistët apo rezistentët.

Konflikti kryesor zhvillohet ndërmjet individit dhe sistemit. Por në sfond ravijëzohen edhe konfliktet e brendshme të vetë personazheve, në përpjekje për të ruajtur dinjitetin, nderin dhe vlerat njerëzore në një shoqëri ku morali është kthyer në mjet presioni dhe manipulimi.

Shehu përdor me mjeshtëri ironinë dhe groteskun për të zbuluar absurdin e realitetit totalitar. Grotesku është i pranishëm në shumë episode, ku shpërfaqet një shoqëri që jeton në dy nivele: atë të hipokrizisë ideologjike dhe atë të vërtetës së dhimbshme njerëzore. Gratë që shantazhohen për marrëdhënie seksuale në këmbim të favoreve burokratike, burrat që heshtin nga frika e ndëshkimit, njerëzit që mashtrojnë veten me idealizëm bosh – janë të gjitha figura groteske që krijojnë një tablo shoqërore alarmante.

Ironia e autorit është shpesh therëse, si në përshkrimin e sistemit të pagesës në kooperativë (“dita e punës vlente sa një paketë cigare”) apo në përshkrimin e varfërisë si “gjenocid i proteinës”, duke treguar se letërsia mund të jetë më ndëshkuese dhe më e vërtetë se çdo dokumentar politik.

Qazim Shehu përdor realizmin për të pasqyruar jetën e përditshme nën diktaturë, duke i dhënë një dimension të thellë dhe të ndërlikuar. Ai shpesh përdor groteskun për të nxjerrë në pah absurditetin dhe kontradiktat e shoqërisë komuniste. Ky stil i lejon autorit të shprehë kritika sociale dhe politike në mënyrë indirekte, duke përdorur humorin e hidhur dhe ironinë për të përshkruar realitetin e vështirë.

Shehu përdor një gjuhë të pasur dhe të larmishme, duke përdorur figura stilistike si metafora, simbole dhe aludime për të pasuruar kuptimin e tekstit. Kjo i jep romanit një thellësi të shtuar dhe lejon lexuesin të interpretojë nivele të ndryshme të kuptimit.

Një nga veçoritë dalluese të stilit të Shehut është aftësia për të ndërthurur realitetin me elemente fantastike dhe të imagjinuara. Ky kombinim krijon një atmosferë të veçantë, ku kufijtë midis të vërtetës dhe imagjinatës bëhen të mjegullt, duke reflektuar pasigurinë dhe konfuzionin e jetës nën regjimin totalitar.

Personazhet në roman janë të thelluar psikologjikisht dhe shpesh përballen me dilema morale dhe ekzistenciale. Shehu i portretizon ata me ndjeshmëri dhe kompleksitet, duke i bërë ata të ndihen të vërtetë dhe të afërt me lexuesin. Kjo i jep romanit një dimension njerëzor dhe emocional të thellë.

Përmes stilit të tij, Shehu ofron një kritikë të fuqishme ndaj regjimit komunist dhe pasojave të tij në jetën e individëve dhe shoqërisë. Ai përdor narrativën për të ekspozuar padrejtësitë, shtypjen dhe absurditetet e sistemit, duke i dhënë zë atyre që ishin të heshtur dhe të shtypur.

Në fund të romanit, Shehu sjell momentin e rrëzimit të sistemit totalitar dhe ardhjen e një rendi të ri – një demokraci e paformuar, e papërgatitur dhe e ngatërruar në interesat e saj të ngushta. Personazhet që dikur ishin të fuqishëm, si Fani, mbeten pa pushtet, ndërsa të tjerët përpiqen të përshtaten me kohën e re, si Zoga që hap një restorant, apo Lymi që kthehet nga emigracioni me një makinë të përdorur dhe një ndjenjë të mbytur përkatësie.

Autori nuk idealizon ndryshimin politik, përkundrazi, ai shfaq një zhgënjim të thellë me mënyrën si u shkatërrua e vjetra dhe si u ndërtua e reja. Megjithatë, ai e le hapur shpresën për një rilindje njerëzore që qëndron përtej regjimeve dhe ideologjive.

“Djalli i dytë” është një roman që kapërcen kufijtë e rrëfimit thjesht narrativ për t’u kthyer në një akt akuze ndaj një epoke që deformoi ndërgjegjen njerëzore. Me një gjuhë të pastër, të qartë dhe me një stil të ngjizur nga përvoja poetike e autorit, Qazim Shehu ka krijuar një vepër me vlera të padiskutueshme letrare, historike dhe dokumentare. Ajo hyn me dinjitet në radhën e romaneve më të mira që pasqyrojnë dramën e një kombi të vuajtur, por edhe shpirtin e qëndresës së tij.

Një nga shtyllat kryesore që e bën romanin “Djalli i dytë” një vepër të denjë për vëmendje të thelluar kritike është padyshim mjeshtëria e rrëfimit. Qazim Shehu arrin të krijojë një strukturë narrative të qartë, të qëndrueshme dhe të natyrshme, duke ndërtuar një kompozim ngjarjesh me koherencë të admirueshme, ritëm të mirëfilltë dhe një rrjedhshmëri të natyrshme mendimi, që e mban lexuesin të angazhuar dhe kurioz deri në faqen e fundit. Rrëfimi i tij nuk është i zbukuruar artificialisht, por përkundrazi – i përmbajtur, i sinqertë dhe autentik, duke ruajtur gjithnjë një ekuilibër mes vëzhgimit objektiv dhe ndjeshmërisë emocionale të narratorit.

Shkrimtari ka ndërtuar një përsonazh simpatik si Zoga, një grua që në atë dekor varfërie dhe mjerimi, shfaqet hap pas hapi me një bukuri natyrore, plot hire dhe sharm femëror që nuk ja ka zbehur as puna në kooperativë as jeta e varfër dhe as barra e një bashkëshorti të sëmurë mendor. Përshkkrimet e emocionve të saj ndërsa takohej natën me brigadier Lymin, arave të fshatit kanë një bukuri mahnitëse.

Gjuha e autorit është e zgjedhur me kujdes, larg retorikës së tepruar apo fjalorit abstrakt; ajo mbështetet në forcën shprehëse të fjalës së thjeshtë, por të ngarkuar me fuqi emocionale dhe vizualitet të qartë figurativ. Autori përdor figura letrare të goditura, sidomos në përshkrimet e realitetit të zymtë, duke u shërbyer jo si zbukurime estetike, por si mjete për të shprehur thellësinë psikologjike të personazheve dhe tragjedinë e tyre të heshtur siç është rasti i Vegimit, por edhe i vetë Arsenit. Figuracioni stilistik, herë me ngjyrime poetike e herë me sarkazëm therëse, zbulojnë një autor që zotëron një fantazi të gjallë, por gjithnjë të vënë në funksion të mesazhit.

Veçanërisht e dallueshme është aftësia e Shehut për të ruajtur tensionin narrativ dhe për të ushqyer kureshtjen e lexuesit pa rënë në klishe, duke e bërë romanin të lexohet me etje e shqetësim njëkohësisht. Kjo dëshmon për një individualitet të formuar letrar, që nuk ndjek gjurmët e autorëve të tjerë, por krijon gjuhën dhe botën e vet. Ai rrëfen si një dëshmitar i heshtur, i cili nuk ligjëron me patetikë, por me një ton të përmbajtur, dhe pikërisht aty qëndron forca e tij: në sinqeritetin e zërit, në përulësinë e stilit dhe në aftësinë për të ndërtuar një botë ku e vërteta, edhe kur dhemb, imponohet si domosdoshmëri artistike.

Më poshtë kam bërë një krahasim të romanit të Qazim Shehut “Djalli i dytë” me autorë të tjerë që kanë trajtuar temën e diktaturës komuniste në Shqipëri, si Ismail Kadare, Fatos Kongoli, Flamur Bucpapaj, e të tjerë, si dhe me letërsinë e tranzicionit. Ky krahasim mendoj se është jo vetëm i vlefshëm, por i nevojshëm për ta pozicionuar veprën në korpusin e letërsisë moderne shqipe.

Romani “Djalli i dytë” i Qazim Shehut qëndron me dinjitet përkrah veprave të tjera të rëndësishme të letërsisë shqipe që kanë eksploruar dhunën strukturore të diktaturës komuniste dhe plagët e thella që ajo ka lënë në ndërgjegjen kolektive. Në këtë kontekst, ai mund të vendoset përkrah veprave si “I humburi” i Fatos Kongolit, i cili shpalos mënyrën se si pushteti totalitar shkatërron personalitetin dhe jetën shpirtërore të individit, duke e kthyer në një “humbës” edhe pa qenë realisht fajtor për asgjë, përkrah romaneve “Martesa e dytë” apo “Donika vajza me violinë” të Flamur Bucpapajt, i cili e bën artisitikisht denoncimin e ndëshkimit absurd politik dhe traumat të pashlyeshme të burgjeve politike.

Ndryshe nga Kadareja, i cili shpesh përdor një narracion alegorik dhe ndërton një dimension universal përmes fabulave që shkojnë përtej realitetit shqiptar, Qazim Shehu ndjek një rrëfim më të drejtpërdrejtë dhe realist, të ngjizur nga dëshmia, observimi i brendshëm, dhe vërtetësia dokumentare. Ai nuk e mitizon as dhimbjen, as rezistencën, por na jep një portret brutal të jetës në fshatin shqiptar nën diktaturë, duke e ndriçuar atë nga brenda përmes zërave të viktimave dhe të mbijetuarve.

Në letërsinë e tranzicionit postkomunist, romani e gjen vendin e vet edhe si dëshmi për zhgënjimin me demokracinë, ku liria e fituar nuk përmbushi premtimin për dinjitet njerëzor dhe për rivendosjen e drejtësisë historike. Ky dualizëm – i një diktature që dhunoi dhe një demokracie që dështoi – është i pranishëm edhe në disa romane të tjera të autorëve shqiptarë.

Ajo që e veçon Qazim Shehun në këtë kontekst është tërësia dhe qartësia e rrëfimit të tij, ndjeshmëria etike, stili i natyrshëm dhe i sinqertë, dhe kureshtja narrative që nuk bie në patetikë as në idealizime, por ndërton një pasqyrë të kthjellët të absurdit totalitar dhe pasojave të tij afatgjata.

Në këtë aneks is tsudimit jam përpjekur të tregoj pozicionin romanit “Djalli i dytë” në diskursin letrar shqiptar postkomunist.

Në atë aspekt mund të përmenden:

• Kadare: si zë universalizues i diktaturës (me romanet si “Dimri i madh”, “Koncert në fund të dimrit”, “Pallati i ëndrrave”)

• Kongoli: si zëri i dëshpërimit ekzistencial, i mbijetesës së njeriut të vogël (“I humburi”)

• F. Bucpapaj: me stil më të fortë protestues dhe rrëfim të drejtpërdrejtë të përndjekjes

• Ridvan Dibra apo Agron Tufa: me qasje eksperimentale dhe filozofike.

• Q. Shehu: i qëndron afër dokumentarit, por me një rrëfim të stilizuar, figuracion të matur dhe qasje etiko-realiste

Romani “Djalli i dytë” i Qazim Shehut dhe “Duartrokitësit” i Bashkim Hoxhës përbëjnë dy gracka letrare të fuqishme që ndriçojnë me sarkazëm, melankoli dhe reflektim thellësor sesi shoqëria shqiptare ka jetuar nën diktaturë. Ndërsa Shehu përqendrohet në realitetin rural dhe zymtësinë morale të një fshati malor gjatë regjimit komunist, Hoxha ndërton nga ana tjetër një portret të kësaj kohe si një formë të suprimimit kolektiv: që “duartrokasin” regjimin, humbin dinjitetin dhe mbahen në piedestalin e propagandës socialiste të paqëndrueshme

Në romanin e Shehut, grotesku dhe ironia bëhen mjete për të shfaqur absurditetin e një sistemi që deformon marrëdhëniet njerëzore – si p.sh. përshkrimi i ditës së punës që vlen “sa një paketë cigareje”, spihunimi ne grup, letrata anonime, demaskimi, mohimi i çdo gjejë njerëzore për idealet e partisë etj. Në romanin e Hoxhës, sarkazma merr formën e një elegjie tronditëse për të rinjtë që humbin shpresën dhe që mbeten “pa rrugë” në shoqërinë e re, gjithnjë të gërthyera nga zhgënjimi dhe mashtrimi.

Shehu ndërton narrativën e tij me një themel realist, të rrjedhshëm dhe emocionalisht të ngarkuar, por gjithmonë i përmbajtur dhe i sinqertë. Hoxha, nga ana tjetër, tregon një mjeshtëri të skenarisë prozë përmes trazimit të kohërave dhe stilit që sfidon strukturat e komunikimit.

Në rrugëtimin artistik shqiptar për të përballuar plagët e diktaturës, të dy autorët sjellin qasje estetike individuale: Shehu përmes sinqeritetit dokumentar dhe tensionit psikologjik, Hoxha përmes sarkazmit elegjak dhe një stili narrativ që sfidon konvencionalet. Të dy dëshmojnë për një eticitet të thellë letrar: ndonëse ndryshojnë formë dhe tonalitet, rrëfejnë me krenari dhe kurajo për të pamëshirshëmën, duke ndërtuar jo vetëm kujtesën historike, por edhe vetëdijen kolektive për atë çfarë ka ndodhur.

Veprat e Fatos Kongolit, veçanërisht I humburi, janë të njohura për portretimin realist e emocionalisht të ngarkuar të njerëzve të shtypur nga regjimi komunist dhe traumat e tranzicionit postkomunist. Kongoli shmang transparente tematike, duke zgjedhur anti-heroin të thyer që reflektojn për zgjidhje dramatike e ndonjëherë absurde, si personazhi që zgjedh të qëndrojë në vendin e tij, megjithë mundësinë për t’u larguar.

Flamur Buçpapaj nga ana tjetër, trajton temat e diktaturës dhe tranzicionit me një dimension më filozofik dhe psikologjik. Në romanin Doktoresha, ai përshkruan terrorin politik të viteve ’60 – me internime, dhunë dhe humbje – përmes rrëfimit të dy intelektualëve që përzihen nga sistemi .Ndërsa në veprat e mëvonshme, si Donika, vajza me violinë dhe Martesa e dytë, Buçpapaj fokuson plagët e tranzicionit: trafikun, varfërinë, dhe zhgënjimin e shpresës demokratike – si te Donika, ku arti shndërrohet në mjet rezistence personale ndaj një shoqërie ku demokracia nganjëherë është vetëm fasadë .

Në një qasje më të dokumentuar dhe introspektive qëndron “Djalli i dytë” i Qazim Shehut: ai sjell realitetin e një fshati malor nën diktaturë, me groteskun dhe ironinë si mjete për të çarë heshtjen kolektive dhe për të rrëfyer se si njerëzit mbijetojnë me dinjitet përtej frikës. Rrëfimi i tij është realist, emocionalisht i ngarkuar dhe me një aktivitet kohor që imiton rrjedhshmërinë psiko-sociale të brezit të viktimave dhe të rezistencës së pavetëdijshme.

Përmbledhur, këta tre autorë ofrojnë vizione të komplementuara të diktaturës dhe tranzicionit:

• Kongoli: portretizohet trauma individuale dhe vendimet absurd, si figura të thyer dhe të përçeza.

• F. Buçpapaj: përpin mes reflektimit filozofik, trauma personale dhe sfidat shoqërore në tranzicion.

• Shehu: flet për të mbijetuarit e heshtur, me realisem të brendshëm, grotesk dhe etikë shoqërore të fortë.

Author / Roman Qasje narrative Stil Tema qendrore

Qazim Shehu (“Djalli i dytë”) Realizëm dokumentar, grotesk rural Sinteze emocionale, sinqeritet Mbijetesa, absurditeti, zhgjendja me demokracinë

Fatos Kongoli (“I humburi”) Dramatik, filozofik Realizëm i ngarkuar emocional Trauma individuale, pa shpresë, humbja e identifikimit

Bashkim Hoxha (“Duartrokitësit”) Ironik, melankolik Dialogë komunikues, sarkazëm Dinjiteti i shkelur, zhgënjimi pas diktaturës

Flamur Buçpapaj (“Donika…”) Meditues, jolinear Sintaksë filozofike e e pasur Tranzicioni i dhunshëm, arti si rezistencë

Këto katër romane kompletojnë një tablo letrare të pasur për Shqipërinë postkomuniste, duke parë:

• Shehun për përballjen dokumentare dhe groteskrealiste;

• Kongolin për reflektimin filozofik mbi trauma të humbura;

• Hoxhën për ironinë dhe melankolinë mbi shoqërinë bashkëpunuese me diktaturën;

• Buçpapajn për introspektivën filozofike dhe rebelimin artistik ndaj plagëve të tranzicionit.

Çdo autor sjell një intonacion unik – real, metaforik, ironik, ose meditativ – por të gjithë kontribuojnë në ruajtjen e kujtesës historike dhe rindërtimin e ndërgjegjes kolektive përmes stilit, figuracionit dhe përvojës narrative.

Më poshtë kam krahasuar romanin “Djalli i dytë” i Qazim Shehut me vepra romanore nga autorë të vendeve ish-komuniste që trajtojnë temën e shtypjes totalitare për arsye politike. Një nga shembujt më domethënës është romani The Land of Green Plums (në gjuhën origjinale: Herztier) (shqip: “Toka e kumbullave të gjelbra”), nga nobelistja rumune me origjinë gjermane, Herta Müller:

Krahasimi: “Djalli i dytë” dhe “The Land of Green Plums”, “Toka e kumbullave të gjelbra (Herta Müller)

Aspekti “Djalli i dytë” (Qazim Shehu) “The Land of Green Plums” (Herta Müller)

Konteksti Shqipëri rurale gjatë fundit të komunizmit Rumania totalitare e Ceausescu-it, me komunitet minoritar

Narrativa Realizëm, grotesk, dokumentar Paratakik, fragmentar, stil që reflekton traumë dhe frikë

Temë kryesore Mbijetesë psikologjike, absurditeti i sistemit, grotesku i përditshëm Tensioni midis traditës dhe terrorit shtetëror, izolimi dhe dyshimi i përditshëm

Stil dhe ton Rrëfim i sinqertë, i drejtpërdrejtë, me humor të hidhur Gjuhe kondensuese, me flashback-e dhe aludime si pasqyrim i shtypjes

Qëllimi estetik Zbulohet realiteti i shtypur në formën më të brendshme Pasqyron përvojën e frikës konstante dhe ndikimin traumatik mbi marrëdhëniet

• “The Land of Green Plums” tregon për katër të rinj në Rumaninë totalitare, si pjesëtarë të komunitetit gjerman, që përjetojnë një planet absolut frike e tradhtie. Stili paratakik me ndryshime kohore dhe minimizim emocional pasqyrojnë dëshpërimin ekzistencial të individit nën diktaturë Wikipedia.

• Në anën tjetër, “Djalli i dytë” sjell portretin e tragjik dhe absurd të një shoqërie rurale në diktaturën shqiptare, duke përdorur groteskun, ironinë dhe përshkrimin realist për të nxjerrë në pah mënyrat e heshtura të mbijetesës mes shtypjes dhe korrupsionit. Romani është i ngarkuar me tension psikologjik dhe etik, pa idealizime, por me një sinqeritet të fortë narrativ.

Përfundim krahasues:

Të dy veprat ndajnë motivet e shtypjes ideologjike, frikës dhe degradimit të marrëdhënieve njerëzore nën diktaturë, por qasja stylistike dhe narrativa e trajtimit janë të ndryshme:

• Qazim Shehu zgjedh të tregojë tragjedinë e përditshme me ngjarje konkrete dhe portretizime karakterësh që luftojnë për dinjitet mes absurdizmit të ambientit diktatorial.

• Herta Müller, nga ana tjetër, përdor fragmentet e ndërtuara mbi vështrime të brendshme, duke krijuar një atmosferë të përmalluar për një realitet politik të jashtëzakonshëm, ku frika është imazhi i madh në çdo ndërgjegje.

Ky krahasim mund të bëhët edhe me referenca të tjera nga autorë të tjerë të letërsisë post-komuniste (për shembull, romane nga Rusia, Republika Çeke, Polonia etj.), që kanë ndërthurur groteskun, alegorinë dhe reflektimin historik mbi totalitarizmin.

Krahasim ndërkombëtar i letërsisë post-komuniste

1. Qazim Shehu – Djalli i dytë (Shqipëri)

Një portret realist i shtypjes rurale gjatë fundit të komunizmit shqiptar, ku grotesku, ironia dhe forca e karaktereve tregojnë mënyrat e heshtura të mbijetesës dhe dinjitetin e mbajtur në këmbë pavarësisht presionit politik. Rrëfimi është i sinqertë, i drejtpërdrejtë dhe me tension psikologjik të fortë.

2. Flamur Buçpapaj – Donika, vajza me violinë (Shqipëri)

Një roman post-komunist që përdor artin si rezistencë ndaj tranzicionit të dhunshëm dhe zhgënjimit, me një rrëfim jolinear, filozofik dhe strukturë narrative gjithmonë të pasur. Personazhet, si Donika dhe Ardiani, përballen me plagët e demokracisë së sapoardhur dhe përdorin artin—kalimi i Donikës në La Scala në Milano si simbol triumfi—për të tejkaluar robërimin tjetërgjatë të të kaluarës .

3. Herta Müller – The Land of Green Plums (Rumania)

Një roman fragmentar dhe paratakik që pasqyron frikën, izolimin dhe absurditetin e regjimit stalinist rumun, përmes eksperiencave të komuniteteve minoritare në një mjedis represiv. Atmosferë e tensionuar psikologjik, ku zëri dhe ndjesia dominon mbi narrativën e renditur.

4. Lyudmila Ulitskaya – The Kukotsky Enigma (Rusi)

Një trajtim i subtil i kohës së Stalinit përmes jetës së një familjeje – një ginekolog dhe e shoqja në periudhën e ndalimit të abortit, që përvijohet në katër pjesë me tension moral, histori personale dhe reflektim mbi ndikimin e politikës tek jeta e përditshme e njerëzve në Sovjet.

5. Vladimir Zamyatin – We (Rusi)

Një distopi shkenelor e shkruar para totalitarizmit modern, ku individi zbrazet përballë shtetit që kërkon lirinë dhe identitetin. Një vizion parashikues i strukturës së diktaturës totalitare, që më vonë vetë autori do të përjetonte persekutimin.( The New Yorker).

6. Edmund Wnuk-Lipiński – Apostezjon Trilogy (Poloni)

Romane social-shkencorë distopikë që përshkruajnë një shtet totalitar teknokratural. Një eksperiencë mendimi mbi shtetin e kontrollit ekstrem dhe fragmentët diskurosociale; një paralelizëm me shqyrtimin dokumentar të Shehut mbi shtypjen, por në rrafshin më abstrakt dhe institucional

7. Anatoly Rybakov – Children of the Arbat (Rusi)

Një roman semi-autobiografik që zbulon panikun politik dhe paranojën gjatë epokës së Stalinit në përgjithësi, duke portretizuar ngjarje historike me fëmijë të pafajshëm, shokë dhe idealistë të zhgënjyer nga aparati shtetëror që i tradhton dhe i burgos.( Wikipedia).

Autor / Roman Qasje Narrative Stili dhe Tonaliteti Temë dhe Simbolikë Kryesore

Shehu – Djalli i dytë Realizëm grotesk dhe rural Sinqeritet dokumentar dhe tension psikologjik Mbijetesa individuale dhe absurdi i sistemit

Buçpapaj – Donika… Meditues, filozofik, jolinear Figuracion i pasur, dialogues i fuqishëm Art si rezistencë ndaj plagëve të tranzicionit

Müller – Green Plums Fragmentar, paratakik Stil poetik, intim Frika e përditshme dhe izolimi në diktaturën rumune

Ulitskaya – Kukotsky Enigma Historik dhe personal Mjeshtri psikologjike, etike Familja dhe represi gjatë Stalinizmit

Zamyatin – Ëe Alegorik dhe distopik Stil racional dhe kritik Humbja e lirisë dhe shtypja ideologjike

Wnuk-Lipiński – Apostezjon Sociologjik dhe dystopik Social-sci-fi me dimension simbolik Modeli i shtetit totalitar dhe paralelizmi poetik

Rybakov – Children of the Arbat Historik, semi-autobiografik Realist dhe emocional Paniku politik, etika e mbijetesës pas propagandës

Përfundim

“Djalli i dytë” i Qazim Shehut gjen një vend të veçantë në këtë hartë letrare post-komuniste për përqendrimin e tij të spikatur në absurditetin e jetës rurale të diktaturës shqiptare dhe fuqinë e mbijetesës. Nëse Müller dhe Zamyatin hyjnë në metaforë universale dhe reflektime mbi terrorin shtetëror, Shehu flet me gjuhë të spikatur dokumentare dhe groteske, ndërsa Buçpapaj e vë narrativën në funksion të artit dhe shpresës për shoqërinë pas diktaturës.

Secili autor përfaqëson një pikë ndriçimi tjetër të periudhës së tmerrshme historike, nga reflektimi introspektiv te transformimi historik dhe tragjik, duke kontribuar në ndërtimin e ndërgjegjes kolektive për mënyrën sesi totalitarizmi dëmtues mund të kapërcehet përmes artit dhe kujtesës.