Historianët e antikitetit, konfirmojnë se ilirët kishin ligjet e veta të drejtës – Ius Illyriense, ligje që i ruajtën gjatë pushtimit romak. Iliria ishte një nga katër Prefekturat e Perandorisë Romake, e formuar nga reforma e tetrakisë e Dioklecianit, perandori me origjinë ilire. Pas pushtimit romak, Iliria drejtohej nga prefekti pretorian, i cili kontrollonte zbatimin e ligjeve të perandorisë Romake (Ius Romanum), me ligje për organizimin e administratës lokale, mobilizimin e ilirëve në legjionet romake, sistemin monetar, mbledhjen e takasave etj. Ekzistenca e të drejtës Ilire vërtetohet nga burime të ndryshme historike dhe nga analiza krahasuese me kodin romak, ku gjenden ligje të ngjashme me ligjet e Kanunit të Lek Dukagjinit.
1.
Të dhënat më të herëshme të ekzistencës të drejtës ilire, i jep juristi romak Domitius Ulpianus (shekulli III pas K), eksponent i rëndësishëm i jurispundencës romake, formuluesi i sistemeve dhe i normave të drejtës administrative dhe të drejtës civile romake, shumë prej të cilave janë të pranishme dhe në të drejtën moderne. Ulpiano ka merita se teorizoi dallimet mes Ius naturalis (e drejta universale), Ius gentium (e drejta e popujve) dhe Ius civile (e drejta civile). Aspektet juridike të veprës të Ulpiano, më pas u përfshinë në Digesto, përmbledhja në 50 librave të drejtës romake, që u morën dhe u përdorën dhe nga Justiniani, perandori romak i lindjes, i cili i shpalli më 16 dhjetor të viti 533 pas K, në veprën Corpus Iuris Civilis. [Tony Honoré, Ulpian: pioneer of human rights, Oxford University press, 2002, p. 14]

Në veprën e Ulpiano:“Liber Singularis Regularum”, e njohur dhe me titullin “Tituli ex corporae Ulpiani”, ndër të tjera thekson: “Guvernatori romak i Ilirisë, i merrte në konsideratë ligjet e të drejtës lokale dhe pas ligjit të Karakallës (212 pas K), e drejta zakonore Ilire, mbeti në fuqi në praktikën juridike vëndase”. [Ulpiani Liber Singularis Regularum – Primary Source Edition. Domitius Ulpianus, Julius Paulus, Paul Krueger. Editore Nabus Press. 2013; p. 25].

Shtatore e Domitius Ulpianus në pallatin e Drejtësisë në Bruxelles.

2.
Një argument tjetër, që dëshmon ekzistencën e të drejtës ilire, dokumentohet në një nga dekretet e perandorit romak Teodosio (347 – 395 pas K), ku theksohet: “Legjislatori e kritikoi prefektin Flavius Florenzius të Ilirisë, sepse kishte gabuar, duke mbështetur ligjet lokale preçedente, që thonë se një person para se të shesi tokën, duhet të marri miratimin e kushërinjeve dhe të fqinjëve të tij”. Ky ligj më parë ekzistonte në të drejtën romake, por u ndryshua nga perandori Teodosio. [Mommsen Meyer, Theodosiani, libri XVI cum constitutionibus Siemo-ndians et leges Novellae ad Theodosianum pertinentes. Berlin, Wiedemann, 1905].

Sipas historianit Seeck, ky ligj i ishte i vitit 391 pas K, kur Prefekti i Protektoratit të Ilirisë ishte Flavius dhe Perandor ishte spanjolli Teodosio, pra perandori nuk ishte ilir. [Otto Seeck, Notitia dignitatum. Accedunt notitia urbis Costantinopolitanae et laterculi provinciarum. Francfürt am Main, 1962].

Në përiudhën kur ishte perandor Teodosio, ligji i të drejtën romake që theksonte se shitja e tokës bëhet duke marrë miratimin e fqinjëve dhe kushërijëve, u ndryshua dhe shitja e tokës bëhej me kontratë ndërmjet pronarit shitës dhe blerësit, e konkretizuar me kalimin material të pronësisë blerësit (in iure cessio).

Ky ligj ishte veprues dhe për ager publicus (pronat e shtetit perandorak), që jipeshin me qera kundrejt një pagese, ose iu shiteshin blerësve.

a. Si theksova, Perandori Teodosio e kritikonte Flavius, prefektin e Ilirisë, sepse kish lejuar aplikimin e ligjeve
ilire në lidhje me shitjen e tokës. Lidhur me ligjin romak të shitjes të tokës, Ernest Koliqi shkruan:“Ky ka
qene një ligj i asaj kohe, që u shfuqizua nga e Drejta Romake, por i ruajtur në botën Ilire”. [Ernest Koliqi,
Epica popolare albanese” Padova 1937 , pp. 14 – 15]

b. Rikujtojmë se e drejta ilire, pranohej nga perandorët romakë me origjine ilire si Aureliani, Diokleciani,
Kostantini, Justini, Jiustiniani. [Giovanni Luccheti, Contributi di Diritto Giustiniano, Giuffrè Editor, 2004]
Ky ligj i lashtë ilir, për shitjen e tokës me miratim të kushërijëve dhe komëshijëve, është i pranishëm dhe në
Kanunin e Lek Dukagjinit:
– Nyja 77, § 464: Para sè të shitet ndo’i tokë, a rendi i vadës, a rendi i mullînit, do t’u çohet tè dera kushrijve,
e vllazniës e fisit.
– Nyja 77, § 468: Po u çue kush edhè shiti tokën, mullinin a rendin e ujit, pà jau leçitë kushërijve, vllaznisë,
fisit a kufijtarit, tregu âsht i paligjshëm kah Kanûja”.
3.
Në se do të bëjmë një krahasim ndërmjet Kanunit të Lek Dukagjinit dhe të Drejtës Romake, gjejmë dhe ligje të tjerë të ngjashëm, si ligjet e organizimit të Conventus – kuvendeve (Latinisht Conventus – shqipëruar Kuvend), të cilat janë pjesë integrale e Kanunit të Lek Dukagjinit dhe të Kanuneve të tjera të Maleve Shqiptare.

Gjatë pushtimit romak, në kryeqendrat kryesore dhe dytësore të Prefekturës të Ilirisë, funksiononin Kuvendi juridik – Conventus iuridicus, ku merrnin pjesë fisnikë, të parët e fiseve, noterë dhe gjyqtarë lokalë, ndërsa për qytetarët romakë, që jetonin jasht kufijëve të Romës dhe në provincaat e pushtuara nga Roma, funksiononte Conventus civicum romanorum (Kuvendi qytetar romak).

Kur sundonte Perandori Kostandin (274 – 337 pas K), në Iliri, organizimi i conventus mori rëndësi të madhe si forum i të drejtës, të cilët mblidheshin priodikisht dhe diskutonin mbi situatat politike, zgjidhnin ankesat dhe konfliktet mes individëve dhe kolektivave, ndërhynin për të përmiresuar qeverisjen lokale etj.

Historia dokumenton se në Provincën e Ilirise të pushtuar nga romakët, kanë funksionuar tre “conventus iuridicus – kuvende juridike”, në qyetet Salona, Narona, Skardona, ndërsa në Lissus (Lezha) funksiononte një conventus civicum romanorum (kuvendi qytetar romak), por si theksojnë disa historianë të antikitetit, nuk përjashtohet mundësia, që në Provincën e Ilirisë të kenë ekzistuar dhe kuvende të tjerë. [Giuseppe I. Luzzatto, Guido A. Mansuelli. Roma e le province, in storia di Roma, vol. 17: tomo primo, Organizzazione, economia, società; tomo secondo, topografia, urbanizzazione, cultura. Bologna, Capelli, Istituto di studi romani, 1985].

Ndonëse nuk kemi njohuri çfarë kodi juridik kishin ilirët, nuk përjashtohet mundësia të ketë ekzistuar një kod tradicional ilir dhe sigurisht gjatë pushtimit romak, mund të ketë qenë i shkruar në latinisht, që ishte gjuha zyrtare e administratës, e diktuar të gjithë popujve në dominin e Perandorisë Romake.

Nuk gabojmë kur themi kuvendet shqiptare sipas Kanunit të Lek Dukagjinit dhe kanuneve të tjera shqiptare, përfaqësojnë vazhdimësi e coventus iliro-arbërore, institucione të rëndësishme, që kanë dhënë një kontribut të madh në zhvillimet sociale, politike, juridike, kulturore dhe ushtarake të popullit tonë.
4.
Gjatë pushtimit romak, prefekti i Ilirisë kishte detyrë të inspektonte dhe të kontrollonte rajonet e provincës, duke filluar me kryeqendrat, ku prezantonte konkluzionet në conventus, verifikonte shkaqet e prishjes të rendit publik, shkeljet e të drejtës civile, verifikonte zbatimin e normave dhe ligjeve të kohës, mbledhjen e taksave, mobilizimin e ilirëve në legjionet romake etj. Konkluzionet e kësaj analize prefekti i prezantonte me “Edictum perpetuum”, si e dokumenton Juristi romak Domicio Ulpiano, ne veprën e tij “Liber Singularis Regularum”.

Edictum perpetuum (shpallje e përherëshme) ishte njëkohësisht dhe Edictum pretorium (shpallje e prefektit), i cili shpallte normat që rregullonin aktivitetin e administratës dhe ushtrimin e drejtësisë në trevat e Ilirisë. Prefekti i Ilirisë, inspektimin e bazonte në zbatimin e të Drejtës Romake, por dhe të Drejtës Lokale ilire, ashtu dhe në ligjet e të drejtave të njeriut “Ius gentium”. Si shkruajnë historianët e kohës, këto proçedura, kryheshin sipas parimeve të “equità” (barazia e të drejtes romake, me të drejtën lokale ilire). Në conventus – kuvendi, gjykimi i çeshtjeve nuk bëhej vetëm nga prefekti, apo nga kryetari i conventus civicum, por shoqëroheshin detyrimisht dhe me Institutin e Recuperatio, që sipas koncetit modern përfaqëson jurinë popullore (gjyqtarët popullor) dhe avokatët mbrojtës. [Danilo Dalla, Renzo Lambertini, Istituzioni di diritto romano, Torino – Giappichelli Editore, 1966].

Çdo qytetar ilir i thirrur për gjykim (in ius), nga gjyqatari romak, ose nga gjyqtari ilir, ose kur në kuvend një antar i një komuniteti gjykohej nga një antar i një komuniteti tjetër, për të mbrojtur të drejtat e tij, kishte të drejtë të zgjidhte recuperatores, që ishin kolegj juristësh privatë, që kujdeseshin, verifikonin zhvillimin e proçesit gjyqësor për zgjidhjen e drejtë të një konflikti, apo të një mosmarrëveshje, pra asistonin të akuzuarit, ishin “ekspertët – avokatë”, në mbrojtje të drejtave të klientit të akuzuar, por dhe të akuzuesit.

E prezantova këtë aspekt të drejtës Romake, sepse instituti i Recuperatores u aplikua dhe në të drejtën ilire, madje është ruajtur dhe është i pranishëm në Kanunin e Lek Dukagjinit, ku termi Recuperatores është i shqipëruar me metatezë, në formë të shkurtër Porota. Në Kanunin e Lek Dukagjinit theksohet se, kur një person thirret nga kundërshtari, për t’u gjykuar nga pleqtë gjyqtarë, ai në bazë të rëndësisë të problemit dhe të cilësive sociale, ka të drejtë të prezantoi porotat, personat e garantit, apo ekspertët e mbrojtjes, avokatët e tij, të cilët me ndërhyrjet dhe diskutimet e tyre, ndikojnë në zgjidhjen e drejtë të mosmarrëveshjes.

Në nyjen 144, në § 1044, § 1045, § 1046, § 1047 të Kanunit të Lek Dukagjinit, është stabilizuar e drejta e thirrjes në proçesin gjyqësor të Porota (ose Poronikët) (gjyqtarët popullor, ose ekspertët – avokatët), që janë një numër personash të ngarkuar nga gjyqtari, para të cilit betohen të thonë të vërteten në mbrojtje të akuzuarit, për ta çliruar nga akuzat, që i janë bërë nga kundërshtari-akuzuesi, ashtu janë dhe porota nga ana e akuzuesit.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit përcaktohen detyrat dhe të drejtat e porota, apo poroniku, të cilët duhen të jenë përsona të ndershëm dhe ta pakorruptuar.
Nyja 144. Porota.
§.1044. Porotë a Poronikë me gojë të kanûnit thirren ata njerëz të cillt shenjohen me gisht prej gjygjit, për
me bâ bé e nie xjerrë së keq ndokend.
§.1045. Porota a Poronikë do të.jené asish:
a) që të mos të jenë gjetë në bé të rrèjshme,
b) që mos të kênë ndo’i mllef as kundra lagjes, qi bân bé, as kundra asaj qi vështron bénë,
c) që mos të jené gjind lloftaré. qi vierrin shpirtin në krrabë per nji mullë bukë.
d) që, némos me hamende mund të gjiejn ndo’i pûnë, a mùnd t’a hetojn mâ lehtas:
e) porota s’do të jenë gra, sè kanûja s’i xèn.
f) që mos të jenë të betuem e mnisa.

Porota është term teknik i përdorur me kuptim të qartë në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe është term i vjetër, me origjinë nga e drejta Romake, është fjala latine “Recuperatio”, e cila në të folmen popullore iliro-arberore, është shqipëruar në formë të shkurtuar Porota, njëlloj si janë shqipëruar dhe fjalë të tjera me origjinë latine, nëpërmjet asimilimit të bashtingëlloreve dhe të metatezave, kësisoj kanë hyrë në të folmen e shqipes, si fjala latine conventus, e përdorur fillimisht nga ilirët dhe në vazhdim e shqipëruar me termin kuvent – kuvend.

Si thamë më sipër, Kanuni i Lek Dukagjinit parashikon, që në proçeset gjyqësore të prezantohen disa porota, pra jo vetem një, proçedurë e njejtë me të drejtën Romake dhe me të Drejtën e Kostantinit, ku vepronte parimi “Testis unus, testis nullus – një dëshmitar, asnjë dëshmitar. Ky parim aplikohej në të drejtën ilire, kësisoj u ruajt ndër shekuj, madje në të njejtën formë sanksionohet dhe në Kanun, ku theksohet: jo një porota, por disa porota, nga 12 deri 24 pòorota – dëshmitarë, sepse si spjegon Kanuni i Lek Dukagjinit:

Nyja 144, § 1049, § 1050: Nga të gjithë këta njerëz, në mos i pari, së paku i dyti, apo i treti, do të ketë ndershmërinë të mos e shesi shpirtin me bè fallso”.
5.
Element tjetër i të drejtës Romake është Iusiurandum – beja – betimi, një akt proçesual solemn i përcaktuar nga ligji, me të cilën sejcila palë në gjykim, gjyaktësit dhe recuperatores (porota iliro-arberore), deklaronin garanci për të vërtetën e rrethanave që i kishte detyruar të paraqiteshin në proçes gjyqësor. Forca e beja-betimi, ishte me rëndësi fondamentale për Romën antike, ishte e njëjtë me vlerat e mbajtjes së fjalës.

Në ligjet e Kanunit të Lek Dukagjinit, janë përcaktuar proçedurat e bërjes bè – beja, betimit, përbetimit, të
sanksionuara në librin I, nyja 88, § 529 ku theksohet: “Beja dhe përtej saj nuk ka tjetër”.

Sipas “Legis actiones” (veprimet ligjore) të drejtës Romake dhe sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, gjykatësit
dhe Këshilli i Pleqëve, i kërkojnë personave në gjykim (akuzuesit dhe të akuzuarit) dhe porotave (ekspertët – avokatët) të betohen para tyre dhe para kuvendit, se ato që thonë janë të vërteta.
§.1046. Përgjithsisht beja pà Porotë s’bahet.
§.1047. Parimi i kanûnit âsht: “Beja kà Porotën, Porota kà mundin ndër hetime e të lidhmen”.

Këto proçedura të lashta juridike, janë të pranishme në disa varjante në Kanunet tona, kësisoj çdo person mund të betohet sipas Kanunit, ose të bëj bè duke iu referuar objekteve të shenjta pagane, ose sipas kritereve
të besimit fetar, duke u kryer në objekte dhe në institucionet e kultit.

Në Librin I, nyja 88, § 533 i Kanunit të Lek Dukagjinit përcaktohet: Beja në Malet e Shqypnisë asht dy
mënyrash:
a. Beja mbi gurë me Kanun;
b. Beja mbi Kryq dhe mbi Ungjill.

Pas shekullit XVI, në kanunet e banorëve të besimit islam, u shtua beja – betimi me dorë mbi kuran.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit, në Nyjen 88, § 530 sanksionohet: Kjo dorë beje âsht e pëlqyeme prej Kanûnit të Malevet të Shqypnisë, si për të dlirun prej zhgarkimesh, si edhè për të lidhun besë”, pra vlente si për të dhënë pafajsinë, ashtu dhe për të lidhur besën mes familjeve, fiseve dhe trevave.

Proçedura e beja – betimi sipas Kanunit të Lek Dukagjinit kryhet e bazuar në objekte të caktuar, që kanë vlerë garancie për të vërtetën dhe të shprehur me formula të mirëpërcaktuar beje si: “Për atë qiell dhe për këtë tokë”,“për këtë bukë”,“për këtë gurë”,“për këtë tokë”,“për kët dhè”, “për këtë vend” etj, të cila janë renditur në disa paragrafe të nyjes 89 të Librit II të Kanunit të Lek Dukagjinit.

Këto formula beje – betimi, shqiptoheshin para gjykatësve, para Pleqëve gjyqtarë nga personat e akuzuar, nga akuzuesit dhe nga porotat, për të vertetuar pafajësinë dhe për të dëshmuar të vërtetën ndaj personit të marrë në mbrojtje, për të vertetuar akuzën ndaj personit fajtor, pra të atij që akuzohet, p.sh për fyerje, apo për gjak-marrje si dorzanës (i paguar nga një familje për të marrë gjakun, kur nuk mundet ta kryej vetë).

Në kanunin e Lek Dukagjinit në Nyjen 88, § 533, theksohet se betimi – beja mbi gurë, apo e thënë “për kët gurë”, është beja më e randë, e ma të mndershmet, që njeh shqyptari i maleve”.

Proçedurat e beja-betimi sipas Kanuneve, janë laike dhe aplikoheshin si në gjyqet e organizuar nga Pleqtë dhe në Kuvende, kur kërkohej bashkimi i fiseve, për të luftuar kundër rreziqeve, që i kërcënoheshin fshatit, trevës, provincës dhe atdheut, ku të gjithë kryetarët e familjes dhe të fisit betoheshin të luftonin së bashku dhe me ata që ishin në hasmëri për gjakmarrje, si rasti i Marko Boçarit, i cili bazuar në Kanunin e Çamerisë dhe në vendimin e këshillit të pleqëve, i fali gjakun kapidan Xhavellës dhe se bashku luftuan kundër turqëve.

Formulat e betimit në Kanunin e Lek Dukagjinit janë të lashta, me origjinë parakristiane, të lidhura me mitologjinë pagane ilire, helene dhe romake. Të gjithë autorët e antikitetit, i kanë përshkruar në veprat e tyre ritet dhe formulat e betimit, si p.sh beja “për Uranin – për atë qiell”; “për Demtren – për atë dhè, për atë tokë” etj. Këto formula që zbatoheshin nga ilirët paganë, u konservuan në kulturën ilire, u transmetuan brez pas brezi dhe kanë arrijt të pandryshuara deri në ditët tona. Shpesh dëgjon ndonjë person, i cili betohet “Për atë qiell e për atë dhè”, për të bindur të tjerët në vërtetësinë e veprimeve, apo të thënieve të tij publikisht.

Riti i beja – betimit ishte ceremonial, sugjestiv, garantues dhe imponues për personat që betoheshin, por me të njëtat efekte për pjesëmarrësit në kuvend dhe për publikun që asistonte, madje në Kanunin e Lek Dukagjinit, beja ngrihet në kult, në të njëjtat nivele si roli i pleqësisë dhe i gjyqit në kuvendin e maleve.
§ 1002: Plak mbi Plak, gjyq mbi gjyq dhe bé mbi bé, kanûja nuk bân.

Krahas betimit laik me origjinë të lashtë pagane, Kanuni i Lek Dukagjinit dhe kanunet e tjera njohin dhe beja-betimi me natyrë fetare, të pranueshme për të gjitha besimet fetare, pa dallime, çka shpreh karakterin tolerant, civil, human dhe ekumenik të Kanuneve të Maleve Shqiptare. Ky respekt dhe kjo tolerancë në atmosferën e diversitetit fetar shqiptar, ka qenë faktor i rëndësishëm harmonie dhe uniteti për popullin tonë, madje shqiptarët, ndofta janë i vetmi popull, që nuk ka zhvilluar luftra fetare.

Beja – betimi fetar bëhej publikisht në Kuvende. Banorët e besimit të krishterë betoheshin në Kryq dhe me dorë mbi Ungjill; myslimanët betoheshin me dorë mbi Kuran, bektashijt betoheshin për tyrben dhe teqen dhe hebrejtë që banonin në trojet tona, bënin bè (betoheshin) mbi rrotullën e Tora të Safareve.
Një formë e veçantë betimi i përcaktuar nga të gjithë Kanunet shqiptare është beja “për derë shtëpie”.

Në Librin III, nyja 92, e Kanunit të Leka Dukagjinit, është sanksionuar:
§ 558 “Kanùja e kà lânë shtegun të lirë, qi t’epet beja edhè për derë”.
§.559 “Në bé për derë, do të betohet i zoti i shpisë n’emën të vet e n’emën të giindes së shpisë”.
Me këtë proçedurë beje, Kanuni i Lek Dukagjinit e zgjeron përgjegjësinë e personit që bënë bè, e rrit rëndësinë dhe i bën të besueshme provat e vërtetësisë. Jo vetem kaq, por në respekt e në mbrojtje të nderit personal dhe nderit të familjes në mbrojtje të vërtetës, malësori nuk e shkel kurre benë, pra nuk e shkel ligjin, rregullin dhe normën kanunore.

Një formë e veçantë betimi, karakteristike e malësorëve të trojeve veriore shqiptare, është përshëndetja e dy burrave, që nuk njihen mes tyre dhe kur takohen në rrugë, apo në një shesh, apo në shtëpinë e një miku të përbashkët, më i vjetri e përshëndet dhe njëkohësisht e pyet:
– Tungjatjeta, a je burrë?
Dhe tjetri i përgjigjet:
– Tungjatjeta, po besa, burrë me kanu!
Përshëndetjet e të dy burrave përmbanë komponente kanunore, si në pyetjen “a je burrë”, në kuptimin e je burrë me besë kanuni dhe përgjigjia është konfirmuese, është një formë beje: jam burrë më besë kanuni.
Këtë përshëndetje, studiues seriozë të huaj e konsiderojnë përshëndetje fisnike tipike shqiptare, me vlera shpirtërore dhe kulturore më të larta se përshëndetja “Lunga vita a Re – jetë të gjatë mbretit”.
Në dy dekadat e para të këtij shekulli, një numër i konsiderushëm studiues italianë, i janë dedikuar analizës të Kanunit të Lek Dukagjinit dhe të Kanuneve të tjera shqiptare. Nga këto studime kam nxjerrë dy objeksione:
a. Konstatoj një prirje tendencioze për studime të përqëndruar kryesisht në hakmarrjen – gjakmarrjen, sikur të
ishte një akt tribal vetëm shqiptar, duke lënë pa trajtuar kategoritë etiko – morale me vlera të larta shkencore,
kulturore dhe shoqërore, që përbëjnë 98 % të përmbajtjes të Kanunit të Lek Dukagjinit.
b. Disa autorë italianë, kanë gabime në përkthimet e ligjeve të kanunit, për pasojë interpretimet dhe komentet
nuk janë të sakta, madje ndonjë bën interpretime qesharake, si rasti i D.M, i cili për përshëndetjen Tungjatjeta
a je burrë, jep përgjigjen: “Po, jam burrë”, e cila nuk ekziston në praktikën e raporteve mes malësorëve.

6.
Një ngjashmëri tjetër e Kanunit të Lek Dukagjinit, me Kodin e të Drejtës Romake, shihet në aspektet e të drejtës të familjes (Kodi i familjes). Kanuni i Lek Dukagjinit përmban shumë ligje, rregulla dhe norma, që janë pothuajse identike, me ato të drejtës romake. Këto ngjashmëri i ka evidencuar kohë më parë Ernest Koliqi, studiuesi i apasionuar i Kanunit te Lek Dukagjinit dhe njohës i të drejtës Romake.

Sipas të drejtës romake, në strukturën e familjes Pater familias – i zoti i shtëpisë, ishte i pari i familjes, ishte rregullatori suprem i familjes, “komandanti”, organizatori, administratori i të gjitha aktiviteteve të pjestarëve të familjes, ishte dhe gjykatësi unik për të mbajt drejtësi, për të ndëshkuar kur gabonin pjestarët që ishin në varësi të patria potestas (pushteti i babait). Në këtë plan, i zoti i shtëpisë ishte autokrat, me të drejta të pa kufizuar për administrimin dhe mbrojtjen e pronave, por dhe për të ndëshkuar fëmijët (ius vitae et necis) kur ato gabonin. Këto të drejta dhe detyra të kryefamiljarit pasqyrohen në Codex Theodosianus, në Institutiones të Gaio dhe në ligjet e Kostantinit.

Në të drejtën romake, babai – pater familias, si zoti absolut i familjes, ishte padroni i të gjitha pasurive të familjes. Gjithëçka, që djali ose djemtë fitonin me punë, ose me tregëti, detyroheshin t’ia dorëzonin patria potestàs dhe të gjitha administroheshin nga kryetari familjes. N raste të veçanta, kur i biri e fitonte të drejtën e pronësisë me gjyq, i njihej e drejta e pronësisë për pjesën e tij. [Luigo Capogrossi Colognesi, La famiglia romana, la sua storia e la sua storiografia. Mélanges de l’école française de Rome. Nr. 122, 2010, pp 147 – 174] [Francesco Cerato, Il diritto di famiglia in età repubblicana: la patria potestas e l’istituto dell’adozione. Studia Humanitas 2021]

Në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera, sanksionohet pozicioni i “pater familias” dhe i “patria potestas”, pra i zoti i shtëpisë – kryefamiljari, ishte zoti absolut i pasurive të familjes, i prodhimeve bujqësore, blegtorale, artizanale, i mullirit, i zabelit, i livadheve etj. Zoti i shtëpisë kishte të drejtën dhe të administronte të ardhurat e femijëve, qofshin rroga, apo dhurata, ose fitime me punët që i kishte ngarkuar i zoti i shtëpisë etj. Ai kishte të drejta të fitoi, të akumuloi, të ndryshoi, të blejë, të shesi çdo pjesë të pasurisë, ndërsa të gjithë pjestarët e tjerë të familjes privoheshin nga këto të drejta, sidomos gratë. Gjithashtu, zoti i shtëpisë vendos mbi jetën e fëmijëve, e dërgon djalin në luftë së bashku me bashkëfshatarët, ku përfaqëson autoritetin dhe nderin e familjes; jep ndëshkime të rrepta kur djemtë gabojnë, madje ka të drejtë t’i leri pangrënë një ose dy ditë; u a hiqte armën per një ose dy javë (dënim i rëndë dhe tepër poshtrues për djemtë), vendoste për martesën e vajzës. Kur djemtë përfshiheshin në grindje e skandale, i zoti i shtëpisë kishte të drejtë ta lidhte djalin, ta izolonte (burgosje) në shtëpi, ose ta përzinte përkohësisht nga shtëpia.

Libri III, nyja 33, § 60 i Kanunit të Lek Dukagjinit.
a) Baba âsht me detyrë mu rrekë per të mirë të të bijve si kah ndera, si ka pasunija.
b) Me u blé armë djelmve. si të bàhen per’to:
c) Mos me bâ testamende, si të ket të bijtë:
d) Trashigimin baraz m’u làn djelmvet.

Sipas të Drejtes Romake, vetëm kush ishte “pater familias”, i gëzonte plotësisht të drejtat civile dhe politike, madje këto të drejta janë të sanksionuara në Kanunin e Lek Dukagjinit ku theksohet se vetëm i Zoti i shtëpisë ka të drejtë të marri pjesë në Kuvend, në jetën sociale të fisit, të fshatit, të krahinës, të provincës. Zoti i shtëpisë e përfaqëson familjen me të gjitha të drejtat dhe detyrat, si në kohë paqe dhe në kohë lufte.

Libri II, nyja 9, i kanunit të Lek Dukagjinit:
§. 20. Tagri, perlimi e detyrat e të zot’t të shpisë. Sipas Kanunit, sundimi i shpisë i perket ma të vjetrit nën
kulm të shpis, ose vllaut të parë; po s’paten ato veti, qi duhen për me krye kët zyrë si e lyp detyra, atbotë
zgidhet kuvendisht prej shtëpijakve njaj, qi të jet ma i mençëm, i urtë e ma kujdestar. Zot shpije mundet
m’u ba edhe njeri i pamartuem. I zoti i shpis ka tagër:
1) Me ndejë në krye të vendit në shpi të vet, edhe pse gjinden ma të vjetër se ky në shpi;
2) Mbi armët e veta edhe njiqind qese n’i bashin; mbi kal të shalës; mbi shtrojë e mblojë të veten; mbi
veglat e kafes, e këto sende as kunja e dahes s’i prishin;
3) Mbi fitime të gjindes së shpisë, të rrogës a të falmeve;
4) Me ble, me shitë e me ndrrue tokë, si arë, livadhe, ograja, prozhme, rendin e vadës e gja të gjalla etj.
5) Me dhanë e me marrë uha e me hi dorzanë;
6) Me ndreqë shpinë, ksollën, vithna, etj;
7) Me çue në punë a në shtek gjinden e shpisë;
8) Me çue gjinden e shpisë për puntorë uha a edhe falë;
9) Mbi venën e rakinë, a me ble a me shit a me dhanë uha;
10) Me ndëshkue gjinden e shpisë, kur mos të hecin si e lypë e mbara e shpisë. Ndëshkimet jan njikëto:
a) Me lanë pa hangër.
b) Me u hjekun armët e krahit a të brezit per nji a dy javë.
c) Me lidhë a me burgosun në shpi;
d) Kryekcyemin me e da shpijet me pjesë, qi i përket, për me shporrë shnerzimin e rrezikun.
11) Me hi dorëzanë kush i shpisë përtej se i ban arma; me shitë, me ble a me ndrrue gja pa leje të zot’t të
shpisë, ka tager mos u pergjegjë, se Kanuja s’e xen për të zakonshme as të shitmen, as të blemen as të
ndrruemen e as dorëzanin këso dore, e çdo send a gja do të shkembet, se a’ba pa leje të zot’t të shpisë.
7.
Në të Drejtën Romake, preçizohet se familja është qeliza e shoqërisë, por gratë nuk gezonin të drejta, gruaja nuk mund të ishte kurrë “patria potestas”, ajo përjashtohej nga të gjitha të drejtat, nuk mund të ushtronte asnjë lloj shërbimi publik. Ky ligj ishte aq i fortë dhe imponues, sa të dy Perandoritë Romake, ajo e Perëndimit dhe e Lindjes, janë drejtuar vetëm nga burra perandora dhe asnjë herë nuk u zgjodh një perandoreshë, madje dhe në senatet romake, zgjidheshin vetëm burra dhe kurrë nuk u zgjodh një grua senatore.

Para pushtimit romak, jeta dhe aktivitetet adminsitrative, ekonomike, tregëtare dhe shoqërore, bazoheshin ne ligjet e të Drejtës Ilire, madje ishte më i përparuar se Kodi i të Drejtës Romake, pasi Iliria ka dijt t’i nderojë gratë e veta, si rasti i mbretëreshës Teuta, ndër të rallat mbreteresha të kohëve antike.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e Maleve Shqiptare, familja sanksionohet si guri themelor i shoqërisë, por gruaja është pa të drejta, nuk ka shanse të barabarta me Kryefamiljarin – Zotin e shtëpisë. Ashtu si e Drejta Romake dhe Kanuni i Lek Dukagjinit, e ndalon gruan të marri pjesë në jetën publike:

Librin II, Nyja 34, paragrafi 61:“Gruja nuk mund të marri pjesë në Kuvend, nuk ka të drejtë të akuzojë, nuk
mund të jetë porota, nuk mund të jetë dëshmitare dhe nuk ka të drejta trashëgimie”.
§. 33. Detyrët e grues ndaj burrin. Grueja a’në detyrë:
c) me i ndejë nën sundim të burrit;
d) m’u përgjegjë detyrve të kunorës;
g) mos me iu perzie në fejes të të bijve e të të bijave.
Nyja 29: Grueja asht shakull per me bajt, grueja njifet si një calikë per me bajtë sa të jetë në derë të burrit.

Në dukje ligjet e Kanunit të Lek Dukagjinit janë tepër të rrepta, sidomos në nënshtrimine gruas, por ka dhe ligje që e marrin n ëmbrojtje si në nyjen 28 ku theksohet: Gruja s’bjen në gjak – Grueja lshon më gjak prinden“ Njimend se mbas kanunit t’onë gjaku shkon per gisht, porse kjo kanu s’e perfshin gruen, per arsye, se Grueja s’bjen në gjak“ edhe me qillue se vret kend.

Gjithashtu historia ka vertetuar se kanuni i Lek Dukagjinit, në rrethana të veçaanta është tolerant, jo vetëm e mbron grua, por e vendos në pozicion shoqëror të barabartë me burrat, si dëshmojnë historitë e Nores të Kelmendit, të Shote Galicës dhe të grave të tjera shqiptare, sidomos të burrneshave, që kanë marrë pjesë në Kuvende dhe kanë luftuar krah burrave për lirinë e vendit.

Sipas të Drejtës Romake, autoriteti i “pater familias” ushtrohej ndaj nuseve të djemëve dhe pasardhësve të linjës mashkullore (linja e gjakut), ndaj nipave, mbesave, stërnipave e kushërijëve, ashtu dhe ndaj fëmijëve të adaptuar nga kryetari i familjes. Ky autoritet i kryefamiljarit sanksionohet dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit sipas të cilit i zoti i shtëpisë – kryetari i familjes – i pari i oxhakut, e ushtronte autoritetin e tij mbi të gjithë pjestarët e familjes, që jetonin në të njejtën vatër zjarri, ose nën të njejtën çati, në një oxhak.

Sipas të Drejtës Romake, me vdekjen e kryefamiljarit, grupi familjar nuk shpërbehej, por në bllok kalojnë në varësi të kryetarit të ri, që e trashëgonte direkt këtë rol. Ai që zevendësonte kryetarin e familjes, ishte ose pasardhësi i parë në rradhë i kryefamiljarit, pra djali i parë adult, ose një mashkull tjetër, psh. vëllai, që kryetari
e kishte zgjedhur vetë më parë dhe e kishte lënë amanet, që ta zevendësonte pas vdekjes. Të gjitha pasuritë e familjes, kalonin tërësisht nën administrimin e kryetarit të ri.

Këto ligje të Drejtës Romake janë të njëjta në Kanunin e Lek Dukagjinit. Pas vdekjes të kryefamiljarit, zgjedhja të kryetarit të ri të familjes, dëshmon se pushteti i kryefamiljarit ishte i trashëgueshem vetëm në linjën mashkullore, pra të djemëve të kryefamiljarit.
Në Kanunin e Lek Dukagjinit në Libri II, nyja 35, § 63 tagri i Parbinis (djalit të parë) sanksionohet: Djalit
të parë i përket sundimi i shpisë mbas dekës së t’et.
Në të Drejtën Romake theksohet se trashëgimtari ishte jo vetëm i formës aktive, por dhe i formës pasive, si
ndodhte kur kryefamiljari nuk kishte fëmijë meshkuj, pra nuk kishte trashëgimtarin e tij.

Kjo proçedurë ligjore është identike dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera shqiptare, kur kryefamiljari nuk kishte fëmijë meshkuj, aatëhre pas vdekjes së tij, drejtimin e familjes e merrte nipi më i madh në linjën e gjaku (djali i vëllait):

Libri II, nyja 35, § 63, pika “e” sanksionohet: Me kên Plak katundi djalit të vllaut të parë i përket strapleqnija. Oroe: Sà të jét pà u dà shpija, i ungji i të bijve të vllaut të parë ndër zyrë të katundit e të Flamurit, si të dahen, s’kan tagër m’u përzie ndër zyrë të naltpermenduna, as i ungji, as të bijt e tij, pse jânë të bijve të vllaut të parë.
Kodi i të Drejtës Romake, përjashtonte nga trashëgimia pjestarët e linjës femërore (linja e qumeshtit) dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, vepronin të njejtat ligje, nuk gëzonin të drejtën e trashëgimisë fëmijët e vajzave të martuara (pasardhësit e linjës së qumështit), e shprehur konkretisht, të drejtë trashëgimie kishin vetëm nipat e linjës së gjakut (fëmijët e djemëve) dhe jo të vajzave.

Në rastet kur kryefamiljari vdes papritur dhe djali i tij është ende i mitur, drejtimin dhe administrimin e shtëpisë, të pasurive dhe kujdesin për djalin e mitur, e marrin kushërinjt më të afërt, si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit:
Libri II, nyja 42, paragrafi 116. Po vdiq i ati në të papritun, tuj lânë djalin férishte djepi, kushrinija do t’a mârrë në kujdes pasunin dhe djalin mje qi të bâhet 15 vjeç.

Si në Kodin e të Drejtës Romake dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit sanksionohet se kur një shtëpi mbetej pa trashëgimtar meshkuj, atëhere drejtimin e shtëpisë e merrte kushriri më i madh në moshë, që i përkiste linjës së gjakut. Në rastet ekstreme, kur dhe në rradhët e kushërinjeve nuk kishte meshkuj, atëhere sipas Kanunit të Lek Dukagjinit caktohet një kushëri i largët:

Libri II, nyja 42, paragrafi 109: “Njiqind breza në kjofshin, kanë tagër mbi gjâ, pronë e pasuní të pangut të shuem”, çka do të thotë se zot i shtëpisë dhe administrator i pasurisë, bëhet kushëriri më i largët i fisit dhe pse disa breza i largët, por që është i linjës së gjakut. Në rastet kur kryefamiljari kishte lënë borxhe, kryefamiljari i ri, detyrohej t’i paguante borxhet, duke hequr pjesë nga pasuria e trashëguar, e cila me testament i ishte kaluar kushërinjëve më të afërt.
8.
Me këtë studim, nuk kam pas qëllim të analizoj të Drejtën Romake, por kam synuar të trajtoj disa elemente ligjore, të ngjashëme me ato të drejtës ilire, për të treguar se ka një lidhje historike dhe shkambimesh kulturore ndërmjet të drejtës Romake, me të Drejtën Ilire, e cila i asimiloi, i përshtati në kushtet e veta sociale, politike dhe kulturore. Këto ligje u ruajtën besnikërisht dhe u transmetuan gojarisht brez pas brezi, si rezultojnë të pasqyruara në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në Kanunet e tjera shqiptare. Dihet se ligjet janë të qëndrueshme për kohë të gjatë, në ndryshim nga etika, normat morale, arti e kultura, që modifikohen, rinovohen, pasurohen, sipas periudhave historike dhe të progresit shoqëror e kulturor.

Origjina e vjetër dhe stabiliteti shumëvjeçar i ligjeve, shprehen në Kanunin e Lek Dukagjinit, ku theksohet “Ligjet tona ashtu si na i kanë lanë ligje të parët” dhe më tej: “Ligjeve të vjetra, të reja nuk i shtohen”, çka do të thotë, se askush nuk mund t’i ndryshoi ligjet e vjetra të Kanunit të Lek Dukagjinit.

Prania e shumë elementeve ligjore të drejtës antike helene, romake dhe ilire në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera shqiptare, nuk është rastësi, madje ruajtja e tyre në një formë pak a shumë të pandryshuar, ose e thëne më saktë, te përshtatura në kushtet historike dhe sociale të shoqërisë iliro – arbërore – shqiptare, i japin karakter origjinal të drejtës zakonore shqiptare, e pasqyruar dhe e zbatuar nga të gjitha kanunet shqiptare.