Lart në qiell, linjat e njohura të udhëtimeve botërore ajrore po zhduken. Aty, ku dikur pilotët fluturonin në rrugë të drejtpërdrejta transkontinentale, tani ata po navigojnë në një qiell që duket si xham i thyer – miliona fluturime që po realizohen përmes korridoreve të mbipopulluara. Në të njëjtën kohë, hapësira të mëdha ajrore, çuditërisht, mbeten bosh ose gumëzhijnë nga raketat dhe dronët.

Ky ndryshim nuk është i rastësishëm. Përhapja e luftërave, armiqësive rajonale dhe përshkallëzimeve ushtarake vitet e fundit i ka bërë qiejt e botës më të rrezikshëm dhe më të paparashikueshëm se në çdo kohë që nga Lufta e Ftohtë. Nga Rusia te Lindja e Mesme e deri në Afrikë, “zonat e ndalim-fluturimit” janë rritur, duke e futur aviacionin ndërkombëtar në krizë dhe duke e riformësuar ekonominë, sigurinë dhe fluturimet.

Kaosi ajror i Rusisë: Normalja e re

Në fillim të korrikut të vitit 2025, kaosi përfshiu aeroportet në mbarë Rusinë. Vetëm gjatë fundjavës së 5 dhe 6 korrikut, mbi 2.000 fluturime u anuluan ose u shtyn pas një sërë sulmesh me dronë të kryer nga Ukraina, që shkaktuan mbylljen e një pjese të madhe të hapësirës ajrore ruse.

Në aeroportin Sheremtjevo të Moskës, pasagjerja Tatyana e përshkroi situatën si “një katastrofë”. Vendet e pritjes ishin të mbingarkuara, me njerëz të shtrirë në dysheme dhe shërbimet bazë, sikurse uji i pijes ishin të harxhuara. “Nuk kishte ku të uleshe dhe njerëzit po flinin nëpër pllaka”, tha ajo.

Në Shën Petersburg, taksistët kërkonin deri në 80.000 rubla (1.025 dollarë) për udhëtimet drejt Moskës, pasi biletat e trenit u shitën të gjitha pas mbylljeve në Aeroportin Pulkovo. Vetëm më 6 korrik, më shumë se 15.000 pasagjerë mbetën të bllokuar në Sheremetjevo, ndërsa aeroportet më të vogla në Kaluga, Tambov dhe Pskov pezulluan të gjitha operacionet.

Zyrtarët rusë të mbrojtjes pretenduan se kishin rrëzuar deri në 120 dronë atë natë, disa prej të cilëve u rrëzuan vetëm disa kilometra larg Moskës. Autoritetet përmendën “ndërhyrje të jashtme” si arsye për mbylljet e përsëritura të hapësirës ajrore, që tani janë bërë gjë e zakonshme. Në Rusi aeroportet janë mbyllur mbi 600 herë që nga nisja e pushtimit rus të Ukrainës më 2022.

Të bllokuar në qiell

Por, nëse bllokimi në një aeroport është i tmerrshëm, imagjinoni nëse mbesni të bllokuar në qiell. Në qershor të këtij viti, pasi Irani lëshoi raketa drejt bazës amerikane Al Udeida në Katar, shtetet përreth menjëherë mbyllën hapësirat e tyre ajrore. Një aeroplan i kompanisë Qantas, nga Perthi në Paris qëndroi 15 orë në ajër duke bërë ecejake përpara se të kthehej në Australi. Një tjetër u detyrua që të devijonte fluturimin për në Singapor.

Tensionet Indi-Pakistan në maj të vitit 2025 çuan në mbylljen e korridoreve kyç ajrore, duke detyruar që fluturimet mes Evropës dhe Azisë Juglindore të përshkonin rrugë më të gjata dhe më të shtrenjta. Kohëzgjatja e fluturimeve u shtua deri në dhjetë orë, ndërsa ndalesat e paparashikuara për furnizim me karburant në aeroporte të panjohura u bënë rutinë.

Të dhënat nga Flightradar24 tregojnë se pilotët tani përballen me “korridore super të ngarkuara” – rrugë të ngushta të mbushura me aeroplan dhe me zona, në të dyja anët, ku ka ndalesë fluturimi. Fluturimet në një trafik të tillë të rënduar rrisin ndjeshëm rrezikun e aksidenteve, ndërkohë që kontrollorët e trafikut ajror bëjnë përpjekje të jashtëzakonshme për ta menaxhuar situatën.

Mbi Detin e Kuq, Libinë, Sudanin, Sirinë dhe në disa pjesë të Afrikës Sub-Sahariane, fluturimet po devijohen gjithnjë e më shumë për shkak të shqetësimeve për sigurinë. Kontrolli ajror në zonat e konfliktit shpesh është i çrregullt ose nuk ekziston fare, dhe pilotët detyrohen të koordinojnë devijimet në ajër duke përdorur kanale të vjetruara ose rrugë alternative komunikimi.

Pasojat mjedisore dhe ekonomike

Të gjitha këto devijime të fluturimeve kanë një kosto të madhe për mjedisin. Sipas një studimi të fundit të kryer nga Universiteti Reading në Mbretërinë e Bashkuar dhe Institut Pierre-Simon Laplace në Francë, shmangia e hapësirës ajrore ruse ka shkaktuar një rritje prej 8.2 milionë tonësh në emetimet e dyoksidit të karbonit brenda një viti. Fluturimet që janë prekur nga ky devijim kanë djegur mesatarisht 13 për qind më shumë karburant, dhe rritja më e madhe është regjistruar në rrugët ajrore ndërmjet Evropës dhe Azisë si dhe Amerikës së Veriut dhe Azisë.

Një hulumtim tjetër, i kryer më 2024 nga Viktoriia Ivannikova, studiuese e njohur në fushën e aviacionit në Universitetin City të Dublinit, gjeti se fluturimet e devijuara nga Evropa drejt Azisë tani i kushtojnë linjave ajrore deri në 39 për qind më shumë për karburant dhe lëshojnë deri në 40 për qind më shumë dyoksid karboni – shifra të mëdha për një industri që tashmë po përballet me presion të madh për dekarbonizim.

Fituesit dhe humbësit në luftërat e qiellit

Transportuesit ajrorë kinezë kanë përfituar nga mundësia për të përdorur hapësirën ajrore ruse. Rrugët e tyre nga Evropa drejt Azisë janë më të shpejta dhe më të lira, duke rritur konkurrencën për kompanitë perëndimore që nuk kanë qasje në të njëjtat korridore.

British Airways, për shembull, u detyrua të anulonte linjën Londër-Pekin dhe njërën nga fluturimet ditore Londër-Hong Kong gjatë verës së vitit 2024 për shkak të humbjeve të mëdha financiare.

Finnair, kompania kryesore e Helsinkit, e ka humbur avantazhin e saj në lidhjen midis Evropës dhe Azisë. Një fluturim për në Shangai, që dikur zgjaste 9 orë me kompaninë ajrore kineze Juneyao, tani zgjat 12 orë ose më shumë me Finnair.

Edhe në Shtetet e Bashkuara, kompanitë ajrore po ndiejnë presionin. Kompania United Airlines, për shembull, e ka zhvendosur itinerarin Delhi–Njuark nga një fluturim i drejtpërdrejtë 13-orësh në një udhëtim 15-orësh përmes Evropës dhe Lindjes së Mesme, për shkak të mbylljes së hapësirës ajrore ruse. Kjo përshtatshmëri, megjithëse është përgjigje ndaj vështirësive, është një dëshmi e qëndrueshmërisë së industrisë së aviacionit.

Kompania Air India fillimisht e kapitalizoi këtë situatë, por më pas e humbi avantazhin pas kufizimeve në hapësirën ajrore nga Pakistani, pas sulmit terrorist në prill të këtij viti në Kashmirin e kontestuar.

Raketat në qiell

Në rajonet pranë zonave të luftës, qiejt më nuk janë vetëm domenë për aeroplanët komercialë. Aktiviteti ushtarak tani është edhe në rrugët civile. Në shkurt, Kina zhvilloi stërvitje detare ushtarake pa paralajmërim në Detin Tasman. Aeroplanët komercialë u detyruan të ndryshonin rrugën gjatë fluturimit pasi një pilot i Virgin Australia mori gabimisht një paralajmërim në një frekuencë radioje të papërdorur.

Në dhjetor të vitit 2024, një sistem rus i mbrojtjes ajrore aksidentalisht rrëzoi një fluturim të AZAL nga Azerbajxhani pranë Aktaut në Kazakistan. Tridhjetë e tetë nga 67 personat në bord humbën jetën. Në një rast tjetër, një aeroplan mallrash nga Kirgizia u rrëzua në Sudan nga luftëtarë rebelë që e ngatërruan me një aeroplan ushtarak.

Këto nuk janë incidente të izoluara. Fluturimi PS752 i Ukraine International Airlines u rrëzua nga Irani në vitin 2020, ndërsa Fluturimi MH17 i Malaysia Airlines u shkatërrua nga një raketë, e furnizuar nga Rusia, mbi Ukrainë në vitin 2014. Të dyja tragjeditë shërbyen si paralajmërime të ashpra: aeroplanët komercialë janë gjithnjë e më shumë në rrezik të bëhen dëme kolaterale.

Sistemi botëror i udhëtimit ajror, që dikur ishte një mrekulli e shpejtësisë, sigurisë dhe lidhshmërisë, tani ngjan me një rrjet të ndërlikuar interesash gjeopolitike. Çdo konflikt i ri riformëson hartën. Çdo mbyllje, çdo ndryshim rruge dhe çdo ndalim i hapësirës ajrore shton vonesa, emetime dhe kosto.

Radio Evropa e Lirë

Përgatiti: Mimoza Sadiku