Lëvizjet e shpejta të familjarëve dhe ikjes nga shtëpia… Strehimi në malet përreth fshatit… Mungesa ushqimesh… Zjarre… Të shtëna armësh… Shtëpi të djegura… Bagëti të vrara e të ngordhura…

Këto janë disa dromca kujtimesh që po sillte ndërmend Gent Behramaj, 31 vjeç, nga fshati Kotorr i Skenderajt, derisa lexonte citate rrëfimesh dhe shikonte lodra, makina druri, fustane kukullash e fotografi të ndryshme – që të gjitha të ekspozuara në Muzeun e Fëmijëve të Luftës në Prishtinë.

Ky muze – i pari i tillë në Kosovë – u hap më 22 janar nga organizata joqeveritare Iniciativa e të Rinjve për të Drejtat e Njeriut – Kosovë (YIHR KS).

Gjatë luftës në Kosovë, më 1999, Genti ishte 6 vjeç.

Atëkohë, thotë se nuk e kishte kuptuar se jetesa nën kërcënimet dhe rreziqet që sjell lufta, nuk është normale.

“Gjërat e para që i kujtoj, janë lufta e dhuna. Më është dukur se ato janë normale. Më është dashur shumë kohë që ta kuptoj se nuk janë”, thotë Genti për Radion Evropa e Lirë.

Filikaçat nga gëzhojat e plumbave

Në njërin nga muret e Muzeut të Fëmijëve të Luftës është i shkruar citati: “Kur nuk kishim me çka të luanim, bënim filikaçka [v.j. pipëza për të fishkëlluar] nga gëzhojat e plumbave”.

“Ky është i imi”, thotë Genti duke treguar nga ai.

Fshati i tij, gjatë luftës, ishte sulmuar tri herë nga forcat serbe. Gjatë ofensivave, banorët iknin dhe strehoheshin në malet përreth.

Genti thotë se, gjatë sulmit të dytë, shtëpisë së tij i ishte vënë zjarri, sikurse edhe shumë të tjerave në fshat.

“Kur jemi kthyer, shtëpia ishte duke u djegur. Mbaj mend një kalë të vrarë dhe disa lopë që i kemi pasur. E gjithë toka ka qenë e shtruar me gëzhoja të plumbave të shkrepur”, kujton sot 31-vjeçari.

“Nuk kemi pasur më lodra, nuk kemi pasur asgjë dhe e vetmja formë për të luajtur, ka qenë me filikaçka. I kemi shfrytëzuar gëzhojat e fishekëve si filikaçka. Mbase edhe jam gëzuar që kemi pasur diçka për të luajtur”, thotë ai.

Thyerja e ciklit të harresës ndaj përvojave të fëmijëve

Rrëfimi i Gentit është njëri nga disa dhjetëra rrëfime të tjera, instalacione, fotografi e eksponate, që janë bërë pjesë e ekspozitës “Loja e ndërprerë” në Muzeun e Fëmijëve të Luftës në Prishtinë.

Muzeu është alternativ dhe jotradicional, thotë për Radion Evropa e Lirë drejtoresha e tij, Bjeshkë Guri.

Ajo tregon se rrëfimet e personave që kanë qenë fëmijë gjatë luftës, janë mbledhur gjatë pesë vjetëve të fundit në zona të ndryshme të Kosovës, kryesisht në ato rurale.

“E përbashkëta e tyre është se fëmijët, gjithmonë, kanë qenë duke lozur. Për shembull, duke lozur kur bombardohen, duke lozur nëpër male, ku janë të fshehur… sepse loja është njëfarë nevoje imagjinare e fëmijëve për ta procesuar gjithë mllefin dhe pasigurinë që janë duke përjetuar”, thotë Guri për Radion Evropa e Lirë.

Përvojat e ekspozuara, sipas saj, janë të fëmijëve të komuniteteve të ndryshme në Kosovë. Secila e ka përshkrimin në shqip, serbisht dhe anglisht.

Guri thotë se muzeu do të përditësohet edhe me rrëfime dhe eksponate të tjera.

Ideja dhe puna për themelimin e tij nisi pesë vjet më parë nga Nisma Rinore për të Drejtat e Njeriut (YIHR).

Ky është një rrjet rajonal i organizatave joqeveritare, i themeluar në vitin 2003, me programe në Serbi, Kroaci, Mal të Zi, Bosnje e Hercegovinë dhe Kosovë.

Drejtoresha e programit në Kosovë, Marigona Shabiu, thotë se ideja është inspiruar nga muzeu i ngjashëm i fëmijëve të luftës në Sarajevë, i cili ishte i vetmi i kësaj natyre në rajon.

“Kjo tregon se sa pak përvojat e fëmijëve dhe fëmijët si subjekte, konsiderohen dhe merren parasysh, kur bëhet fjalë për narrativët e përgjithshëm për luftërat. Ne kemi dashur ta thyejmë këtë cikël të harresës dhe neglizhencës”, thotë Shabiu për Radion Evropa e Lirë.

Ajo thekson se muzeu është i rëndësishëm për kujtesën kolektive të luftës në Kosovë, sidomos për fëmijët e sotëm, që të mësojnë për pasojat që lë lufta dhe dhuna.

“Në këtë mënyrë, ta përçojmë edhe një mesazh për pajtim dhe për paqe. Paqja është diçka për të cilën ne duhet të luftojmë”, thotë Shabiu.

Muzeu është hapur në hapësirat e organizatës YIHR në Prishtinë.

Nga kjo organizatë thonë se nuk kanë arritur të sigurojnë ndonjë hapësirë tjetër nga institucionet e vendit, por theksojnë se kanë marrë mbështetje nga donatorët ndërkombëtarë, si Agjencia e SHBA-së për Zhvillim Ndërkombëtar (USAID) dhe Fondacioni Rockfeller Brothers.

Qeset që kujtojnë urinë

Marrë parasysh se Muzeu i Fëmijëve të Luftës është iniciativë e përhershme, eksponatet e ekspozuara do të mbeten aty.

Aty do të mbetet edhe një qese plastike e Gentit nga koha e luftës, e cila thotë se i kujton urinë.

Qese të tilla mbanin ushqime të konservuara që hidheshin nga aeroplanët e forcave të NATO-s, menjëherë pas hyrjes së tyre në Kosovë, në qershorin e vitit 1999.

Ato ishin ndihma për banorët, kryesisht në zona rurale, që kishin mbetur pa shtëpi dhe pa ushqime.

Këto qese, Genti thotë se mund të gjendeshin nëpër male e ara edhe disa vite pas luftës.

Qesen e shndërruar tashmë në eksponat të muzeut, Genti thotë se e ka gjetur gati 15 vjet pas luftës dhe e ka ruajtur.

“E dini se çfarë është më interesant? Kam shkuar me një shok serb nga veriu i Mitrovicës… kemi shkuar në fshatin tim. Isha duke i folur për këto kujtime dhe duke ecur, i kemi gjetur [qeset]. Për të ishte shokuese, sepse ishim duke folur për këtë gjë dhe i gjetëm [qeset]”, kujton Genti.

Përgjatë një dekade pas luftës, Genti dhe familja e tij jetuan në Kotorr, në bodrume e garazhe të improvizuara dhe të përshtatura për banim.

Që nga viti 2010 u zhvendosën në një shtëpi me qira në Mitrovicë të Jugut – mbi 20 kilometra larg Skenderajt.

Genti i ka përfunduar studimet për Menaxhim të Marketingut, por fokus i tij ishte ndërtimi i paqes, ndaj është i angazhuar në organizatat joqeveritare lokale: Ndërtimi i Komunitetit Mitrovicë – CMB dhe Qendra “Hapësira Sociale për Dekonstruksion”.

“Lufta për mua… pak problem, kur e mendoj që 25 vjet kanë kaluar dhe disi prapë nuk ka përfunduar… Ne, për shembull, nuk kemi pasur më shtëpi”, shprehet Genti.

Qyteti ku jeton është i ndarë në jugun e banuar me shumicë shqiptare dhe veriun e banuar me shumicë serbe.

Në veri ka shpesh trazira, pasi popullata lokale serbe, edhe gati 26 vjet pas përfundimit të luftës, vështirë u bindet vendimeve të institucioneve në Prishtinë.

Kjo luftë në Kosovë ka lënë rreth 13.500 persona të vrarë, në mesin e tyre mbi 1.000 fëmijë.

Të zhdukur nga koha e luftës vazhdojnë të mbeten edhe mbi 1.600 persona, përfshirë 109 fëmijë.

“Nuk kisha pasur qejf të kem armë, të marr armë, të prek apo të shoh armë. Nuk është gjë që më ka sjellë ndonjë të mirë në jetë, as mua e as ndonjë fëmije këtu”, përfundon Genti.

REL