Ndoshta po fliste vertet me vdekjen. ..
Shfaqur me kohë në mendjen e tij, por tashmë edhe në trupin e mbështetur përgjysmë, mënjanuar në shtratin krye dhome.Vetëm sytë lëviznin dhe ndiqnin lëvizjet e tjera në dhomë, gjithçka tjetër e tij me sa duket ishte përqëndruar në atë dialog të saponisur…
Sapo hyra sytë e tij u gëzuan dhe trishtuan njëkohësisht dhe për ta kuptuar sa më mirë këtë trill të tyre ju afrova në përqafim. Aq sa mund të përqafoje një grusht eshtrash, brenda të cilave mezi ndjeva pak frymën që doli rëndë prej buzëve, kur më tërhoqi lehtë dorën e majtë dhe ma puthi. Ma puthi ndërsa mbylli sytë një çast, i cili mu duk se zgjati shumë dhe unë frikshëm kujtova se nuk do ti hapte tjetër…
Puthje dhe mbyllje e syve që kurrë nuk e kisha provuar më parë, gjithmonë ai më afronte kokën pranë dhe ashtu shtërnguar më shprehte mirënjohje.Ditë më përpara e mbërtheja nga supet, e ngrija në këmbë, e mbaja disa minuta të rregullonte ritmin e frymëmarrjes dhe pastaj e ndihmoja të vishej. Përpiqej sa mundej që të ruante dinjitetin e një burri dymetrosh dhe 96 vjeçar, por gjithësesi sapo vishte këmishën dorëzohej dhe e linte trupin e tij në duart e mia. I vishja pantollonat, pastaj xhaketën e bukur dhe këpucët prej lëkure, një numër më të madh që ti fuste lehtë këmbët dhe së fundi nuk harronte kurrë të mirrte portofolin nga komodina e tij dhe ta vendoste në xhepin e pasmë të pantollonave.Pastaj shkopin e tij shoqërues varur në derën e jashtme.
Mbyllja derën e shtëpisë dhe duke e mbajtur për krahu zbrisnim ngadalë shkallët e ngushta të pallatit, prej katit të dytë, ku mezi mund të kalonte një person i vetëm dhe uleshim në barin përbri ku porosisnim ‘’forum kafe’’ dhe përballë Shkelzenit shijonim pamjet e ndrrimit të stinëve dhe veriun që e bënte shpeshherë të dridhej.
E kisha njohur tetë vite më parë, sapo ishte kthyer prej Amerike dhe tek kafe Grand na prezantoi një miku ynë i përbashkët.Ndërsa pinim kafen dhe ndrronim përshëndetjet e rastit, biseda kaloi rrufeshëm nga politika, tek dashuria e malësorëve për vendlindjen, gratë dhe mëkatet e kohës dhe pushoi përfundimisht tek poezia.Duke dalë më vendosi një letër në xhepin e këmishës.E palosur në dysh, një fletë fletoreje katrore, si një model i provimeve të dikurshme të ndonjë nxënësi të dobët, që ma dorëzonte pak me ndrojtje, edhe pak me frikë në fund të orës, pasi kishin dalë të tjerët…
Në darkë vonë e nxora nga xhepi, ishte zhubravitur akoma më shumë, por shkrimi ishte i qartë dhe i dallueshëm, pavarësisht lakimeve nga dridhja e tij e duarve, ndërsa e shkruante.Që në titull e kuptova se ishte një dedikim edhe pse nuk kishte emër. Një poemë bukur e gjatë që e përpiva menjëherë, nuk kisha lexuar kurrë një dedikim aq të drejtëpërdrejtë, të ngrohtë, ku dashuria dhe dhimbja ishin një dhe frika e largimit të saj prej tij nga kjo jetë gati sa nuk ulërinte ,ndërsa unë e lexoja. Një poemë kushtuar gruas së vet, një grua e prajtë dhe e heshtur që sa herë e pashë ishte gjithmonë pranë tij, flokët kafë i mbështillte me një shami tejet të bardhë, sikur të verbonte ajo bardhësi si drita e beftë në sy e diellit të verës. Fliste rrallë dhe gjithmonë kur e bënte kthehej nga ai në shënjë miratimi apo adhurimi dhe shkriheshin menjëherë në dakordësinë e mendimit dhe buzëqeshnin të dy.
Poemën e tij të dashurisë e shfaqa një pasdite të vonë në facebukun tim, një muzg gri dhe i trishtë, kur të mbyllur nga covidi ju kishim kthyer leximit dhe bashkëbisedimit virtual me miqtë. Pati një reagim të menjëhershëm pozitiv, pavarësisht se poema nuk respektonte ndonjë rregull poetik dhe më së shumti ishte një grusht ndjenjash të një njeriu të dashuruar prej 63 vitesh me partneren e tij, një lloj himni modest njerëzor, në ritmet e të cilit krahas dhembshurisë dhe mirënjohjes, fshihej dhe një frikë e mezidukshme e humbjes së beftë të saj, e mundësisë së largimit nga kjo botë.Ndoshta pikërisht kjo frikë dhe mirënjohja fine e një 96 vjeçari për bashkëshorten e tij kishte goditur në subkoshiencën e miqve të mi, të cilët përcillnin çdo ditë lajmet e vdekjeve të shumta nga covidi, pleq, por edhe shumë të rinj.
Në këtë moment izolimi tronditës dhe të mungesës së prespektivës, befas të gjendeshe vetëm një ditë dhe të humbisje njeriun e zemrës ishte pragu i fundit tënd…
Ajo vdiq pak ditë më pas, covidi gjithësesi nuk e kishte munduar me atë humbjen e çuditshme të frymëmarrjes dhe nevojës për tubin e ajrimit, por i kishte dhënë një pushim të shpejtë zemre, ndërsa po rrinte pasdreke në ballkonin e vetëm të shtëpisë, ku ajri i bjeshkës ndihej më i pranishëm se kudo tjetër. Ai kishte kujtuar se ajo po bënte një gjumë të qetë, ndërsa kundronte cullufin e saj të flokëve mbi buzët e vogla dhe një buzëqeshje të lehtë skajuar bri tyre. Dhe nuk e kishte luajtur për një copë herë, deri sa e mori malli për kafen e mbrëmjes së bashku dhe i thirri pastaj. Ajo nuk u përgjigj menjëherë, siç bënte gjithmonë, as nuk u shfaq e turpëruar nga vonesa tek dera e ballkonit, por as nuk u kollit si shenjë e zakonshme miratimi…
Ai u rikthye në ballkon, era e mbrëmjes tash po luante ndrojtshëm me cullufin e flokëve dhe fytyra po zbehej së bashku me dritën e ditës, e cila ishte nisur përtej maleve. E preku lehtë në mjekër me një shpresë të vakët dhe të fundit dhe më pas me një lëvizje të ngadaltë dhe të rëndë ja mbylli sytë, në bebëzat e të cilëve pasqyrohej fundi i ditës dhe kapakët e tyre po ftoheshin papritur. Mbeti pak çaste ashtu, përkulur mbi të, si një siluetë peme, pastaj shikoi rretherrotull tij me kujdes dhe kur nuk pa njeri tjetër u përkul dhe e puthi gjatë, për disa minuta që ju dukën fraksione sekonte…
Më tregoi për këtë episod më pas, kur tashmë ai kishte botuar shtatë libra, kishte turbulluar opinionin me këtë fakt interesant dhe fliste aq bukur në tribuna promovimesh dhe takimesh letrare, derisa e lanë forcat dhe gjunjët nuk e mbanin më të sigurtë. Shëtitjen e fundit në rrugën e bukur të sapo përfunduar të lagjes së tij, ndërsa mbahej mbi mua si mbi supet e djalit të tij, mu lut ta dërgoja tek varri i saj, veç ne të dy më tha.Varrezat e qytetit ishin në periferi, pranë lumit, ndërsa ishim atje nuk e dëgjonim dot valët e tij, por ndjenim freskinë e tyre që depërtonte mbi muret rrethuese të varreve, shushërinin gjethet e blinave dhe të dukej se krejt kjo ishte tërësia e psherëtimave të të shumtëve që ndodheshin aty dhe me këtë thyenin monotoninë dhe vetminë e paskaj të kësaj banese të fundit…
E lashë pak vetëm tek varri i të shoqes, ndërkohë që vetëtonte në tru një mendim që ndoshta çdo ditë vjen në mendjen tonë, por ne e shtyjmë vulgarisht gjithmonë për më vonë. Çfarè marrim me vete kur ikim nga kjo jetë, makina, vila, karrigen të cilën e shtërngojmë fort në zyrë,zilinë, egon dhe urrejtjen apo dashurinë dhe puthjet e tilla, të cilat i shihja tek ky plak fisnik që qante dhe meditonte për të dashurën e tij dhe e puthte aq mrekullueshëm me buzët e tij të fishkura, duke përshkruar lehtë mermerin e bukur të emrit dhe fotografisë së saj.Duke u kthyer ja ndjeja ofshamat brenda tij , ngjante se pejzat e shpirtit po kriseshin dhe nga çasti në çast do të shembej nga dhimbja.
“ I bukur varri i saj!”-pëshpërita lehtë, por ai e ndjeu menjëherë.
-Jo, aspak-më tha. Të parët tanë e kishin mirë, kur formonin një grumbull të fortë dheu, gurin e rëndë te koka dhe emrin në drurin krye varrit. Ndërsa shpirti i tyre largohet ngadalë, ti përkulesh, bëhesh një me dheun, ngjeshesh me kujtimin dhe ndjen mesazhet e fshehta. Betoni dhe mermeri na ndajnë shpejt prej tyre, apo jo?!
Ai fliste dhe unë e miratoja me levizjen e kokës dhe më kujtohej dialogu me tim atë, i cili u nda shpejt nga kjo botë dhe kur më pa të tronditur,afër fundit, ma mori dorën, e vuri tek krahërori i tij dhe më tha” do të jemi tek njeri tjetri gjithmonë dhe do të flasim”. Shkoj vazhdimisht te varri i tij dhe flas me të, i tregoj gjithçka anipse nuk e kam zërin e tij në dialog. Por sinqerisht e ndjej thellë brenda vetes.Herë si boshllëk malli, herë si fjalë e shkruar gjaku, e cila lexohet aq shpejt në nënvetëdijen time dhe shfaqet në ekranin e kujtesës si një mesazh i duhur.
Ndoshta po fliste vertet me vdekjen. ..
Apo thellë-thellë ai dialogonte me kujtimin e shtrenjtë të saj dhe shpresonte të ritakohej shumë shpejt me të?! Në fund të fundit zoti secilit prej nesh ja bën më të lehtë fundin, duke e joshur me iluzionin e rigjetjes së asaj çfarë ke humbur në jetë, ndërsa shfaqesh në tunelin që i lidh dy anët, përpara ke një livadh ëndrrash që të tërheq dhe pas kthen kokën herë pas here si shenjë lamtumire për ata që i le. Dhe lotët pastaj shpejt veshin me re’ dhe me një tis të hollë mjegulle rrugën e kalimit…
Mbaj mend, kur u përkula mbi trupin e babait tim, i cili kishte pësuar infarkt, bash në cepin e majtë të syrit i hetova një gjysmë loti, akoma varur mbi qepallën e mbyllur, ishte gati në të rënë, ndoshta më kishte pritur mua, e prita në bulzën e gishtit të vogël si një margaritar dhe kujtova porosinë e tij të ribashkimit dhe komunikimit tonë në vazhdim…
Nuk i thirra më tej plakut, e lashë në dremitjen e tij, veç ja preka përsëri gishtat, mi ngrohu pak dhe në hapësirën e ngushtë, gjysmë të mbyllur të syve buloi një lot, por nuk ra poshtë në fytyrën e tij krejt kocka si reliev i një portreti në skulpturë. “ I lumi ai për jetën e tij, i lumi ai për pritjen e tij!” mendova njëherësh dhe tërhoqa pas vetes derën e rëndë të drurit në largim…

Gusht 2022

n’verbninë e territ
i lshova
natës nëpēr natë
shtratin tim
me provu
nji herë t’vetme
n’jet’ t’vet
nji hurbë eligziri
m’u ba grue
si unë
me prek
andrrën
me trupin
kur prek trupin
në ngërthim
e bashkë
shkarkojnë rr’fe
që djegin çarçafët
si copa letrash
e i bajnë sytë
t’shkëlqejnë
djegshëm
si katēr hënë
n’flakë
herë t’plota
herë t’mekta
trupat prej gacash prushi
që feksin
në trajektoren
e yjeve t’kallun
që bien prej qiellit
prej ku
nuk mbet as
hini i një cigareje
pirë ngutshëm
sa zgjat
andrra
n’trup t’andrrës

Në disa vende të Evropës në vitin 1988, regjimet komuniste po shkonin drejt kolapsit, por në Shqipëri, një disident i burgosur priste ekzekutimin e tij në një qeli të errët në vapën e gushtit.

Burgu në qytetin e tij të Kukësit në veriperëndim të vendit nuk ishte një eksperiencë e re për Havzi Nelën, sepse në dy dekadat e fundit të jetës së tij ai e kaloi pjesën më të madhe të kohës pas hekurave.

Nëntë muaj më parë, në nëntor 1987, ai mori stilolaps e letër dhe shkroi disa vargje për një poezi të quajtur “O liri, o vdekje”.

“Le të kënaqet hasmi, le të qeshë i marri! Liria më thërret, vdekja nuk më tund.”, thonë vargjet e fundit të poezisë.

Nela, në atë kohë 54 vjeç, u var në rrugën e qendrës së qytetit të Kukësit në mëngjesin e 10 gushtit 1988, pasi gjykata refuzoi apelin ndaj dënimit me vdekje. Ai ishte poeti i fundit që u ekzekutua në Shqipërinë komuniste.

“Unë kam mendimet e mia”
Petrit Palushaj, studiues nga Kukësi, ka kaluar vite të tëra duke studiuar Nelën dhe e ka cilësuar atë si “një kundërshtar të hapur të regjimit komunist”.

Mësues dhe poet, Nela lindi më 20 shkurt 1934 në fshatin Kollovoz të qarkut të Kukësit.

Më 26 prill 1967, së bashku me gruan e tij Lavdien, ai kaloi kufirin për në Kosovë, e cila në atë kohë ishte pjesë e Jugosllavisë, por u arrestuan nga ushtarët jugosllavë dhe u burgosën në qytetin e Prizrenit.

Më 6 maj 1967, jugosllavët i kthyen në pikën kufitare të Morinës si pjesë e një shkëmbimi me disa shqiptarë të Kosovës, të cilët qeveria shqiptare ua dorëzoi autoriteteve jugosllave.

Në kohën e komunizmit në Shqipëri, kur kufijtë ishin të mbyllur për shumicën e njerëzve, kalimi i paligjshëm i kufirit ishte një nga krimet më të rënda dhe konsiderohej tradhti dhe dënohej rëndë.

Më 22 maj 1967 Nela u dënua me 15 vjet burg për kalim të paligjshëm të kufirit dhe iu konfiskua e gjithë pasuria. Gruaja e tij u dënua me dhjetë vjet burg, por ajo kreu vetëm dy vjet.

Nela u dënua për herë të dytë më 8 gusht 1975, ndërsa ai ende vuante dënimin e parë në burgun famëkeq të Spaçit. Aktakuza e akuzonte atë për “agjitacion dhe propagandë” që synonte të minonte partinë në pushtet. Kjo i shtoi edhe tetë vite të tjera dënimit të parë. U lirua më 19 dhjetor 1986, por vetëm për disa muaj.

Më pak se një vit më vonë, më 12 tetor 1987, ai u internua në fshatin e thellë Arrën të zonës së Kukësit.

Dokumentet e përshkruajnë Nelën si një person me mendime të forta kundër regjimit, të cilat ai nuk i fshehu as kur ishte përballë prokurorëve.

“Unë kam mendimet e mia dhe i kultivoj ato, dhe ndoshta janë në kundërshtim me këtë sistem”, tha ai në komentet nga bisedat me shokët e tij të burgosur në burgun e Spaçit, të regjistruara në dosjen e tij.

“Kam thënë se feja duhet të lihet e lirë dhe njerëzit duhet ta shprehin fenë e tyre. Nuk kishte nevojë të merreshin masa kaq të forta dhe të zhdukeshin fetë.”

Ai u tha gjithashtu prokurorëve se nuk ishte dakord me kolektivizimin e tokave të fermerëve dhe kodin e rreptë për nxënësit në shkolla.

“Ai përdori fjalën e lirë kundër diktaturës”

Një bust në nder të Nelës u ngrit në vitin 2018 përballë një shkolle të mesme në Kukës, e cila ka marrë emrin e tij.

Për komunitetin vendas, Nela është një figurë shumë e rëndësishme dhe kujtohet me respekt, krenari dhe pak pikëllim e trishtim, pasi pjesën më të madhe të jetës së rritur e kaloi në burgje dhe kampe internimi.

Gazetari vendas Bekim Leknica argumentoi se historia e tij duhet të përfshihet edhe në kurrikulën arsimore.

“Të dinë sakrificën që ky poet bëri gjatë sistemit komunist se në fund të fundit ai nuk mori armët të luftonte kundër regjimit. Ai përdori fjalën e lirë dhe nuk ishte dakord me diktaturën”, tha Leknica për BIRN.

Në gjyqin e tij të fundit në qershor 1988, i cili zgjati vetëm një javë, Nela u akuzua se u largua nga vendi i burgimit “pa lejen e autoriteteve përkatëse”. Akuzat thoshte se “ai u përpoq të arratisej jashtë vendit, në Jugosllavi”.

Në një dokument të prokurorisë thuhet se Nela në fakt nuk arriti të arratisej, por Palushaj mohoi që ai gjithsesi të ketë tentuar të arratiset për herë të dytë jashtë vendit. “Ai e dinte tashmë se çfarë donte të thoshte nëse përpiqej të arratisej”, theksoi Palushaj.

Gjyqi ishte i shkurtër. “Hetuesia, prokuroria, gjykata duke qenë shumë të kënaqur që kapën një armik të deklaruar, e kapin dhe për 7 ditë ia bëjnë gjyqin dhe merret vendimi me vdekje”, tha Palushaj.

Më 24 qershor 1988, Gjykata e Lartë hodhi poshtë kërkesën e të afërmve të Nelës për t’i falur jetën dhe ai u dënua me vdekje me varje. Dënimi me vdekje u miratua nga Ramiz Alia, kryetari i presidiumit të Kuvendit Popullor, parlamenti i kohës komuniste.

Nela u var në orët e para të 10 gushtit 1988, në mes të qytetit të Kukësit. Trupi i tij u la jashtë për pjesën tjetër të ditës dhe banorët vendas u tronditën kur e panë të varur atje.

Më pas ai u varros vertikalisht në një vrimë të krijuar duke hequr një shtyllë. Palushaj tha se mënyra se si u varros, pa dinjitet, ishte një tjetër fyerje nga shteti.

Përpara se Nela të ekzekutohej, kur të afërmit e tij kërkuan t’i falej jeta, një komision shqyrtoi çështjen e tij dhe vendosi të mos e linte të jetonte. Një nga personat në komision ishte Kristaq Rama, babai i kryeministrit aktual të Shqipërisë Edi Rama.

I pyetur për këtë në vitin 2020, Edi Rama tha se “nuk ishte i bindur për nënshkrimin” në dokumentin e miratimit të ekzekutimit.

Që nga rënia e regjimit komunist në Shqipëri në vitin 1991, asnjë që ka kryer krime gjatë kohës që ishte në pushtet në atë kohë nuk është ndjekur penalisht./Reporter.al/

Profil artistik1

Hapësirën këtu,
bregun dhe detin,
i kam me “tapi”,
me “vulë” shteti!

Hotel me 5 yje,
si në Varadero,2
s`gjen më lirë,
nata 200 euro!

Rëra që shikon,
ka jod magjik,
cilësia paguhet,
bëj mirë llogaritë!

Çadra,shezlong,
me ngjyra dielli,
20 euro dita,
vijnë nga Izraeli.

Ushqimi tri vakte,
gatimi shtëpiak,
ç`e do restorantin,
me ushqim bajat!

Për peshk t`egër,3
këtu jam i pari,
të tjerët të japin,
peshk rezervuari.

Fruta ke në pemë,
shegët e ftonjtë,
rri larg dyqaneve,
se t`mashtrojnë!

Kam pije lloj – lloj,
verë Narte, Italie,
100 euro shishja,
t`kam mik shtëpie!

Ujin e ke t`ftohtë,
direkt e nga mali,
mos bli te fqinji,
të shet uji kanali!

Nëse do “koka”,
ta sjell me porosi,
veçse t`kushton,
si në Kolumbi.

T`gjej marihuanë,
hashash, heroinë,
t`i bëj qejfin tënd,
unë bëj llogarinë!

Nëse do patenta,
për skafe e jahte,
t`i bënë byrazeri,
brenda një nate.

Këtu ke gjithçka,
asgjë s`mungon,
nëse të nevojitet,
të gjej edhe dron.

Tek unë vjen elita,
t`pasur, politikanë,
liderë të mëdhenj,
të gjithë miq i kam!

Kuptohet jam bos,
të shërbej me nder,
s`jam si fqinji im,
lango e i pavlerë!

Në tërë Otranton,
unë jam me nam,
siç ish Mjekërziu,4
pirati me famë.

Kur lundroj unë,
sirenat jehojnë,
kapitenët e skafeve,
gatitu më nderojnë!

Kur vjen kontrolli,
për taksa e tatime,
s`e kam problem,
t`hedh ca thërrime.

Ti fillo pushimet,
bëj qejf si “bej”,
atij që të bezdis,
dhëmbët ia thyej!

S`ja mban askujt,
t`më dalë përballë,
dhe vet Haxhi Aliu,5.
po të ishte gjallë!

Iç fare mos pyet,
për ligjet e shtetit,
se unë jam pirati,
“i forti” i bregdetit!

………
1.Profil,në kuptimin “drejtim kryesor i veprimtarisë së dikujt”, 2.Varadero, qytet turistik në Kubë, një nga plazhet më të mira në botë.
3.Peshk i egër, është përdorur në kuptimin peshk deti.
4.Mjekërziu, pirat i shekullit të 18-të, që përhapte tmerr e frikë në dete…
5.Haxhi Ali Ulqinaku(1569-1625) ka qenë kapiten detar ulqinak me emër në Mesdhe. Në Karaburun, një shpellë mban emrin e tij.

85 VJET ME PARE U BOTUA KRYEVEPRA VISARET E KOMBIT- II

Në librin “Historia e Letërsisë Shqiptare-1983”, emrat e ndritur e dijetarëve poetë, At Bernardin Palaj e At Donat Kurti, të njohur qysh në vitet njëzetë për veprat në shërbim të kombit, nuk përmenden askund. Në organet e shtypit, si Bashkimi, Drita, revistat Nëntori e Ylli, botoheshin lavde për njerëz pa vlerë dhe herë pas here shkrime kundër poetëve e dijetarëve françeskanë. Gjithsesi, as fyerjet, as mohimi, as heshtja, nuk mundën ta shuanin dritën e penës së tyre të artë. Ajo shndrinte brenda e jashtë Shqipërisë. Aso kohe, Ernest Koliqi shprehej: “Veprimtarija letrare e Françeskâjve, zbuloi visaret e folklorit t’onë. Bashkë me tê zbuloi edhe shpirtin shqiptar të mshehun nder palët e moçme të folklorit edhe n’at shpírt gjet kriteret me gjikue botën e mbrêndshme dhe të jashtme, jetën shqiptare edhe atê të huejen. Shkolla letrare e Françeskàjvet, shqyrtoi traditat e lashta në prizmin e qytetnis dhe u dha Shqiptarvet këshillin e prèm se ato tradita fisnike, me rràjë të thella indoeuropjane, duheshin mbajtë e ruejtë si nji pasuni e madhe shpirtnore prej së cilës kombit i rridhshin tagre nderimi e çmimi në gjinìn e botës së përparueme.” Ndërsa At Anton Harapi shkruante: “ Na Françeskajët jemi nji Urdhën për seri: pësojmë, vuejmë e dajmë kashatën e gojës me popull; kapitali ynë âsht jeta e fjeshtë e ndihma e bâmirsavet; po na teproj gjâ, aty bâjmë nji lemoshë, këtu ngrehim nji kishë e meremetojmë nji qelë, vinë të tjerë, e ndër ato rrafshina, vijojnë veprimin; na atëherë dalim e kërkojmë prap tjera  lamije veprimi; pakë na njihet, e shum na shkruhet për mend e për mungesë urtije, por ai themeluesi ynë shi në nji këta gjet e vuni mâ të madhin gëzim,”
Fillim ngazëllyes-mbarim tragjik.

Nën emrin “Visaret e Kombit” deri më sot njihen 15 vëllime. Botimi i tyre nisi më 1937 në Tiranë me vëllimin “Kangë trimash e kreshnikësh”, mbledhur nga Karl Gurakuqi e Filip Fishta dhe u mbyll më 1944 me vëllimin XV, “Kangë triminije dhe dashunije”, mbledhur nga Mehmet Sheshori.
Në vargun e artë të këtyre veprave madhore, shkëlqen vëllimi–II, “Kangë Kreshnikësh e legjenda”, botuar më 1937, nga At Bernardin Palaj e At Donat Kurti. Në hyrjen e librit, ata rreshtojnë me nderim nismëtarët, At Shtjefën Gjeçovin. Vinçenc Prennushin e Marin Sirdanin, të cilët, si bletët mblidhnin pasurinë e kulturës së pashkruar shqiptare. Gjithashtu autorët bënë të ditur lexuesin, se për këtë vëllim bashkëpunuan edhe etërit françekanë, si Nikoll Dajçi, Bernard Llupi, Simonn Mikeli, Lonard Shajakaj e Rrok Gurashi.
Në mbarim të luftës, kur u fol për paqe e lumturi, botimi i serisë “Visaret e Kombit” u ndërpre trishtueshëm, sepse autorët e saj të ndritur, që punuan me vetmohim për mbledhjen e krijimtarisë së pasur gojore shqiptare, u ndëshkuan rreptë nga regjimi komunist, disa me humbjen e jetës ose të lirisë, të tjerët u ndaluan të vazhdonin më tej. Veprat u ngujuan në arkiva dhe u shpërdoruan nga të tjerët. Për autorët nuk flitej më në mjediset shkencore, një dukuri kjo e ngjashme me një dënim tjetër mizor: mohim i veprës së tyre, duke shkelur rëndë ligjin e shenjtë të autorit. Edhe sot, në disa botime, siç ndodh me librin “In memoriam, Aleks Buda” 2010, në studimin për rapsoditë e veriut apo eposin e kreshnikëve, emrat e dijetarëve artistë françekanë për çudi nuk shihen kund, kur dihet se mbledhësit e folklorit në botën e kulturës nderohen si poetë të mëdhej. Kështu në një historizëm të Shaban. Sinanit, në kërkim të klasave, edhe në eposin e kreshnikëve, përmenden emra të viteve shtatëdhjetë, shumica e të cilëve nuk janë marrë me këto punë, ndërsa mbledhësit e studjuesit e lavdishëm, si At Bernardin Palaj dhe At Donat Kurti, ceken shkarazi vetëm nën emrin “françekanë.” Gjatë leximit pandeh se shkrimi vjen nga koha e luftës së klasave dhe e ndalimit të veprave të mirëfillta kombëtare. Mesa shihet hija e përndjekjes endet edhe sot në mendjen e atyre, që i shërbyen me bindje një kohe të dhunshme.
At Bernardin Palaj e At Donat Kurti në thesarin e artë, “Visaret e Kombit”, në vëllimin II, “Kangë Kreshnikësh dhe Legjenda.”, lanë trashgim 342 këngë. Ata paraqitën në hyrje, edhe një analizë me nivel të lartë shkencor. Japim shkurt një pjesë prej saj: “Lvizja dijtunore-shkruajnë ata- mbi rapsodi, legjenda, prralla popullore filloi ma s’pari, kur vllaznit Grimm botuen Kinder und Hausmaerchen. Prej vjetit 1841 e ktej, me qinda e qinda u mblodhen e u botuen, Maerchen në Germani, Folks-Tales n’Angli, Folventyr në Norvegi, Skazkas në Rusi, Paramythja në Greqi, Fiabe n’Iali, Contes në Francë, Cuentos e Contes në Gadishullin Hiberik e jo vetëm ndër të gjitha viset e Europës, por edhe në n’Azi, n’Afrikë e ndër ma të kthelltat e të rryeshmet krahina t’Amerikës.”
Në krye të rapsodisë “Martesa e Halilit” shihet, edhe ky shënim i tyre: “Kjo rapsodi, e përmbledhun mbas shqyptimit të rapsodve të Curraj, mund të quhet bashkë me martesën e Mujit e me dekën e djalit të tij Omerit, nji ndër ma të bukurat e ma delikatet, qi kemi shqip, nga ky populli poet, me nji disinvolturë klasike- Sa piktura mandej mbrenda kësaj rapsodije! Sa mendimi i njomë e ç’fuqi gjuhe në përshkrim t’objektavet!.”
Në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar,-2009, të Akademisë së Shkencave, këta poetë dijetarë, përmenden shkurt: “Bernardin Palaj ishte klerik, studjues. Mbledhës i epikës legjendare.” Më tej vijon një percaktim i pasaktë: “Veprimtaria e tij kryesore ishte mbledhja e teksteve të epikës legjendare në v. 1913-1934, të cilën e kurorëzoi me botimin e vëllimit Këngë Kresnikësh dhe Legjenda (1937).” Veçse pak nga pak, e vërteta e fshehur vite me radhë në arkiva, del nëpër dorëshkrime e librat me poezi e prozë, që trajtojnë tema të kulturës kombëtare. Pra, para lexuesve shfaqet nga errësira, poeti i mohuar e shkencëtari i ndeshkuar më 1947, për veprën atdhetare. Ndërsa për At Donat Kurtin, doktor i shkencave, shkruhet me mungesa të dukshme: “Mbledhës e studjues i folkorit, klerik.” Por nga rreshtimi i veprave të shumta, del në dritë, shkrimtari e studjuesi i gjuhës shqipe. Për At Zef Pllumin, njëri qe“Frati, kangëtari, poeti, folkloristi, shkencëtari, zog i rrallë”, e tjetri “ vjollca e letrave shqipe..”

Meditim per poetët e paharruar
Përfytyroni për pak çaste dy poetët e rinj, të kthyer në atdhe nga studimet e larta në Austri, Zvicër e Itali, të cilët marrin përsipër barrën e rëndë, si vëllezërit Jackob e Wilhelm Grim, kërkimin e mbledhjen e pasurisë kulturore të pashkruar në Malësinë e Veriut. Në vapë e acar ngjiten maleve përpjetë, ndalen në stane e kulla të mirëpritur nga barinjtë e malësorët bujarë. Atje për nder të miqëve rreth vatrës, rapsodët me zë të thekshëm burrash e me lahutë, ua marrin këngëve për kreshnikët e Jutbinës. Atbotë Bernardini dhe Donati shënojnë në letër fjalët në vargje të kohëve iliriane, për Behurin, Omerin, Zukun, Ajkunën, Rushën, Gjergj Elez Alinë, Mujin e Halilin e Jutbinën, ashtu si dikur poetët klasik, hidhnin në pergamen vargjet e Homerit, për Patroklin e Akilin, Paridin, Hektorin. Helenën e Trojën. Mos vallë bardi i verbër mjekërbardhë, endej në malet tona? Poetët tanë françeskanë krahas këngëve mblidhnin legjendat, përrallat, doket e zakonet. Pasi mbaronin punën prej artistësh, ktheheshin të lumtur në qelën e famullisë dhe së fundi arin e mbledhur, e derdhën në një libër të përbashkët me emrin “ Visaret e Kombiit.”
Për shkak të viteve të dhunshme, kjo vepër, mjerisht nuk njihet në gjuhët e huaja, sepse përkthyesit humbën kohën vetëm për kulturën e popujve të tjerë. Nëse një ditë do të lind poeti i madh përkthyes, bota do të njihet me një vepër tjetër me vlera të rralla artistike, krahas veprave, si Iliada, Odisea, Eneida, Gilgameshi etj

At Bernardin Palaj
U lind Shkodër më 1894 në familjen me tradita atdhetare nga Shllaku i Dukagjinit. Mësimet e para i mori në shkollen e Etërve Françeskanë me drejtor At Gjergj Fishtën, në Shkodër. Pas gjimnazit në Seminarin Françeskan, studjoi në Salzburg për filozofi–teologji, kurse në Insbruck të Austrisë ndoqi leksionet në Fakultetin e letërsisë. At Bernarin Palaj më 15 shtator të vitit 1911, përkiste urdhërit françeskan, ndersa në gusht të vitit 1919 u shugurua meshtar. Ai njihet edhe si famullitar në Dioqezen e Pultit e të Rubikut.
At Bernardini u shqua në lëtërsinë dhe kulturën kombëtare, si poet, analist , etnograf, muzikant, etj. Për herë të pare më 1920, në revisten Hylli i Dritës, të drejtuar nga At Gjergj Fishta, boton poezi e studime shkencor që u pritën mirë nga lexuesi shqiptar. Palaj, dha mësime për gjuhën shqipe e latine në Liceun Illyricum në Shkodër. Më 1923, bashkëpunon në gazetën “Ora e Maleve” me Gjergj Fishtën, Ndre Mjedjen, Anton Harapin, Vinçenc Prennushin etj. Bernardin Palaj, u bë i njohur edhe me poemat
“ Vorri flamurit, “ “ Moskë Alkazar,” “ Prej burgut të jetës ,” Ediela e fundit nëAventi” etj. Mbi të gjitha Bernardin Palaj, njihet për bashkëpunimin e shkëlqyer vëllazëror me dijetarin e palodhur Donat Kurtin, në shtegtimet maleve për mbledhjen e këngëve e rapsodive shqiptare gjatë një kohe, që zgjati njëzetë vjet. Tërë ai p֝ërkushtim e mund poetësh e dijetarësh u kurorëzua me kryevepren “Visaret e Kombit -II”. Ata botuan, edhe studime për doket e zakonet shqiptare. Më 1940 Bernardin Palaj rreth këtyre temave mbajti ligjërata të përkryera në Kongresin e Studimeve Shqiptare dhe në mbledhje të ndryshme kulturore. Gjatë krijimtarisë së vet, ky dijetar poet përdori edhe anonimet, si Kukel, Lapaj, Konstandinus, Viator.etj.
E gjithë kjo jetë e pasur me krijimtari në sherbim të atdheut, do të shuhej dhimbshëm nga sundimi komunist pa ligje në vendin tonë. Më 1946, u burgos e më 8 dhjetor 1947, u fol se ndërroi jetë nga tetanozi i shkaktuar nga prangat që shtrëngonin duart e arta të atij poeti të paharruar, në qelitë e Burgut të Shkodrës.

At Donat Kurti

U lind në Shkodër më 1903. Mësimet e para e të mesme i kreu në qytetin e lindjes. Pas studimeve në Universitetin “San Antonio” të Romës, më 1927 emërohet mësues. Më 1937 merr gradën Doktor i Shkencave, kurse më 1939 është drejtor i gjimnazit “Illyricum” në Shkodër, deri në vitin 1946. kur u burgos.
Donat Kurti është një nga dijetarët e shquar të kulturës sonë. Prof. Dr. Norbert Jokli e cilësoi si një ndër prozatorët më të mëdhej shqiptarë. Vepra e nisur nga At Shtjefën Gjeçovi u ngrit edhe më lart nga At Donat Kurti në bashkëpunim me At Bernardin Palaj etj. Krahas punës për veprën “Kangë Kreshnikësh e Legjenda”, ai botoi librat “Prralla Kombëtare” në dy vëllime, “Fëmijë të lumtur”, si edhe studimin “Lojna popullore”.
Donat Kurti as në burg nuk e ndërpreu punën e lodhshme shkencore. Atje, i ndodhur ndërmjet të burgosurve nga krahina të ndryshme, mblodhi shprehi të gjuhës shqipe dhe përgatiti një fjalor frazeologjik me nivel të lartë shkencor të gjuhës shqipe, me 45000 shprehje të rralla, një për Universitetin e Tiranës, dhe një për vete. Por fjalori i punuar me aq mund, ra në duar plagjatësh. At Donat Kurti deri në fund të jetës më 1983, në Tiranë, i ruajti të gjitha vetitë e burrit të ndershëm, i përkushtuar Zotit dhe atdheut.

Perfundim.
At Bernadin Palaj e At Donta Kurti, këta mbledhës të palodhur atdhetarë ndër male e këngëve të kreshnikëve, me prirjet e tyre prej poetësh, zbuluan një visar të pasur të poezisë së pashkruar artistike veriore shqiptarë. Sipas tyre rapsodët e kreshnikëve me frymëzimin e tyre poetik, me trajtimin artistik, me vargun e rrjedhshëm e me gjuhën e pastër, krijuan vargje nga më të çmuarat të poezisë sonë popullore. Ndërkohë me aftësinë prej dijetarësh Palaj e Kurti, gjatë studimit të gjuhës, sqaruan se emri Halil, do të thotë “i bukur”, ndërsa Gjergj Elez Alia, sipas mbiemrit do të thotë, “i lartë, fisnik”, ndërsa me fuqinë e trimërinë legjendare dhe me armët e kreshnikëve, ata përcaktuan kohën e krijimit e cila përkon me kalimin nga ilirishtja te shqipja para dyndjeve sllave, me ndikime të herëshme osmane dhe traditën kulturore shqiptare. Pra, sipas tyre, në epikën heroike vendin qendror e zënë rapsoditë kushtuar kreshnikëve si Muji, Halili e Gjergj Elez Alia, ku zakonisht zhvillohen bëmat me kundërshtarët e tyre, “kralë” e “bajlozë.”
Me Visaret e Kombit At Bernardin e At Donat Kurti, mundën të plotësonin një nga pjesët e pashkruara e më të vështira të historisë, të qenies e kulturës së kombit shqiptar, qysh nga thellësitë e errta të mesjetës. Pra, për tërë këtë veprimtari, gjithmonë në shërbim të kombit shqiptar, regjimi komunist i burgosi të dy këta dijetarë të shkencës albanologjike, me akuza të bazuara mbi një varg të pavërtetash. Prokurorë e gjyqtarë pa kulturë, të cilët u shfaqën me turfullimë pas luftës civile, e akuzuan “armik i popullit“, poetin atdhetar Bernardin Palaj me shërbesa fetare pranë besimtarëve në vise të thella malore. Ndërkohë dijetarin albanolog, Donat Kurtin, i huaj ndaj çdo politike, e akuzuan si “themelues” i një partie të paqenë me emrin “Partia Demokristiane”. Këto i shoqëruan me sajime, siç qenë gjetja e armëve në kishë, vepër tinzare e sigurimit të shtetit, apo shpifja si bashkëpuntorë të revistës “Hyllit të Dritës” në shërbim të pushtimit italian. Para trupit gjykues ata qendruan si burra malësije. Doktor Donat Kurti midis të tjerash u tha: “Nuk kam punue për fashizmin…Prej jush nuk pres kurrnji të mirë, edhe pse deri më sot nuk i kam ba kurrkujt keq. Mue nuk më ban përshtypje as vdekja, as burgu, por më vjen keq se më mbeti puna përgjysë. Të gjithë jetën time, të gjithë talentin tim e kam shkri vetëm për t’i shërbye popullit shqiptar, pa marrë parasyshë sakrificat e privacionet.”
Por shkaku i vërtetë për burgosjen e dy atdhetarëve, lexohet qartë në hyrjen e veprës Kangë Krreshnikësh dhe Legjenda:”Kangët e vjetra, që njifen prej malcorve, nën emnin“kangë kreshnikësh, kangë të moçme, kangë lahute, janë visari ma i çmushmi i gjuhës, shprehja ma e gjalla, e shum ndiesive bujare e përfytyrimit typik i fizionomisë së kombit t’onë.
Mbas nji shqyrtimi të kujdesëshëm vehet re, se ndër kto kangë mshehet ndjesija për pamvarsi, pse gjithkund del në shesh lufta e blokut të fisevet shqiptare Mal i zi-Shqipni kundra Slavit, që tue kapërcyem Danubin, msyn qëndrën e ktyne fiseve: Jutbinën.” Ky shkrim i botuar më 1937, binte ndesh rreptas me politikën atdhemohuese të “bashkim-vëllazërimit” të vitit 1945.
——-
Japim shkurt dy margaritarë, marrë nga libri Visaret e Kombit: “Gjergj Alez Alia” e ”Martesa e Halilit”, të mbledhura prej tyre ndër lahutarët legjendarë, si bletët lule më lule, nga një mal në tjetrin, vatër më vatër e stan më stan.

GJERGJ ALEZ ALIJA *)

Trim mbi trima ay Gjergj Alez Alija!
Qe nand’ vjet, nand’ varra në shtat m’i ka:
Veç nji motër, natë e ditë te kryet;
I a lan varrat me ujt e gurrës nand-vjeçe;
Ia lan varrat me ata lott e syve;
Ia terë gjakun me ata flokët e ballit;
Shtatin vllaut i a shtrëngon m’ruba të nanës,
N’petka t’babës trupin i a hijeshon,
Armët e brezit i a rendon mbi krye.
—————————————-
A dalë zani e paska marrun dhen,
Se ‘i baloz i zi a dalë prej detit.
Trim i prapët e belagji qi ish’ kanë,
I a ki’ qitun dheut nji rreng të randë:
-Tim për tim kah nji dash të pjekun!
-Tim për tim kah nji vashë me i a djergun!
-Ditë me ditë kah nji kreshnik me premun!
-Javë për javë kah njih krahinë me djegun!
Edhe Gjergji rendi te i ka ardhë,
Me lot faqet trimit m’i u kanë mbushë.
Erzi i shpis qysh lshohet n’dorë t’bajlozit?!
————————————————
Braf, në kambë por djali konka çue:
T’e marrsh gjogun, motër, të mejdanit,
Fill n’gjytet me te, motër, të m’bijsh,
Hypi atit, bjeri n’derë nallban-jaranit. **)
E në sheher çika konka ra.
————–..
A shkue motra te nallaban-jarani
“Falë me shndet, thotë, Gjergji të ka çue:
Kam orokun e mejdanit,
Sa ma mirë ket gjok ti me m’a mbathë!
Thanë m’ka për patkoj prej tumakut; ***)
Me m’i a shti thumbat prej çelikut;
Se do t’dal m’u pre me baloz t’detit!”
Si per vedi gjogun e ka mbathë
Edhe n’pramje çika a dredhë në shpi;
Ka gjetë vllan tu’ e pritë nën hije t’blinit.
Ça kish ba ay trimi Gjergj Alia?
Falë me shndet balozit m’i ka çue:
“Me dalë heret n’at fushën e mejdanit
Çik’ për ty, baloz, nu’ m’ka qillue;
Desht e vathit për ty nu’ m’janë majë;
Sall nji motër, nu’ po muj me lshue,
Varrët e shtatit s’a kush qi m’i lidhë!”
Sa ka nisun drita me zbardhë majet,
N’fushë të mejdanit trimat konkan dalë;
Keq me fjalë trimat shoshojnë po rrekin:
“P’a prej vorrit, Gjergj, ti konke çue…?
Pse me m’qitë, bre burrë, n’ket fushë t’mejdanit?”
Sa mirë trimi i ka përgjegjë balozit:
“Të lumët goja, baloz, mirë po thue!
Pak pa mrrijtë baloz, ti m’ke dredhue:
M’ke lypë motrën para se mejdanin;
M’ke lypë berret para se çobanin;
E jam dredhë n’ket log për me t’kallxue,
Se ne t’parët nji kanu na kan lanë:
Armët me dhanë përpara e mandej gjan!
Kurr balozit motrën mos m’i a dhanë,
Për pa u pre n’at fushën e mejdanit!
Por shtrëngou, baloz, se t’ka ardhë dita,
Se ktu i thonë-o Gjergj Alez Ali!”
E i kan ba dy gjogat tim me tim,
E n’topuz balozi e ka shinue;
N’dy gjujt gjogu Gjergjit te i ka ra;
Përmbi kryet topuzi i ka fjurue;
Dymbëdhetë pash m’ledinë u ngul topuzi;
Dymbëdhetë pash përpjetë si re, u çue pjuhni.
At-herë Gjergjit rendi te ‘i ka ardhë.
Sa mirë trimi n’topuz qi ka dredhë!
Lik përmjet’ balozit te i ka ra;
-A trandë fusha kur a rrxue balozi!-
Me ‘i herë trimi shpatën m’a ka nxjerrun,
Kryet me neje trupit i a ka damun,
Zhag për kambet trupin e ka ngrehun;
Me gjith at m’nji bunar e ka mbytun;
Të tanë lumën gjaku e ka tërzue:
Për tri vjet krejt vendin e ka qelbun.
Qat-herë trimi a nisë me dredhë tu shpija
Edhe shokët të gjith m’i ka bashkue:
—————————————
*Emri në librin e botuar më 1937
është: Gjergj Alez Alia.
**Kumbar.
***Hekur i fortë.

MARTESA E HALILIT

Lum për ty, o i lumi Zot!
Fort po shndrit njaj diell e pak po xe’!
Ç’p’ e merr frima rrapin e Jutbinës!
Borë e madhe, qi ka ra,
Randojnë ahat për me u thye;
Ki’n çetinat vetëm kreshtat:
Ushtojnë lugjet prej ortiqesh,
Prej ortiqesh, kah po bijnë ndër gropa.
Janë ra vashat me gja n’lumë,
Kan gjetë lumën tanë ngri akull;
Kan nisë vashat me lypë krojet,
Kan gjetë krojet tanë ngri hej,
Ça kan qitun e kan thanë?
„Kur t’bajë Zoti me e lirue,
„Gjaja e gjallë, druem, ka mbarue!
„Po o Zot, ç’janë njata shtegtarë,
„Veshë e mbathë porsi zotnij?
„Mos janë nis trimat me çetue?
„Qi ata qafat kurr s’und i kalojnë!“
Ka qit Jera edhe u ka thane:
-O nuk janë, jo krushq darsmorë,
-Se ata paresh rane n’lumë;
-Ka dalë Muji me kreshnikë:
-A thue ndeshet m’ndo’ i gja malit!-
T’kjofshim falë, o i Madhi Zot,
Sa shpejt diellin m’a xu reja!
Shpejt m’a endi’ i pëlhurë t’gjanë e t’gjatë!
E i ka veshun majet rreth e rrokull,
Qi kur janë kapë trimat tu lumi,
Kaq përzi i ka frima pjalm e re,
Askurrnja shoshojnë trimat s’p’e njofin.
I’n ngri trimat me sharrue;
Por n’breg t’lumit- kulla e Mujit.
T’tanë për darkë Muji i ka ndalë.
Kqyr shka bani Gjeto Basho Muji!
E ka vu nji barrë dru t’vogël n’zjarm,
Treqind vetë p’r’i herë m’u xe.
At-herë trimi u ka avitë bucelat,
At-herë trimi u ka avitë fuçijat;
-In bucelat plot raki,
In fuçijat plot me venë.-
Sa shpejt frima burrave u ka ardhë!
Sa shpejt gjaku trimave po u xehet!
Kan marrë llafin e po llafiten;
Kan marrë gazin e po gazmojnë;
Kan nisë trimat Mujin p’e pëvetin:
„ N’votër t’ande kem qillue,
„Mos na ki randë për nji fjalë!
„Pash nji Zot, Mujë, qi t’ka dhanë
„Qysh Halilin s’e martove?
——
Në nderim të këtyre bijëve të kombi shqiptar, shkruesi i këtyre rradheve, që deshmojnë shumë pak, për veprimtarin e tyre në shërbim të atdheut, u ka kushtuar rreth vitit 1987 këto vargje

VISARET E KOMBIT
martirëve të Kishës Katolike Shqiptare

Një shkëmb,
një kishë, një kryq,
një portë me hark,
kube, altar i thjeshtë e shenjtëri!

Teposhtë, ai Fan i lashtë ndër valë,
prej Ilirie rrjedh, murmuron.
Ai lumë dëshmish me gjak e dhimbje!

Nga shkëmbi vjen kumbim kambane,
jehon në brigje e kulla varg,
kjo thirrje bese e shpirtit tënd!

At Bernardin, At Bernardin,
ngroh në faltore besimtarë,
meshon përunjshëm
për t’lumin Zot e për Krishtlindje,
për shenjtëritë me ruzare,
për Atme e besë!

Kungon me frymë lirie
ferishte, engjëj! *
Kurorëzon çifte,
e për të thinjur
një pleqëri të bardhë uron!

At Bernardin, At Bernardin
tok me At Donatin,
në qelë poetësh, dijetarësh,
ende gjallon ai kandil
dhe pena e artë,
në ato visare
na fton e shndrin!

Bernardin, Bernardin,
tok me Donatin!
Afër sharkisë e lahutarit,
pranë çiftelisë
e rreth valltarëve,
me shtojzovalle e me fatí.

Dëgjoni larg, sokola mali,
lart në shkrepa,
ndër prozhme e kroje,
piskamat hej e ho!

“Janë ra vashat me gja n’lumë,
kanë gjetë lumën tanë ngri n’akull!…
Nand’ varra Gjergji n’ shtat m’i ka
shkapet bajlozin e sokëllin…”

At Bernadin e At Donat!
Ku, vallë, prehet kurmi juaj?
Vrastarët jua prishën shtatin,
shpirtin e bukur, jo kurrë, askund!
Kur djajtë digjen në skëterrë,
shpirti juaj lumnon në Paradis!

Të them të drejtën, s’kisha aspak dëshire të shkoja të vizitoja së dyti Greqinë, aq më tepër qytetin bregdetar të Selanikut. Kjo mos dëshirë tunduese dhe turbullirë pështjelluese, mu krijua qysh në vizitën e parë, para pesë vitesh, kur shkova takova vëllain Alfredin, i cili jetonte prej vitesh në një lagje periferike të qytetit të Selanikut.

Ndjesia e boshllëkut mu krijua qysh se autobusi ndaloi përpara doganës greke, ftohtësia dhe rëndesa e doganierëve grekë, procedura e gjatë e kontrollimit, pa ndonjë shkak, humbja e çantës sime të udhëtimit, së bashku me mjekimet, për të cilën më thanë se ishte aksidentale dhe do e gjeja kur të kthehesha.

Pas kalimit të kufirit mu shtua boshllëku në stomak dhe hidhësia e gojës. Por që u përforcua më tepër përgjatë rrugës automobilistike për në Selanik. Me qytetet e vogla, shtëpitë që kërkonin të shtynim me sup, gati me maraz njëra tjetrën, fshatrat e gërmuqura, dhe aq më tepër më zhgënjeu Selaniku, më la shije jo fort të këndshme; me plogështinë, grinë e lodhshme, gati acaruese, rrugët përdredhura, të ngucura, pallatet e vjetra, të irnosura dhe ftohtësi të padepërtueshme.

Sigurisht, atëherë takova vëllain e dashur, u gëzova shumë, u çmalla, na qeshte fytyra prej lumturisë. U ulën në një stol pranë bregut të detit Egje dhe kujtuam fëmijërinë tonë të varfër, por të bukur, familjen tonë të madhe. Prindërit tanë të dashur, babanë shtatlartë, hijerëndë, të mençur, të vuajtur, nënën tonë trupvogël, flokë bardhë, fjalëmbël, duarartë. Me trishtim dhe qeshje të lehtë në buzë kujtuam shitjen e bajameve me kripë, në lokalet e lagështa të qytetit, për bukën e gojës, në moshë fare të njomë. Psherëtimë dhimbshëm kur kujtuam patriotizmin, mirësinë, bamirësinë e familjes sonë dhe si shpërblim përndjekjen paradoksale të familjes nga diktatura. Stoicizmin e atit tonë, presionet dhe operacionet e qëllimshme që i bënë në trup babait hafijet e sigurimi i shtetit, etj, e të tjera.

Mbanim vesh, në heshtje ujin e shkumëzuar të detit Egje që rrihte bregun me potere, psherëtimë dhe, të menduar shtuam:

’Eh çfarë nuk do bënim për takuar, biseduar, çmallur me prindërit tanë të mirë!’

Kujtuam gjithashtu shtëpitë karakteristike, rrugët pastra me kalldrëm, të qytetit tonë të dashur, mbasi vendi tënd, qyteti i lindjes, sido që të vejë puna është i shenjtë.

Çuditërisht mbas nesh dergjej mugëtira. Selaniku më dukej sikur fliste përçart dhe, ambienti më la ndjesinë e thellë të boshllëkut. Ndërsa uji i turbull i detit Egje, më dukej sikur kafshonte bregun me inat, ngaqë nuk mund të shprehte fjalët e pathëna të mërgimtarëve dhe ikte me nxitim mbrapssh.

Ky vend aq i përfolur, për vite dhe dekada, më krijoi ndjesinë sikur mbarte një brengë të madhe, trishtim, klithma të uritura, vështrime të hidhëta, të turbullta, mbetura si peng i rëndë, diku larg, përtej maleve. Me erëra të marrosura që vinin furishëm prej detit të rënduar të mallit, rrihnin dhe fshikullonin pa ndërprerje orë e minutë. Shpresa të venitura, gati të çmendura, mbërthyer nga vargonjtë e vdekjes.

Por gjithsesi me gjithë këto përshtypje dhe mëdyshje, më duhej të shkoja pa tjetër në qytetin e Selanikut. Më nxiste dhe më shkundte zëri i brendshëm shpirtëror, dashuria vëllazërore, urdhri sublim i prindërve, ndërruar jetë, vite më parë, varrosur në dheun e amshuar, të tokës amë. Zëri i gjithë familjes më urdhëronte të merrja udhën për në Selanik, të vija një tufë me lule në varrin e vëllait tim të dashur Alfredit që ndërroi jetë para një viti, shkaktuar prej virusit dhe mbyllur rrugët e lëvizjes.

Një miku im kur pa dyzimin tim dhe, domosdoshmërinë e ikjes u tregua i gatshëm të më shoqëronte, dhe shtoi:

-Diku afër Selanikut jeton vajza ime, Maria.

-S’ma merr mendja t’ia kesh venë ti emrin Maria? E pyeta.

-Oh, jo,- mu përgjigj:-Kur lindi i vunë emrin Albana. Por kur u martua me një grek, e vjehrra e pagëzoi dhe i vuri emrin që mban sot, Maria.

-Ok, nuk ka problem, – i thashë, për të mos i lënë ndonjë shije të hidhët.

– E d. Vajza ime Maria do na ndihmojë në gjithçka. Siç të thashë është martuar me një grek, ka lokal, bar- restorant, dhjetëra rrënjë ullinj dhe tokë të punueshme. Kanë dhe një vajzë 20 vjeçe.

– Oho! Më bëhet shumë qejfi që është rregulluar kaq mirë bija jote, – i thashë.

– Hëm, një farë lloji,- ma ktheu miku im me bezdisje dhe, në mënyrë enigmatike.

Nuk i kushtova rëndësi përgjigjes së mikut ngaqë mu kujtua thënia shumë domethënëse për krenarinë, dinjitetin Korçar, Shqiptar si dhe monedha e fuqishme shqiptare që qarkullonte në mesin e viteve 30 të shekullit të kaluar, ndaj nuk mu ndenj pa ja thënë:

-Keni dëgjuar besoj, dikur thuhej; nëse të digjet Selaniku i mugët e bëjnë tre herë tregtarët korçarë, por nëse digjet Korça e dritës, Selaniku s’ mund të bëjë qoftë dhe një rrugicë të Korçës.

Miku im nënqeshi me keqardhje dhe tha:

-Eh, o mik! Kanë rrjedhur shumë lumenj të turbull qysh atëherë dhe janë shkatërruar të gjitha digat. Ne korçarët dikur krenarë, erdhëm varfanjakë, shërbëtorë këtu në Selanik dhe gjetkë.

– E di, – fola ultas dhe, me nostalgji mendova: Sikur Korça ime të kish mendje të kthjellëta, një çikë det ose liqen do ishte qyteti më i mrekullueshëm në botë. Sidoqoftë edhe kështu, është qyteti më karakteristik dhe për këtë ka meritë të veçantë familje ime Turtulli.

Në Selanik mbërritëm rreth orës 4 mbasi dite, ishte kohë e vranët. Shiu i vrullshëm, na detyroi të vraponim deri në stacion për të shpëtuar nga qullja prej shiut të rëndë.

Në hollin e stacionit na priste e bija e mikut tim, Maria. E mbaja mend të vogël, të hajthme, fytyrë ëmbël, sytë e zinj si ulliri, të mrekullueshëm, por tashmë ishte mëso grua e hijshme, trup lastar, syzezë, të mrekullueshëm, kur të ngulte sytë zinj e të thellë dukej sikur shihje brenda tyre detin Egje, me gjithë ishujt e shumtë.

Maria me merakun e lodhjes të atit prej udhëtimit, ngulmoi të na çonte në shtëpi hanim një kafshatë bukë dhe të çlodheshim.

Iu luta vajzës së mikut, së pari, të më ndihmonte të shkoja në varrin e vëllait, nuk doja të na zinte nata, sepse të nesërmen shpresoja të gjeja çantën dhe të kthehesha përsëri në Korçë.

Për shkak të trafikut të rënduar rruga te varrezat zgjati afro një orë.

Kur mbërritëm në varreza çuditërisht shiu pushoi. Përpara meje u gjend varri i thjeshte i vëllait.

’Eh çfarë nuk do bëja o vëlla për të takuar, biseduar, çmallur me ty.’ I fola me zë.

Mu bë sikur dëgjova një uturimë të brendshme, shungullimë dhe lëvizje dheu. Një hop besova vërtet, më dëgjoi vëllai dhe, i shkathët, energjik siç ish dikur, u ngrit nga varri dhe më buzagazin e bukur në buzë u shfaq i hijshëm dhe qëndroi përpara meje, Me zërin e mrekullueshëm bas bariton nisi të këndonte këngën që kish aq shumë për zemër: ’Dua më shumë Shqipërinë.’ Gjithë ambienti përreth u përshkëndit. Zëri i bukur, madhështor i vëllait pushtoi gjithë hapësirat, detin Egje, mpaki legjendat e lashta greke, sirenat të pështjelluara u fshehën në ujë, ndërsa Selaniku u mblodh i humbur, i hutuar dhe u gërmuq nëmugëtirë.

Vëllai heshti një hop dhe zë lodhur tha:

‘Eh o vëlla e duam shumë atdhenë, por na bënë të vuajmë dhe na përzunë disa dreq politikanë sharlatanë, pa din e pa imanë!’

U shtanga dhe fërkova sytë e lodhura. Doja të flisja, ta qetësoja, ti thosha që pas dimrit vjen pranvera. Por a do vinte vërtet pranvera? Vallë e gënjeja. Vëllai gjatë jetës së tij, nuk pa ndonjë pranverë. Të përtejshmit nuk i hanë aq kollaj gënjeshtrat, mëria tyre është e gjatë dhe e tmerrshme.

Mu kujtua e një moment nga jeta e tim vëllai: Në vitin 1989 u nderova me çmim vjetor për novelën ANA. Me disa miq u mblodhëm në klubin e lidhjes festuar çmimin. Më afrohet një zonjë e hijshme me buzëqeshje të bukur. Më zgjat dorën topolake dhe pyet:

‘Kristaq Turtulli, urime për çmimin. Nga mbiemri duhet të jeni Korça, hë?’

‘Po nga Korça,’ i them.

‘Të njihemi, quhem Rozmari Jorganxhi.’

Dëgjuar emrin kësaj gruaje të lartë, mjeshtre korit. Im atë atin e saj Gaqo Jorganxhiun e kishte mik.

‘Mbiemri juaj një kujton një djalë jashtëzakonisht të talentuar. Qysh atëherë, kanë kaluar vite por s’mund ta harroj atë zë të mrekullueshëm. Si tani më kujtohet, përfundova provat e korit dhe dola në korridor, nga dhoma ngjitur dëgjova një zë bas-bariton, më shtangu. Prita derisa përfundoi zëri së kënduari, hyra brenda. Pranë pianos pashë një djalosh të pashëm, fare të ri.

‘Nga jeni dhe, si quheni?’ pyeta djaloshin.

‘Nga Korça, quhem Alfred Turtulli.

‘Ah, jeni prej të TURTUJVE. More djalë, keni zë të bukur, të rrallë. Që sot do bëj kërkesë tu marrin në Opera. Ja kështu, bëra disa kërkesa radhazi në komitet, ministri. Vonë erdhi përgjigje nga Korça: Personin që kërkoni s’lejohet të këndojë në Opera, familje e deklasuar’. Eh! Nga bëhet tani ky djalë zë mrekullueshëm?’

‘Si të gjithë, punon, jeton,’ i thashë.

Rozmaria, luajti kokën e menduar dhe tha:

‘S’është aq thjesht të thuash atë fjalë. Zë si i vëllait tënd Alfredit, nuk ka pasur dhe nuk do ketë në Opera.’

‘Por ai zë i bukur i vëllait që humbi, tani është bërë erë,’ fola kryeulur para varrit të tij.

Rreth meje dergjej një qetësi e thellë dhe toka merrte frymë ngadalë. U ula në gjunjë dhe duar dridhur sy përlotur vura një tufë me lule, bëra respektin shpirtëror ndaj vëllait tim të dashur.

Eh o vëlla, pse duhej të ish veç një imazh, lojë e mendjes së lodhur dhe zemrës sime të malluar.

Mu kujtua gjithashtu takimi i fundit, para pesë vjetësh. Ulur në stol pranë bregut të detit Egje, vëllai zë shuar gati si pëshpërimë më tha:

’Ky qytet të ha si molë, kudo mbart djallëzinë. Me vjen të rrëmbej shpirtin dhe të zhdukem…’

E pashë habitshëm dhe u grinda me inat, më shumë me veten se me të:

‘Ç’thua vëlla, të lutem! A mund ta mposhtë djallëzia greke një burrë stoik dhe energjik si ty?!’

‘Hëm! Ti e di më mirë e se unë, emigracioni kështu e ka, – ma ktheu vëllai në mënyrë enigmatike, dhe qeshi shpenguar. Unë vazhdoja ta vështroja ngulët dhe ai për të më qetësuar, luajti syrin ëmbëlsisht, si të më thoshte:

‘O vëlla e kisha me shaka.’

Dhe unë bëra sikur u qetësova.

Qielli filloi përsëri të rëndohej prej reve të zeza, të dendura, Maria, bija e mikut tim na tha të shpejtonin, mund të çatiste shiu nga çasti në çast. I thashë nëse mundej të më ndihmonte të gjeja ndonjë hotel. Ajo pa nga i ati dhe qeshi ëmbël dhe pa më kthyer përgjigje i bëri shenjë shoferit të ngiste makinën drejt vrenjtësirës së lodhshme të qytetit të Selanikut.

Maria, vajza e mikut e kish shtëpinë në anën e kundërt, 15 kilometra larg qytetit të Selanikut. Kur filluan të binin pikat e para të mëdha të shiut, shoferi ndaloi makinën përpara një shtëpie të lartë, dy katëshe, me verandë të madhe, mbuluar me tendë.

-Hë, erdhe, – foli një zë grykor bijës së mikut, në gjuhën greke që pas banakut, dhe u vërtit me ngathtësi. Ish i shoqi, greku, një burrë shumë i shëndoshë, përtej bluzës së portokallinjtë i shpërthente barku i madh si kacek. Flokët gjysmë të zbardhura, të pakrehura, i qëndronin të ngritura përpjetë. Burri grek më ngjau ari i shkalafitur, përpara Zanës së malit, Maries, bijës së mikut tim.

Me syrin tim dhe mendësinë kanadeze, përpara kësaj kamje dhe pasuri që kish bija e mikut tim, një farë mënyre pranohej kompromisi dhe bashkëjetesa e gjatë me burrin grek të dhjamosur dhe shkalafitur, aq me tepër tashmë i lidhte dhe vajza e rritur e mençur, e bukur si drita. Siç mora vesh më vonë e bija e Maries, me emrin Kaliopi, ishte në vitin e tretë të universitetit për ekonomik.

E kundroja me kënaqësi bijën e mikut tim të hershëm kur u shërbente klientëve grekë, lëvizte si flutur nga një tavolinë në tjetrën, shoqëruar me buzagazin e ëmbël. Kështu e mbaja mend që të vogël të shkathët, të papërtuar, me buzagaz in e hijshëm në fytyrën klasike ovale, shqiptare.

Pasi hëngrëm darkë duke soditur shiun që derdhej furishëm në rrugë, mendoja që dhe jeta e njeriut është si ky shi. Dëgjova te bijën e mikut tim që tha:

-Po jeni të lodhur, mund të flini.

Unë përsëri ngulmova të shkoja në hotel, por ajo pa më kthyer përgjigje, me buzagazin e ëmbël në buzë, na shoqëroi në një dhomë me dy shtretër, shtruar me kujdes, çarçafë të pastër të bardhë borë. U tundova dhe pranova të flija aty, ku mund ta gjeja më mirë.

Nga ballkoni, përmes shiut të dendur, miku im më tregoi oborrin e madh dhe një shtëpi të vogël diku përtej, në cep, lyer me sherbet gërqele, por tashmë të irnosur, gërmuqur nga koha, qyngji i zi dilte përtej dritares, si relikë e vjetër, njëlloj si shtëpitë fshatare në Shqipëri.

-Kur ime bijë u martua me grekun, në atë kasolle i gjeti dhe, jetoi së bashku me prindërit e tij,- më tha miku im.

-Vërtet?!

-Po, po, ja, në atë kasolle. Me mundin dhe djersën e saj, duararta ime bijë ndërtoi këtë shtëpi të madhe që sheh.

– I lumtë!

– Eh o mik, ç’i sheh syri i bën dora. Flori e kam këtë çupë, flori.

– Më behet shumë qejfi për këtë vajzë që ke.

-Hëm!- ia bëri i vrenjtur miku im dhe shtoi:- Le tërë atë punë të madhe, por i bëri hyzmet vite me radhe edhe vjehrrit, atit të burrit që ishte ulok.

U shtriva në shtrat dhe vendosa duart nën kresë. Ndjehesha i mbushur, emocionuar dhe i trishtuar në kujtimet e paharrueshme me vëllain tim të ndjerë Fredin, që ndërroi jetë ashtu papritur dhe, unë nuk munda të shkoja në varrim, për shkak të korona virusit. Për mua ishte dhe mbetet vëlla i rrallë, shpirtgjerë, që asnjëherë nuk dinte të prishte qejf. Ndaj doja të shprehesha, të tregoja kujtime, momente nga jeta me vëllain tim të dashur dhe të paharruar, por miku im s’ më dëgjonte, i gjezdiste mendja gjetkë.

– Më vjen keq për time bijë,- më tha më në fund dhe rënkoi. U ktheva ngadalë dhe vështrova ngulët drejt tij. Ndërsa ai vazhdoi.:

– Ta dish o mik, për këtë vajzë të mirë, zemër flori xhani im ma di.

-Të vjen keq, e përse?- i thashë gati i nervozuar. U ngrita ndenjur dhe shtova: – O mik, sido që të vejë puna, vajza juaj, e ka të siguruar jetën, me gjithë këtë kamje, pasuri dhe, me një çupë të bukur si dritë.

-Pikërisht ngaqë nuk e ka asgjë të siguruar prandaj më vjen keq.

– Nuk ju kuptoj?!- i thashë:- Fol më shkoqur.

-Hëm, ke të drejtë. Siç e pe, ka burrë të shëndoshë, mezi lëviz, dembel. Nuk e ndihmon për asgjë, vetëm të hajë, të përtypet si derr e ka mendjen gjithë ditën. Çupa ime punon, e vetme që në pikë të mëngjesit deri në darkë. Lëre punën në lokal por dhe në pushimin e drekës në vend të qetësohet për veten, shkon përkujdeset për ullinjtë e tokat e grekut. Të thashë, për punë s’ ja ha njeri shkopin…

-Edhe?!

-Eh o mik… e keqja është se ai mut grek nuk i ka bërë akoma pasaportizimin, domethënë s’i jep nënshtetësinë greke. Tani vonë e mora vesh, mbasi ime bijë nuk më tregonte.

-Ou, ou ,ou! Hej, mos më luaj mendsh! Ata, a nuk janë të martuar?!- U grinda i habitur.

-Të martuar, prej më shumë se njëzet e ca vjetësh, me celebrim, në Korçë dhe këtu në Selanik.

-Atëherë?!

– Qeveria greke me kodoshllëk ka lënë hapur një klauzolë të qelbur, nëse burri grek nuk vë firmën në polici, s’i jepet aprovimi gruas së tij me shtetësi shqiptare të marrë nënshtetësia greke.

– Kjo është poshtërsi!- u revoltova.

-He, he, ai mashkull grek, që të ngjan aq i bytymtë, gati i prishur nga mendtë, nuk është aq budalla sa duket. I ndruhet, ja ka frikën dhe nevojën çupës sime, prandaj e mban të varur dhe e shfrytëzon. Kudo ngre krye djallëzia e lashtë greke.

-Ky është diskriminim, skllavëri!- bërtita në kupë të qiellit.

– Shë, ë, ë, ët, na dëgjon çupa. Nuk do të bëhet pazar çështja e saj. Eh! Më vjen ta mbërthej për gryke greko maskaranë dhe ti jap një dru të mirë, po ç’të bëj, i prish shumë punë çupës sime.

Përtej ballkonit vazhdonte të rridhte me potere shiu i errët, bllanka të mëdha. Nën perden e rëndë të rrebeshit Selaniku më dukej sikur fliste përçart. Gjithçka më la ndjesinë e thellë të boshllëkut.

Mu bë sikur dëgjova sërish zërin e shuar të vëllait tim Alfredit, si pëshpërimë më tha:

’Ky qytet të ha si molë, kudo mbart djallëzinë. Me vjen të rrëmbej shpirtin dhe të zhdukem…’

Kristaq Turtulli

Korçë: 10. Qershor. Toronto 5 Gusht

Gënjeshtra
Ngado që ta kthesh,
gënjeshtra s`ndryshon,
rrumbullake si iriqi,
me gjemba ajo të shpon!

Babëzi
Për nga lakmia, grabitja dhe babëzia,
njerëzit ia kalojnë peshkaqenëve në dete,
janë aq të pangopur për pasuri dhe prona,
saqë duan të kenë dhe planetët për vete!

Po u bashkove…

Në jetë po u bashkove me njerëz të këqij,
nga “vallja” e tyre dhe të duash s`del dot,
të shfrytëzojnë dhe në krime të përfshijnë,
pastaj, si mbeturinë të hedhin për tokë.
Zhgënjimi
Zhgënjimi në miqësinë e rrallë,
njollë e zezë në këmishë të bardhë.

Maja e malit dhe kodrat

Mburrej maja se ishte e lartë,
s`kishte tjetër si ajo mbi dhe`,
i thanë kodrat: madhështore je,
por mbi shpatulla t`mbajmë ne!

Burimi mburravec
-Jam burim me uji,në dimër gurgulloj,
pa mua s`bëni dot, o njerëz të gjorë,
ju jap uji ju, po dhe natyra ka nevojë,
jam mbreti juaj,më vini shpejt kurorë!

-Prit pak,-i thanë,-shumë po ngutesh,
ne do presim verën për të të provuar,
nëse e meriton, kurorën do ta kesh,
madje dhe me perla e gurë të çmuar.

Vera, si çdo stinë shpejt ia mbërriti,
thatësira e la burimin fare të shkretë,
nga gryk`e tij e thatë,s`doli pikë uji,
burimi mburravec s`u bë dot mbret!

…………..
1.Ky krijim ka motiv fjalën e urtë: “Burimi i mirë, duket në thatësirë!”

Në trenin ekspres
Në stacionin e bukur t`trenit ekspres,
një kënd i bukur me libra më befasoj,
atje mund të marrë libra çdo udhëtar,
që gjatë udhëtimit dëshiron të lexojë.

Në çdo stacion treni ka libra lloj-lloj,
autorë nga çdo vend të botës gjen,
merr dhe lexo çfarëdo libri të duash,
kur mbaron, lëre te stacioni që vjen!

Libri më bëhet bashkëbisedues fisnik,
përgjatë gjithë udhëtimit gjersa zbres,
ndaj kur flas për vizitat e mia n`Suedi,
rrëfej dhe për librat në trenin ekspres.

Unë u zhduka në pyje thellë,
Kafshë e egër për vdekje plaguar,
Që në prushin e fundit diellor
Frymon në trungjet e lëmuar.
Unë bie duke dihatur. Në ije
Përskuqem, ja, myshku dhe guri-
A është ky gjak nga plagët e mia?
Apo e mbrëmjes drita e fundit?