‘O sy i bukur!’ dëgjova pranë meje zë të ngrohtë gruaje. Përnjëherësh u ngreha, u prushova, u drithërova, më ngacmoi pandehma e ëmbël, dikush mu drejtua mua. Por sakaq u skuqa nga turpi dhe marrëzia, më ngjau vetja ashik i gjorë, të cilit i ka shkuar me vakt e me kohë mosha e trilleve dhe dëgjimit të fjalëve të bukura, përkëdhesëse.

Hëm! Ia bëra me trishtim. A mund të mendohet, një sy i rrudhosur si  imi, të  thërritet, ‘Sy i bukur’. Shkunda me përtaci dhe g mendimet që më pllakosën, por sytë s’ guxova ti hap.

‘O Sy i bukur!’ Më ka rastisur ta dëgjoj shpesh në gjuhë të huaj, anglisht por, s’më ka shkaktuar emocion, përshtypje kushedi se çfarë. E kaloja me indiferentizëm poshtë veshit, si shumë fjalë të rëndomta, thënë në kalim e sipër. Por sot çuditërisht provova dridhje të beftë, të rrallë. Përkëdhelja e veçantë e një dëshire tashmë të qullët, të vakët, strukur përgjumur, si urithi, por çuditërisht, doli befas dhe nisi të bridhte si somnambul në shtigje të verbëtatë memories!?

Ndoshta kjo pandehmë u shkaktua ngaqë jam pak  i lodhur, për të mos thënë i ligur, kam vetëm disa ditë dalë nga spitali. Jam diçka apatik, turbulluar nga ajrit i freskët, dhe cicërima e mrekullueshme e zogut kardinal.  Ulur në stolin e drunjtë, duart lëshuar mes këmbëve, në parkun e vogël, me tre stola;‘ Xheni Spingfild,’ në pritje të kthimit të djalit nga merkato…

Për mendimin tim, fjala përkëdhelëse:‘Sy i bukur’, thënë nga buzët gjithë musht të një femre, dhe aq më tepër nëne, është vërtet e ndjerë, shpërthim femëror, dashuri, ndjenjë, përdëllim. Por gjithsesi në anglisht, ka ftohtësinë e gjuhës anglo saksone. Ndërsa ti thuash fëmijës, të dashurës, apo të dashurit në gjuhën shqipe: ’Syçkë e bukur?!’ Oh nëne! Bukuri e rrallë, shpërthim ndjenjash, aromë pranvere, gurgullimë burimi, elektroshok. Magji!

Symbyllur mora frymë thellë…

‘Syçkë e bukur!’ Jo besoj, por jam i bindur dhe, është e pamundur, ta shprehësh në gjuhë tjetër, në krahasim me ëmbëlsinë e papërsëritshme, mrekullinë e shqipes, si asnjë gjuhë tjetër në botë.

Befas dhe pa kuptuar u shkundën vitet, së largu më erdhi në veshë, si oshtimë kjo fjalë e mrekullueshme, me muzikalitet, bukuri, drithërimë, dashuri, malli, mrekulli, thënë në gjuhën tonë të dashur shqipe. Vërtet, përshkundje e brendshme, i ndodh shumë rrallë një burri të moshës sime, nga një fjalë e vetme, rrumbullakosur, lëmuar, përkëdhelur si askund tjetër në botë, thënë në dialektin e veçantë, toskërishte, të papërsëritshme, të vendlindjes sime, Korçës së dashur.

I pështjelluar, hutueshëm lëviza duart mes gjunjëve dhe shtrëngova gishtat… Sa mall ka njeriu për atë fëmijëri tmerrësisht të varfër, por çuditërisht të bukur. Fëmijërinë e shenjtë dhe, si të gjithë burrat e pavëmendshëm, thyer në moshë, nuk mund t’ i zotërojmë më vitet që kanë rrjedhur pa u ndalur. Prandaj ne burrat, s’mund ta kuptojmë sa duhet fëmijërinë tonë të largët, mbuluar me tisin e mjegullës së viteve.

I mbështjellë, turbulluar prej fjalës së malltë dhe mjaltë; ‘Sy i bukur’, hapa sytë. U ktheva vringthi, aq më theri arrëza e qafës, mu morën mendtë. Mbërtheva gishtat pas dërrasave mbajtëse të stolit, mos rrëzohesha. Ndoshta për shkak të stërmundimit, frikës së rrëzimit, apo habisë, pashë sy mbërthyer, me shkëlqim të çuditshëm, gati marrak gruan e re, të pashme, që përkundte në krahë, gjithë ëndje vajzën motake.

Vështrimi im i çuditshëm pataksi gruan. Ajo e irrituar përdrodhi buzët, ktheu kryet me nervozizëm, dhe ngriti përpjetë, gjithë inat mjekrën çekiç. U hutova. Një moment u ndjeva bosh dhe për dreq s’munda të kërkoja të falur, për keqkuptimin. Gruaja brune, vetull shkruar, me nishan të bukur mbi buzët  e plota si qershi belica. U ngrit me rrëmbim dhe, u largua nxitimthi duke tundur vithet e bukura.

Gruaja brune pas la një vrundull ere, shije mjalti dhe stoli pranë meje mbeti bosh. Në gojë sakaq mu krijua lagështirë.

Fjala e thënë rëndom në gjuhën angleze: ‘Sy i bukur’, më shkaktoi drithërimë ngaqë jam bërë i brishtë. Ajo fjalë depërtoi vrullshëm në plogështinë e apatinë e veshëve të mi. Hapi zhurmshëm shtegun e lagësht, të ngushtë, mbuluar nga degët e gjethet e zverdhura të viteve, ku lartohet deri në qiell fjala e mrekullueshme dhe e papërsëritshme: ‘Syçkë e bukur!’

Luajta kryet me trishtim, nostalgji dhe dhembje. Vetëtimthi si në film mu  shfaqën përpara syve njerëzit e mi të dashur, prindërit, vëllezërit, motrat, të cilët më donin dhe i doja aq shumë, por disa prej tyre s’ janë më mes të gjallëve, janë ngjitur lart në qiell mes të mirëve. Dhe mua gjithnjë më behet sikur gjendem mes zërave të dashura të tyre…

Mu dyndën ngutshëm të dashurit e mi në memorie dhe përnjëherësh si në film, mu kujtua fëmijëria ime këtu e gjashtë dhjetë vite të shkuara. Ndjeva trishtim, mbasi pothuajse më kish dalë nga mendja, fjala e mrekullueshme: ‘Syçkë e bukur’, lënë pakujdesish në sepeten e ronitur së kujtesës së largët, diku në shtëpinë e vjetër, mijëra kilometra larg. Ndoshta ngaqë jeta; fëmijëria, adoleshenca, rinia, ushtria, shkolla, puna, ikjet e prindërve, përgjimet e hafijeve, pjekuria, martesa, rrodhën rrëmbyeshëm, me ngjarje, tallaze, pothuajse si çdo jetë e rënduar në atdheun mëmë të lodhur nga hallet, marrëzitë dhe budallallëqet. Së fundi ikja dhe ndërtimi me vështirësi i jetës së re në mërgim.

Dikur…

Sa herë bëhej  veza syçkë, më vinte në mëndje ndodhia e largët e fëmijërisë. Më tundonte nostalgjia por e njëherësh më vinte për të qeshur, sinqerisht e çiltër, si lule maji, naive e mrekullueshme. Si vesë mëngjesore në xhamin e bukurisë është fëmijëria jone. Por qysh prej asaj dite nuk doja ta dëgjoja më…

Ne ishim gjashtë fëmijë. Gjashtë lule të bukura, buqetë pranvere, lidhur me fjongon e dashurisë prindërore. Unë i vogli kisha diferencë moshe prej gjashtë vitesh nga vëllai Fredi. Kur linda unë ishte muaj nëntor dhe ra borë  madhe. Babai pastroi rrugën nga bora, mori nënën në krahë dhe zbriti të tatëpjetën të bërë akull. Në mëhallë dhe maternitet u përfol:

‘E morët vesh, borgjeska plakë polli!’

Llomotitja dashakeqe u bë kur infermieret panë flokët e bardha të nënës sime, shkaktuar prej vuajtjeve, shpronësimeve, degdisjes në kullën e hirit, burgosjes së  babait, varfërisë, lodhjes. Megjithëse në lindjen time nëna ime e mirë ishte tridhjetë e pesë vjeçe.

Vërtet ishim të varfër, por kur luanim dhoma jonë e vogël shndërrohej në një pallat të madh, plot drita dhe vezullime. Vëllait të madh Roberti, me seriozitet dhe përkushtim, i pëlqente të mblidhte dhe të zbriste numra në fletoret e vjetra të babait, me mendimin të bëhej mathematicien i madh.

Dy motrat, Krisanthi dhe Karmeni, të ëmbla, të bukura si shtojzovalle, flokë të mrekullueshme, të zeza, të gjata, kaçurrela. Kur laheshin dhe kriheshin, më bëhej sikur në dhomën tonë përhepeshin mijëra shkëndijime mahnitëse. Nëna u krihte flokët e këndonte këngën: ’Kremi leshkat;’ Motrat e mia ishin si gonxhe në shpërthim mes katër vëllezërve.

Të bukurën, të ëmblëm, delikaten, lulëzën e  shtëpisë dhe të mëhallës, motrën e madhe Krisanthi, e thërrisnim e ‘brishta, artistja, piktorja’. Krisanthi ishte duarartë, çdo gjë që prekte ajo këndonte, merrte jetë, tjetërsohej,përshkëndritej. Në Krishlindje shpërthente talenti  i saj. Meqë familja jonë ishte e varfër dhe prindërit nuk mund të siguronin për ne kukulla dhe lodra, Krisanthi motra ime e ëmbël thurte kurora lulesh prej letre, i vizatonte me fytyra shpendësh e kafshësh dhe i varte në tavan.Ndërsa degën e vogël bredhi që im atë e gjente fshehurasi në pyll motra ime e zbukuronte si një mrekulli, na bëhej sikur vërtet do vinte në shtëpinë tonë plaku i viti të ri.

Kur lindi motra  e dytë, ushtoi shtëpia nga të qarat e forta. Gjyshes Mami vocërrakja e porsa lindur i ngjau si spanjolle, ndaj i vuri emrin tingëllues Karmen. Karmeni qysh e  vogël ngjitej në kodrat me gjyshen Mami, mblidhte lule i ziente për bimë kuruese, njëlloj si Mami dhe ja jepte me zor maces ta pinte. Mbahej hijerëndë dhe autoritare si gjyshja, ndaj ne e thërrisnim e  vogla, ‘Mami’ spanjollka.

Vangjushi, vinte pak ezmer, i bukur, kaçurrel. Në mes tonë e thërrisnim me shaka ‘arap’. Por ai nuk mërzitej aspak, Vangjushit i vinte ndoresh për gjithçka, të mbërthente, zbërthente vidhat e stolave të vjetra, të rregullonte derën e prapsme të qilarit të vjetërsirave.

Alfredi qysh i vogël i pëlqente të këndonte gjithë ditën,  copëra këngësh, që dëgjonte në rrugë. Ne e thërrisnim LLambi i vogël, nga xhaxhai këngëtar që jetonte në Amerikë. Fredit i bëhej  qejfi, mbushej me frymë, niste ulërinte me të madhe, sa na shastiste veshët.

Ditën e karnavaleve, motrat organizonin paradën e modës. Gërmonin sëndukët me kapakë të shqyer shkaktuar prej survejimeve të pushtetit. Aty gjenim thesaret më të vyera të jetës, pantallona, jelekë dhe këmishë të modës së vjetër që dikur i mbante stërgjyshi, gjyshi dhe gjyshja. I vishnin rraqet me ceremoni, ndërsa mua më mbështillnin me mësallë dhe kapele të vjetër pirati, aq sa shkuleshin së qeshuri.

Unë, më i vogli, pandehja se i dija të gjitha skilet, aftësitë e vëllezërve dhe motrave të mia, prandaj për të mos e lodhur shumë kokën, mbyllesha në dollapin e madh, të vjetër, me doreza ngjyrë blu, të thyera qelqi, relike e madhështisë së dikurshme, mbetur rastësisht nga bastisjet e shpërnguljet. Shmangia teshat që vareshin mbi kokë. Ulesha këmbëkryq dhe luaja në errësirë me oxhak fshirësin. Lodra e vogël, më ra një vit të ri në punën e babait. Sa herë e ngrija dhe e ulja dorezën, dilte oxhak fshirë i oxhaqeve i nxirë si katallan, hapte krahët dhe njëherësh lëshonte xixëllonja. Dollapi i errët më ngjante me një qiell plot me yje dhe vezullime. Kthina rrëzëllente, Hapja krahët dhe unë si oxhak fshirësi, lodroja në atë qiell të pafund, gjithë yje dhe nuk më gjente gjë.

Motra Krisanthi më donte shumë nga të gjithë dhe, sa herë më përkëdhelte, puthte, më thoshte ‘syçkë e motrës’, ‘syçkë e bukur’. Por këtë fjalë përkëdhelie e rrëmbyen të tjerët dhe filluan të më thërrisnin me vend e pa vend:

 -Pa eja këtu ti syçkë e bukur.

Për të përzënë varfërinë, vuajtjet dhe trusninë, vëllezërit dhe motrat e mia luanin me mua, përkujdeseshin, qeshin, ngacmonin, gicilisnin, e plot qyfyre të tjera. Për ta isha një lodër e vogël e këndshme. Në fillim lodroja me ta, më hynte vetja në qejf, më dukej sikur isha qendra e botë sonë të vogël, kasollja, kulla e hirit. Filloja të llastohesha të përkëdhelesha më shumë nga ç’duhej. Pa shkak bëhesha tekanjoz, grindesha, më dukej se e tepronin me fjalën monotone: ‘Syçkë e bukur,’ Ngandonjëherë më mërzitnin kur shtonin:

-Ua, ç’na the more syçkë e bukur?!

Nga inati nuk pranoja ta bëja ndonjë gjë, më dukej sikur më urdhëronin dhe ankohesha te nëna. Ajo i shante, dhe vëllezërit të ligështuar nisnin më ngacmonin, shtonin nën zë:

 -Syçkë, mos harro, më mirë m… se i vogël.

Kjo më shtonte akoma më tepër trishtimin, inatin ndaj  të dashurve të mi dhe ngaqë s’dija se ç’ të bëja ja plasja të qarit. Vëllezërit përpiqeshin të më gënjenin me lodra, merrnin me të mirë, por unë i shtyja me inat pa ndërprerë qarët.

Një ditë nëna u vonua në punë, po afronte mbrëmja. Jashtë binte dëborë e imët si e situr në sitë. Dollapi ishte bosh dhe ne nuk kishin futur gjë në gojë. Kasollja ishte e ftohtë. Ne ishin strukur në qoshe mbuluar me kuverta dhe kapotat e vjetra. Unë s’ po duroja urinë dhe s’kuptoja mirë shumë gjera, nisa të grindesha, të ankohesha. Plus urisë dhe të ftohtin, të cilët vëllezërit e motrat e mia mezi e duronin, por dhe unë po bëhesha i padurueshëm. U shastisja kokën me ankesa dhe grindje. Njëri prej  vëllezërve s’duroi më, ma ktheu:

‘Syçkë, hajt të jap dhe kuvertën time e fli. Të shohësh ëndrra me byret dhe mish të pjekur’.

‘Ë, ë, ë, pse ti, ngopesh  me ëndrra?!

‘Ngopesh syçkë ngopesh. Hajt fli dhe, na lërë rehat.’

Turivarur u futa dollap, në strofullin tim. Mbylla sytë, po ku më zinte gjumi. Syçka me doçka dhe këmbka, të deformuara më mbinin mbi qerpikë.

-Dil,- dëgjova motrën: – Vëllai bëri shaka.

S’i ktheva përgjigje. Mblodha gjunjët nën vete.

-Erdhi babai,-  dëgjova.

Dola me vrap nga strofulli. Babai kur pa sofrën bosh, sa hyri doli, zbriti në pazar, të merrte ndonjë lek borxh. Rastisi gjeti një fshatar mik i hershëm i familjes.

Kur u kthye, ne brohoritëm nga gëzimi. Në shportë kishte dhjetë kokrra vezë. Sytë na ndritën nga kënaqësia.

Ngrënia e vezëve, ishte privilegj i rrallë për kushtet e familjes sonë të varfër, të vuajtur, përgjuar natë  ditë nga syri i keq i spiunëve të sigurimit të shtetit.

Ulur në stola, rreth tavolinës së vjetër, prisnin si luftëtarë të lodhur nga beteja me urinë, me pirunë si heshta në duar. Babai përveshi mëngët të përgatiste vezët, hodhi një majë luge sallo derri në tigan. Sa na pëlqente salloja e derrit kur ishte e ngrohtë. Por nëna  e kishte me merak sallon e derrit, mbasi vajin e kikirikut e kishim me pakicë. Babai brodhi sytë dhe shikimin e përqendroi te unë, si më i vogli. Më këndonin zorrët, zgjatja kryet si struc i vogël ulur pranë Krisanthit, motrës së madhe.

-Si e do vezën biro? -Më pyeti babai zë lodhur.

-Bëja syçkë babi, syçkë,- ja pritën një zëri vëllezërit. Nuk kisha dëgjuar të bëhej veza syçkë, ndaj shqeva sytë nga inati dhe habia.

-Vërtet syçkë e do vezën o bir?- Më pyeti babai për tu siguruar.

-Syçkë babi syçkë,- ngulmuan  vëllezërit në kor dhe zbardhën dhembët:- Ho, ho, syçka do hajë vezë syçkë…

-Epo mirë syçkë ta bëj…

Oh, nëne edhe babi po tallej me mua!

-Nuk dua ashtu sy… hë, hë..!- Fola i rrëmbushur.

Më kot kujtoja se vetëm vëllezërit dhe motrat e mia talleshin me fjalën ‘Syçkë’. Jo, kjo e babit ishte tallja më e madhe e botës, e madhja  fare. Ah kjo tallje e babit tim! Vërtet tallej babi me mua, vërtet?! Të haja vezë syçkë? E çfarë se?! Hahet veza syçkë!? Babi ishte marrë vesh me vëllezërit dhe motrat e mia, kur qëndroja strukur në dollap. Oh! Vështroja babanë sy mjegulluar, lotët më rridhnin rrëke.

-Ç’ke more bir që qan!- u habit babai.

Po pushonin lotët për mia. Pa i kthye përgjigje, flaka pirunin në tavolinë, ika me vrap, u fsheha në kthinën time, në dollap.

-Po ky fëmijë ç’pati!- mërmëriti babai.

I gjori prind qëndronte shtangur, gojë hapur, me tigan e pirun në dorë, ngaqë s’kuptonte arsyen e befasishme të qarjes sime. Prindërit nuk dinin kurrgjë me shakatë dhe marrëzitë tona të bukura fëmijërore.

 Ne flasim për fëmijërinë atëherë kur s’e zotërojmë më, kur  s’e kuptojmë dhe aq mirë…

Mendoj se, tre gjera kanë mbetur nga parajsa:

YJET, LULET DHE FËMIJËT.

Toronto, Qershor 2021 – Prill 2023

Kristaq@Turtulli

Shkëputur nga libri me novela dhe tregime

TË DUASH NJË GRUA, botuar në 25 dhjetor 2023