Atë ditë të vrava.
Ti më the se nuk mundeshe më dhe deshe të vdisje…
Të shpëtoje nga çarjet e vazhdueshme nëpër duar, nëpër brinjë.
The që doje të shpëtoje nga sytë e skuqur.
The që doje të shpërtoje nga brisqet që për dreq të binin nga duart sa herë i drejtoje të depërtonin në damar,
Nga kufjet që ishin lodhur prej veshëve të tu të shurdhët nga muzika hard metal dhe rock me volumin më të lartë të mundshëm,
Nga duhani që nuk bënte më punë,
Nga netët pa gjumë,
Nga ditët pa jetë,
Nga qëndrimi në zbrazëti,
Nga dhimbja që shkakton zbrazëtia.
M’u lute të të shpëtoja nga ajo teoria se duke i shkaktuar dhimbje trupit, mund të shpëtosh shpirtin nga dhimbja…e cila nuk ka funksionuar me ty -më the.
“Teori shëndet xha Beqo” – të thashë. ”
Ti nuk qeshe, as nuk përkule buzët por lëshove ca lotë nga sytë e tu të skuqur.
Dhe…dhe unë desha të të përqafoja, por e dija që përqafimi im nuk të shërbente për gjë.
Dreq o punë!
Ti doje të vdisje.
Ti doje të vdisje.
Ti doje të…
Ti doje të vdisje??!!!
Ç’dreqin të duheshe vdekja xhanëm?
Oh, ti kishe vdekur së gjalli.
Por m’u lute të të vrisja.
Më the të bëhesha shpëtimtarja jote.
Të bëhesha xhelati yt fatsjellës!
A ekzistojnë vallë xhelatët fatsjellës?
Ç’të duhet fati kur s’ka më jetë, hëh?
Ç’të duhet fati kur ti po e çon në djall atë?!
Ç’do të thotë një xhelat fatsjellës?!
Si mund të jesh edhe xhelat, edhe fatsjellës?
Nuk munda të kuptoj në kishe qenë ti apo duhet të bëhesha unë xhelati yt.
“Zot, dua të ulëras!!!
Pastaj të iki e ta lë këtë të patru të kalbet me marrëzitë e trurit të tij. ”
Por… ti m’u lute.
Dhe unë u kujtova se jam ndjerë si ty, por jo si ti.
Të kam ndjerë ty bukur më shumë seç ndjen ti veten.
Jam munduar të mbjell orkide në shkretëtirën tënde. Të kam ëndërruar të buzëqeshur në një ballkon me jasemina. Kam mbjellë jasemina në shpirt për ty.
Dhe ti më kërkove të bëhesha vrasëse…
Vrasësja e mundimit dhe ëndrrave të mia.
Më kërkove të të çoja në një botë ku ndoshta s’do mund të jem.
Ti përherë i ke dashur largësitë.
Ti…
Ti kurrë nuk e ke ditur çfarë do.
Harrova të kujtoj edhe unë çfarë dua. Harrova të kujtohem…
Një dridhje më pushtoi trupin.
-Është kjo ajo që ti do? Ma thuaj dhe më shiko në sy.
Me plot bindje, me zërin e ngjirur më the “Po,Vritmë! ”
Atë ditë të vrava ty dhe dhe gjithçka doja.
Me pistoletën e qelbur në sirtarin e dytë të dollapit majtas, që e ruaja për hajdutët e errësirës.
Oh, ti vodhe gjithçka unë nuk kisha.
“Qëllomë në zemër, -më the. Mirë? ”
Dhe buzëqeshe sikur ky ishte çasti yt më i lumtur në jetë.
Atë ditë më përkëdhele lehtë flokët dhe qafën me duart e ashpra e të grricura që ngecnin aty – këtu.
Drejtova armën dhe….
Dhe erdha në jetë!
Nuk qenka gjë e bukur të ikësh duke parë veten, që derdh nga copëzimi i zemrës, orkide të thara, lule të vyshkura jasemini që mbyten në një pellg arome trëndafilash të kuq.
Të përqafova e të putha lehtë, kur ti kishe ngrirë dhe mundoheshe të më ngrohje, shtrirë fill mbi trupin tim…duke më pyetur me sKoKot e ke!
Ai nuk ndjen më asgjë dhe unë jam këtu, pa ty.
A e shikon sa “e bukur” është vdekja?!
Ti, ti më kërkove të vdesësh.
Po unë?
Nuk ka xhelat fatsjellës, ka vetëm xhelat!
Atë ditë të vrava…të vrava ty?
VOAL- Johann Christian Friedrich Hölderlin lindi më 20 mars 1770 në Lauffen am Necka, një qytet i vogël në Dukatin e Wurttenberg në veri të qytetit të Shtutgartit, Gjermani. Figura e tij është ajo e një prej poetëve më të mëdhenj të të gjitha kohërave, i dashur dhe i studiuar jo vetëm në tokat teutone, por në mbarë Evropën.
1770 ishte një vit shumë me fat për kulturën evropiane, dhe kulturën gjermane në veçanti. Ndërsa filozofi Immanuel Kant i vendos themelet e arsyetimit të tij kritik me veprën “Disertacion”, përveç Holderlinit, po në të njëjtin vit lindën edhe Ludwig van Beethoven dhe Georg Hegel, dy “përbindësha të shenjtë” të muzikës dhe filozofisë përkatësisht.
Luteranizmi më i rreptë kornizon familjen e poetit të ardhshëm gjerman, të paktën në vitet e tij të hershme. Ai është i parëlinduri i Heinrich Friedrich dhe Johanna Christiana Heyn, një figurë që do të ketë gjithmonë një ndikim të madh në jetën e shkrimtarit. Të dyja familjet kanë qenë anëtarë të Ehrbarckeit për breza të tërë, klasa shoqërore e të shquarve që përfaqësojnë shtyllën kurrizore të administratës dhe kishës luterane brenda dukatit të vogël. Ata janë fisnikë: babai i tyre drejton një manastir, si dhe një pronar i vogël tokash, dhe nëna e tyre ka në gjenealogjinë e saj një varg të gjatë zyrtarësh dhe burrash fetarë, secila i përket ose rrotullohet rreth pushtetit dukal.
Më 1772, Johann Christian Friedrich i vogël humbi babanë papritur në moshën tridhjetë e gjashtë vjeç. Vitin, megjithatë, e ëmbëlsoi ardhja në jetë e fëmijës së tij të dytë, e vogla Maria Eleonora Heinrike, e njohur si Rike, shumë e dashur për poetin. Dy vjet më vonë, në pranverën e vitit 1774, duke konfirmuar qëndrimin e saj autoritar dhe personalitetin e saj të madh, e veja Holderlin u martua përsëri me një mik të burrit të saj të parë, Johann Christoph Gock, dikur nëpunës në Lauffen, i cili në kohën e martesës ishte kryebashkiak i Nürtingenit. Me sa duket, si masë paraprake, nëna, përpara se të ndiqte burrin e saj të ri në Nürtingen me gjithë familjen e saj, kishte bërë një inventar të detajuar të të gjitha pasurive të saj dhe atyre që kishte trashëguar pas vdekjes së burrit të saj të parë. Kjo është një pasuri e madhe dhe, sipas trashëgimisë ligjore, i është destinuar të parëlindurit Friedrich. Megjithatë, tani e tutje do të jetë gjithmonë ajo, Johanna, që menaxhon dhe administron të gjitha asetet, duke menaxhuar në mënyrë të pavarur financat e familjes.
Fati i poetit duket se është i shkruar. Në familje, tradita dikton që i parëlinduri të ndjekë gjurmët e gjyshit të tij nga nëna, i cili, siç u përmend, ishte një pastor protestant. Kështu, pasi u transferua në qytetin e ri, Friedrich filloi të studionte tekstet e shenjta, duke marrë mësime private për t’u përgatitur për të hyrë në seminar. Ai gjithashtu filloi të ndiqte shkollën latine në Nürtingen. Më 1776, kur Friedrich Holderlin ishte gjashtë vjeç, lindi vëllai i tij i tretë, Karl, i destinuar të mbante një nga postet më të larta shtetërore në Württemberg. Marrëdhënia mes poetit të madh dhe njerkut të tij është shumë intensive, aq sa është ai që e drejton drejt karrierës politike dhe e këshillon në momentet më kritike të jetës së tij. Po kështu, vëllai i tij i vogël do të kujdeset për të gjatë sëmundjes mendore, duke vënë përfundimisht në dispozicion letrat e poetit, në mënyrë që shkrimet e tij të kenë një ndjekës në fushën letrare.
Më 1779, njerku i tij Gock gjithashtu vdiq nga pneumonia. Nga ky moment, nëna merr përfundimisht frenat e familjes së saj, duke siguruar edukimin e të gjithë fëmijëve të saj. I parëlinduri Friedrich u dërgua për vite te dhjaku pietist Nathanael Köstlin, xhaxhai i Shellingut, për të studiuar greqishten, latinishten, dialektikën dhe retorikën. Ishte Friedrich Schelling i vogël, pesë vjet më i vogël se ai, i cili u bë i preferuari i tij, shpesh i mbrojtur nga shokët e tij më të trazuar të klasës. Për më tepër, poeti i ardhshëm gjerman filloi të merrte mësime private në piano dhe flaut, dy disiplina të cilat, nga pikëpamja formale, do të kishin një ndikim të fortë në trajtimin estetik dhe dialektik të veprës së tij poetike.
Më 1784, Friedrich Hölderlin hyri në seminarin në Denkendorf, shtëpia e manastirit me të njëjtin emër. Mjedisi është i ngurtë, romanet janë të ndaluara, ka një kontroll të rreptë të leximit. Megjithatë, në këto vite poeti gjerman u bë i pasionuar pas letërsisë së udhëtimit dhe mbi të gjitha Klopstock-ut. Më 27 dhjetor 1785, në fund të një cikli të shkëlqyer studimesh, Holderlin mbajti predikimin e tij të parë. Tema e disertacionit është Letra e Parë e Palit drejtuar Hebrenjve. Një vit më pas, pasi mbaroi studimet në Denkendorf, i riu i letrave u transferua në Maulbronn, në veriperëndim të qytetit të Shtutgartit. Qyteti është shtëpia e një seminari të rëndësishëm, ku rregullat janë po aq të rrepta, aq sa e shtyjnë poetin t’i ankohet nënës së tij gjatë disa letrave që i dërgonte asaj.
Ishte gjatë kësaj periudhe, megjithatë, që Holderlin ra në dashuri me Louis Nast, kushërirë e Immanuel Nast, shokut të tij të klasës. Ai lexon dramat rinore të Shilerit, zbulon Ossian dhe mbi të gjitha fillon të kompozojë poezi, duke u bindur gradualisht se duhet të largohet nga manastiri për të ndjekur vokacionin e tij poetik. Është nga këto vite, oda me titull “Qëllimi im”.
Më 21 tetor 1788, Hölderlin hyri në kolegjin Stift në Tübingen, një institut teologjik i njohur në të gjithë Evropën. Këtu, për të përfunduar arsimin kulturor e fetar, e presin dy vjet filozofi dhe tre vjet teologji. Mes shokëve të klasës ai takohet sërish me Shellingun, por mbi të gjitha është filozofi i ardhshëm Georg Hegel. Së bashku me ta, ai lexon Spinoza, Kant, Ruso, Fichte, duke u bërë i pasionuar pas Revolucionit Francez, i cili pikërisht në ato vite mbolli parimet e barazisë dhe revoltës masive. Me shokët e tij të klasës dhe shokët e leximit, Magenau dhe Neuffer, miqtë e tij të mëdhenj, ai krijoi një lloj Republike Letrare, sipas modelit të Klopstock: çdo të enjte të tre takoheshin për të lexuar poezi dhe për të pirë verë ose birrë.
Në vitin 1789 ai kontribuoi, me një poezi që shkroi, në një broshurë të përgatitur me rastin e dasmës së Heinrike Nast, kushëririt të Luizës së tij. Kjo ka shumë të ngjarë të jetë kompozimi i parë poetik i poetit, i cili megjithatë ka humbur. Në të njëjtin vit, menjëherë pas kësaj, Holderlin gjithashtu ndërpreu fejesën e tij me Louise Nast. Gjatë pushimeve nga studimet e tij, poeti u takua me Gotthold Friedrich Stäudlin në Shtutgart, redaktor i një almanaku të poezisë dhe një mbështetës i vendosur i Revolucionit. Të dy fillojnë të bashkëpunojnë.
Më 17 shtator 1790, në fund të periudhës dyvjeçare, ai mori titullin Magister philosophiae. Megjithatë, pak më parë, poeti shprehu në disa letra drejtuar nënës së tij dëshirën për të lënë fakultetin për të studiuar drejtësi. Ajo që e zemëroi atë ishin disa dispozita të brendshme që donin të denoncoheshin çdo dyshim për jakobinizëm që mund të kishte hyrë në institut. Megjithatë, për të një rëndësi më të madhe është botimi në 1792 i almanakut të poezive të Stäudlin, i cili hapet me një poezi të Hölderlin të titulluar “Himn Muzës”. Gjatë kësaj periudhe ai lexoi Leibniz, frekuentoi Hegelin dhe kompozoi himne filozofike. Në të njëjtën kohë, me shtrëngimin e rregullave në institucion, ai fillon të shfaqë problemet e veta psikologjike. Puna për romanin e tij epistolar, “Hyperion” i ardhshëm gjithashtu daton në vitin 1792. Fara e Revolucionit përhapet në të gjithë Evropën. Më 20 prill 1792, Franca i shpalli luftë Austrisë: ishte fillimi i një sërë konfliktesh në të gjithë kontinentin. Edhe në Stift, lindi një klub me orientim jakobin, në të cilin qarkullonin gazetat franceze dhe që kishin Hegelin si pikë referimi të vazhdueshme. Shfaqet botimi i dytë i Almanakut Poetik të Stäudlin, me kontribute të shumta të Hölderlin, duke përfshirë edhe të mirënjohurin “Himn lirisë”. Lufta arrin edhe në tokën gjermane, Mainci bëhet francez, me një qeveri revolucionare, në të cilën marrin pjesë intelektualë të shumtë gjermanë.
Më 6 dhjetor 1793, pas përfundimit të studimeve në kolegj, Holderlin u bë pastor, pasi kaloi provimin në konsistonin e qytetit të Shtutgartit. E vetmja alternativë që ka, për të mos punuar si pastor, siç do të donte e ëma, është ajo e tutorit. Kështu, pasi mori një rekomandim nga Shileri, ajo i shkroi shoqes së saj Charlotte von Kalb, duke e bindur që të punësonte poetin për të siguruar edukimin intelektual të djalit të saj nëntë vjeçar. Periudha në Waltershausen, ku ai kalon në von Kalbs, është e shkëlqyer, të paktën në fillim. Ai krijon një marrëdhënie të mirë me zonjën, megjithëse nuk arrin të ketë ndikimin që do të donte me djalin e saj. Me Charlotte shkoi në Jena, kryeqyteti filozofik i Gjermanisë, duke marrë pjesë në leksionet e Fichte, duke frekuentuar Shilerin dhe duke takuar Wilhelm von Humboldt, poetin Novalis dhe filozofin Herder. Ndërkohë vazhdon Hyperion, të cilin Shileri e vlerëson, duke publikuar një fragment të tij në revistën e tij “Thalia”.
Në fund të majit 1795, poeti u largua papritmas nga Jena, duke u kthyer në shtëpinë e nënës së tij në Nürtingen. Arsyet janë të paqarta, megjithatë duket e sigurt se ka pasur një marrëdhënie klandestine me një farë Wilhelmine Kirms, e cila duhet ta ketë shtyrë Fridrihun të largohej nga puna. Më 28 qershor 1796 ai filloi të punojë, përsëri si mësues, në shtëpinë e bankierit Jakob Friedrich Gontard, në Frankfurt. Është fillimi i marrëdhënies së tij klandestine me gruan e bankierit, Susette Borkenstein, njëzet e shtatë vjeçe në kohën e punësimit, nënë e dy fëmijëve dhe, sipas poetit dhe letrave të tij, e bukur, e kulturuar dhe inteligjente. Ajo është dashuria e jetës së tij, aq sa shumë shpejt bëhet një përfytyrim i Diotimës së tij, protagonistes së Hyperionit, mbi të cilën ai punonte në atë kohë. Në letrat që i shkruante, sidomos pas ndarjes së tyre, gruaja përmendet me këtë pseudonim.
Në prill 1797, “Hyperion” pa dritën. Vëllimi i parë u prit me entuziazëm nga intelektualët: një pikë kthese epokale në letërsinë gjermane. Ndërkaq Hegelin e frekuentonte gjithnjë e më intensivisht edhe në Frankfurt si tutor. Në shtator 1798 Holderlin duhej të linte shtëpinë e tij në Frankfurt. Marrëdhënia e tij me Suzeten zgjon dyshimet e bankierit. Ai u zhvendos në Homburg, ndërsa vazhdoi ta frekuentonte gruan gjatë disa takimeve të shkurtra rastësore. Ndërkohë punoi për tragjedinë e papërfunduar “Vdekja e Empedokliut” dhe pak më pas u botua një tjetër botim i Almanakut, ku përfshiheshin disa ode të poetit, i cili kompozoi edhe poezi të shkurtra si të famshmen “Dikur dhe tani”.
Në vitin 1801, për tre muaj, i shtyrë edhe nga peripecitë e luftërave të Napoleonit, poeti ishte në Hauptwyl të Zvicrës, mësues i një tregtari. Menjëherë më pas, i refuzuar në Jena si mësues i greqishtes, ai shkoi në Bordo, si mësues, i punësuar nga konsulli i Hamburgut, Daniel Christoph Meyer.
Më 9 maj 1802, në këmbë dhe befas, ai filloi kthimin e tij në Gjermani. Gjatë udhëtimit, ai mëson për vdekjen e Diotimës, ose Suzetës, e cila u godit nga ethet e kuqe në shtator. Kur mbërrin në Shtutgart, në fund të qershorit, pasi ka kaluar nëpër Paris dhe Strasburg, është dukshëm i lodhur: i veshur si lypës, më i dobësuar dhe tashmë në prag të çmendurisë së plotë. Menjëherë pas kësaj, në Nürtingen, ai përplaset me nënën e tij, e cila ka zbuluar letrat e tij me Suzeten.
Më 1804, miku i tij von Sinclair i gjeti një punë si bibliotekar, por gjendja e tij fizike dhe mendore tani ishte minuar nga sëmundja e tij mendore gjithnjë e më shtypëse. Duke filluar nga viti 1806, pas një qëndrimi të shkurtër në spital në Tübingen, poetit, tashmë skizofren, iu besua, në një lloj kujdestarie të praruar, familjes së një marangozi të arsimuar mirë, një farë Ernst Zimmer, i cili e vendosi atë në një kullë që zotëronte në brigjet e Neckar. Këtu, Firedrich Holderlin jeton tridhjetë e shtatë vitet e mbetura, në një gjendje demencë të lehtë, duke luajtur piano dhe duke shkruar vargje të çuditshme, të firmosura me pseudonimin misterioz të Scardanelli. Ai zë një dhomë në katin e fundit, me formë rrethore, e quajtur për këtë arsye “kulla”.
Në vitin 1808 u botua “Almanaku” i ri, i cili përfshinte poezitë e tij “Rini”, “Patmos” dhe “Kujtim”. Fama e tij si një poet i çmendur dhe profetik u përhap dhe vizitat filluan të shtoheshin gjithnjë e më shumë, si ajo që i bëri Wilhelm Waiblinger, autor i një eseje të famshme për jetën e poetit. Midis 1822 dhe 1826, u botua një botim i dytë i Hyperion dhe një përmbledhje me poezi të redaktuar nga kritikët Ludwig Uhland dhe Gustav Schwab. Më 1828, pa e vizituar kurrë, nëna e poetit vdiq.
Më 18 prill 1843, kritiku Schwab, në një ese që shkroi, e konsideroi poezinë e Hölderlin si ndër më të mirat, një pikë referimi për letërsinë gjermane. Në fillim të qershorit 1843, poeti nënshkroi poezinë e tij të fundit, të titulluar “Pamja”, me pseudonimin Scardanelli. I sëmurë nga pneumonia, Friedrich Hölderlin vdiq më 7 qershor 1843 në kullën e tij në Neckar në moshën 73-vjeçare./Elida Buçpapaj
Jo, Fatlumturit,
Imazhe hyjnore të shfaqura në vendin antik,
Unë nuk duhet sigurisht më t’i thërras, por po,
Valë të atdheut, është me ju
Që gjëmon dashuria e zemrës që qan,
Çfarë do ajo tjetër në zinë e saj të shenjtë ? Sepse në pritje
Prehet vendi, dhe kur nga ditët e nxehta,
Qenie malli ! qielli i ulur n’a rrethon
Sot me një hije profetike.
Ai është i rëndë me premtime, por më duket gjithashtu
Kërcënues, e përsëri unë dua të qëndroj në praninë e tij,
Dhe shpirti im nuk duhet të ikë prapa
Drejt jush, o zota të shkuar ! që më jeni kaq të shtrenjtë.
Sepse të shohësh fytyrat tuaja të bukura
Njëlloj siç dikur, është vrastare, kam frikë
Dhe është mezi e lejuar për të rizgjuar të vdekurit.
O zota të shkuar ! dhe ju, o zota të pranishëm, dikur
Më të vërtetë, ju patët kohën tuaj !
Të mos mohoj asgjë, unë dua, dhe të mos lus asgjë.
Sepse kur gjithçka ka mbaruar, që dita është fikur,
I pari prifti është goditur, por plot dashuri
Tempulli, dhe imazhi, dhe riti që është i tiji
E ndjekin në brigjet e errëta, asgjë më nuk mundet për t’u dukur.
Siç lindur nga flakë të një turre drush funebër, vetëm një tym i artë
Ngrihet, legjendë, nga thellësitë.
Dritë agimi për kokat tona të mundura nga dyshimi,
Dhe asnjë nuk di çka i ndodh vetes. Ai ndjen
Që hijet e atyre që kanë qenë,
Zotat e hershëm, vizitojnë përsëri tokën.
Sepse ato që do të vijnë n’a shtyjnë,
Dhe trupa e shenjtë e njerëzve-zota
Nuk do të vonohet më në qiellin blu.
Po, tashmë gjelbëron fusha që në nisje të një kohe më të ashpër
Kemi mbjellur për to, dhurata është përgatitur
Për vaktin e flijimit, lugina dhe lumenj janë
Të gjerë të hapur përreth majave profetike.
Për që njeriu të mundet për të vështruar deri në Orient
Nga ku mjaft ndryshime e mallëngjejnë.
Por nga eteri bie
Imazhi besnik, dhe fjalët hyjnore derdhen rrëke,
Të panumërta, thellësitë e drurit të shenjtë ushtojnë
Dhe shqiponja që vjen nga Indus
Dhe nga Parnasse përsipër fluturon
Majën me dëborë dhe, nga lart, kodrinat e Italisë
Të kushtuara ndaj sakrificash, shqiponja antike nuk kërkon më një gjah të mirë
Ndaj të Atit, siç dikur, por me një fluturim më mirë të ushtruar,
Duke klithur, ajo kapërcen Alpet me rrahje flatrash,
Dhe syri i saj sheh vendet aq të ndryshme.
Priftëresha, bija më e heshtur e zotit,
Që do aq shumë të heshtë në thjeshtësinë e saj të thellë,
Eshtë ajo që shqiponja kërkon, ajo që shikonte me sytë e saj të mëdhenj të hapur
Njëlloj sikur ajo të mos e dinte, dikur, kur stuhia
Shfrynte mbi kokën e saj një gjëmim kërcënimesh vrastare.
Fëmija priste më mirë në parandjenjën e saj
Por habia përfundoi së mbushuri tërë qiellin
Nga ideja që një fëmijë të qe aq plot besim
Sa dhe ajo vetë, bekuesja, fuqia e lartësive.
Kështu dërguan ato lajmëtarin e tyre që, duke e njohur përnjëherë,
Mendon duke buzëqeshur : o ti, o e pathyeshme,
Një tjetër fjalë duhet të të provojë – dhe ai e klith atë me forcë,
Lajmëtari i ri duke vështruar Gjermaninë :
Je ti, je ti e zgjedhura,
E fort-dashura, e kthyer aq e fortë
Për të duruar një lumturi të rëndë.
Qysh nga ajo kohë ku, e fshehur në pyll dhe në lulëkuqet e çelura
Të mbushura me gjumë të ëmbël, e dehur ti nuk bëje
Kujdes ndaj meje, përpara se qenie më të urta, ato gjithashtu,
Të kenë ndjerë mburrjen tënde prej virgjëreshe dhe të habitur : nga kush
Ajo ka lindur dhe nga ku ardhur ?, por ti vetë
Ti nuk e dije këtë. Të kam njohur menjëherë,
Dhe fshehtas, ndërsa ti flije, unë të lija
Në nisje, në mesditë, si shenjë miqësie,
Lulen e gojës, dhe ti flisje në vetminë tënde.
Por, o fatlumtur ! ti i derdhe fjalët e tua të arta
Me dëshirë, dhe në ecjen e lumenjve ato rrjedhin të pashterrshme
Në të gjitha viset. Sepse pothuaj siç e shenjta,
Nënë e gjithçkaje dhe që mbart humnerën,
E Fshehta dikur e quajtur nga njerëzit,
Siç tek ajo, me dashuri dhe me dhimbje,
Me parandjenjë dhe me paqe
Gjoksi yt është i mbushur plot.
O, pi flladet mëngjesore
Derisa ti të jesh e hapur ndaj botës,
Dhe emërto pastaj atë çka shtrihet para syve të tu !
E pashprehura nuk duhet
Të mbetet më gjatë një e fshehtë
Pasi ka qenë ngadalë zbuluar ;
Sepse të vdekshmëve turpi iu takon
Dhe është e mençur, shpesh,
Kështu për të folur, zotat gjithashtu.
Aty ku burime më të kulluara
Kanë sjellur arin të dalë përsipër, ku tërbimi i qiellit shkon duke u rritur,
Një herë, ndërmjet ditës dhe natës,
Një e vërtetë duhet të shfaqet.
Thuaje atë tre herë dhe jo me emër,
Sepse e pashprehur, e tillë siç është aty,
O e pafajshme ! ajo duhet të qëndrojë.
O, ti, bijë e tokës së shenjtë ! emërto
Më në fund nënën tënde. Ujërat zhurmojnë përgjatë shkëmbit
Dhe gjëmimi në pyll, dhe me të dëgjuar emrin e saj
Jehon përsëri, ardhur nga fundi i kohëve, hyjnorja e zhdukur.
Sa ka ndryshuar gjithçka ! dhe nga larg, lajmëtare gëzimi,
E Ardhmja gjithashtu n’a ndriçon dhe flet.
Por, në mesin e kohës,
Eteri jeton qetësisht
Me tokën virgjërore dhe të shenjtëruar,
Dhe ato duan si kujtim të tregohen bujarë,
Ato, të pa-nevojët, me të pa-nevojët
Në ditët e festave të tua,
O Gjermani, kur ti je priftëreshë
Dhe, pa armë, shpërndan përreth këshilla
Ndaj princave dhe popujve.
Bëhen 60 vjet nga vdekja e mistershme e shkrimtarit tonë klasik, Etëhem Haxhiademi, që krijoi letërsi moderne në vitiet ‘30 të shekullit XX, solli poezi dhe tragjedinë e epërme në letrat shqipe në nivel evropian, vonë, por ashtu ishte fati, historia, vonë ïshte e gjithë Shqipëria jonë. Shkroi 7 tragjedi të shkëlqyera, e teta është e pashkruar, është ajo që ndodhi me atë, me jetën dhe veprën e tij, ia ndaloi diktatura e pas Luftës II Botërore, që i futi letrat shqipe në morsin e torturës së Realizmit Socialist, dhe ashtu siç vrau e burgosi shumë shkrimtarë e artist:e, Etëhem Haxhiademin e vdes në burg.. Bashkë me atë vdiqën dhe ato që do të mund të shkruheshinn prej dorës së tij të mermermert:e, hyjnore. Ehe kjo është tjetër tragjedi. Kaluan 60 vjet, kur ajo portë burgu nuk u hap dot dhe ai nuk doli prej andej as i vdekur…. Tashmë perandoria komuniste ka rënë. Shqipëria dhe letrat e saj iu hapën, bashkuan botës euroatlantike dhe kulturës Perëndimore. Emri Etëhem Haxhiademi e shkundi pluhurin mortor të harresës. Për tragjeditë e tij, vlerën e tyre të patjetërsueshme na lajmëruan studiues të shquar të epokës së lirisë së fjalës si Aurel Plasari, vepra u ringjall, erdhi sërish e plotë dhe bukur nga Enti Botues “Poeteka” dhe po shkruanim në nderim të korifeut klasik shpesh dhe me adhurim. Po ku është varri i tragjedianit Etëhem Haxhiademi, statujat, rrugët me emrin e tij, bibliotekat, teatrot? Skenat me heronjtë e tij, katedrat, tekstet akademike dhe universitare me studimet e veprës së tij madhore? Apo kanë mbetur të zëna siç i la Realizmi Socialaist dhe muzeumet do të jenë veç deshmi e diktaturës si BunkArt 1 e 2 apo Shtëpi me Gjethe të Sigurimit të shtetit dhe të përzgjedhurish? Por është dhe institucioni kombëtar i kujtesës tjetër, makineritë e së cilës punojnë të sigurta dhe me madhështi të pazhurmët. Sot dua të nderojmë shkrimtarin Etëhem Haxhiademi, poet klasik dhe tragjediani i vetëm i epërm i letrave shqipe. Në librin studimor “Kartela të Realizmit të Dënuar” për letërsin;e shqipe që erdhi nga burgjet dhe internimet apo arratia nëpër botë, është dhe kartela e dhimbshme me emrin Et:ehem haxhiademi, ndërsa në “Antologjinë e të vrarëve” me titull “Lajmëtarët e Europës”, ku kam përmbledhur poetë dhe shkrimtarë të pushkatuar nga regjimi i ashpër diktatorial ose që vdiqën burgjeve, pushkatim i ngadaltë ishte dhe ky, – dhe nuk besoj se ka një popull tjetër një antologji të tillë gjaku, – ku janë dhe fletët drithëruese për martirin Etëhem Haxhiademi. Po i risjell. Fëshfërijnë apo psherëtijnë? .
KARTELA TRAGJIKE Et’hem Haxhiademi
Dënohet me vdekje, pastaj ia kthejnë me burg… Pak ditë para lirimit, atak në zemër, kështu thanë, vdiq. Por do të ketë qënë sulm në zemër, vrasje… Ishte viti 1965. Shqipëria ishte ndarë tashmë nga Bashkimi Sovjetik, kjo ishte drama e madhe, çarja botërore, – këtë duhej të pasqyronte letërsia! – porosiste Partia dhe kishte filluar miqësinë me Kinën e madhe, – ja temat e Realizmit Socialist, happy end-i i saj rozë.
Ç’qe shkruar më parë s’vlente më, sidomos ato para çlirimit, u dukeshin myk… Pa le tragjeditë e harruara të Et’hem Haxhiademit, të largëta dhe të huaja, madje të dëmshme…
E Et’hem Haxhiademi? Në burg… nuk duhej të dilte prej andej, madje ai s’duhej të ishte fare, të ndjehet i pa qenë… Ai dhe shokët e tij… Kot e falën, kur e dënuan me vdekje… Po vdekje është dhe burgu. Po ja që i erdhi dita e lirimit, kaluan 18 vjet…
Po s’ka për të dalë, jo. Në një nga tragjeditë e tij ai e kishte profetizuar rrënimin…
* * *
“Kam le n’Elbasan më 8 mars 1902, – tregon për vete ai – Im at Emin Haxhiademi, aktiviteti patriotik i të cilit fillon qysh mbë 1877, domethënë përpara Kongresit të Prizrenit, njihet si bashkpuntor i ngushtë i Kristoforidhit dhe i dyti patriot mbas atij në vjetërsi në këtë qytet”.
Babai i mësoi shqipen e i jepte libra shqip, të ndaluara, mezi gjendeshin, se vëndi ishte ende në perandorinë Osmane. Kishin një odë plot me libra. Të varfër ishin librat shqip, por mua më pasuruan, vazhdon tregimin ai.
E magjepsi drama “Besa” e Sami Frashërit. Ndërkaq babai e kishte futur të mbaronte Normalen e Elbasanit, themelues i së cilës kishte qënë dhe vetë. 14 vjeç vendos të shkruajë dhe ai një dramë ashtu. Mbyllet në shtëpi, nuk shkon as në shkollë. Eh, digje, i thotë i ati buzagaz, por jo dëshirën për të shkruar.
E çojnë në Leçe në Itali, por provimet u bënë shumë të vështira për shqiptarët atje, se kishte ndodhur Lufta e Vlorës e 1920-ës, italianët ishin mundur, ishin hedhur në det, thoshte populli… Et’hem Haxhiademi ishte i vetmi sfidues. Madje iu fut përkthimit të “Bukolikeve” të Virgjilit, mësoi latinishten dhe e dha në hekzametër në shqip, siç nuk e kishin bërë as shkrimtarë të njohur, madje asgjë nuk kishin sjellë më parë nga veprat latinisht. Dhe iku në Austri për t’u diplomuar atje. Nisi të lexojë tragjedianët grekë në latinisht dhe gjermanisht.
Në Berlin më 1924. Prindërit, kundër dëshirës së tij, duan që të diplomohet në Juridik. Nuk u ndahet leximeve, e thërriste antikiteti, bashkëpunonte me revista në Elbasan dhe Berlin.
Ndjehej i dashuruar, të gjitha gratë e bukura, mitike, dilnin nga kryeveprat botërore dhe bashkoheshin tek njëra, shkëlqenin. Takimet me të, shëtitjet, bisedat, të qeshurat, puthjet e mbushnin me jetë dhe kohë të pa jetuara, nga ato që kishin ikur dhe nga ato që do të vinin. Kjo ishte e tashmja e tij.
Po e Shqipërisë? Pse është kaq vonë vendi im? Dhe rijeton të kaluarën e vet, kur me të kaluarën e tij ishte në kohë dhe e ardhmja dukej se do të ishte normale, si e gjithë Europës. Dashuria është e pakohë dhe e gjithkohshme
Paprimtas i vdes ajo që dashuronte, dhe ai shkruan për të elegjinë “Galatës”.
Tragjedia i bëhet pjesë e jetës, “fryma ime e të jetuarit”, do t’i shkruante Lasgush Poradecit më vonë.
Pasi përfundon tragjedinë “Ulisi” nën shëmbëlltyrën e Eskilit, dy vjet më vonë, më 1926 shkruan tragjedinë “Akili” në Vjenë. Kolos është dhe Shekspiri, thoshte, dhe punonte mbi skrivani që ta universalizonte gjithnjë e më shumë dhe veprën e vet.
Endej nëpër Vjenë. I ri, i fuqishëm. I duhet shkuar tragjedisë brenda, që të kuptohet… atdheu, vetja…
Vjen në Shqipëri në vitin 1927, emërohet nënprefekt në Lushnjë. Shikonte shtëpinë ku u mbajt kongresi shpëtimtar, mbushej me himnin e tij së brendshmi dhe pas një viti shkruan tragjedinë “Aleksandri”.
Iu bënë tre tragjeditë, i boton në Tiranë më 1931. Dhe pastaj kalon me punë në Berat, akt tjetër tragjedie. Shkruante… Në Gjirokastër, akt tjetër, kryesekretar i prefekturës, viti 1933. Edhe Mbreti kishte simpati për Et’hemin, thoshin, për kulturën e tij.
Mbreti? Nga doli, pas perdes së teatrit? Dhe përfundon tragjedinë “Pirua” (1934). Pas një viti tjetër tragjedi “Skënderbeu” (1935).
Duhen thirrur heronjtë, prijësit, ata që bënë histori, që bënë kombin. Tragjeditë jané tempujt e tyre…
Tjetër tragjedi vitin tjetër “Diomedi” (1936), kur përzihen mitologjia greke e ilire. Ndjente thika në shpirt, po e çanin dhe shkruan “Abeli” në prag të pushtimit (1938). Duhet ribërë Shqipëria e lashtë dhe ajo mesjetare, aristokracia e saj, kalorësia, kryekalorësat. I duhej mitologjia biblike, antikiteti, heronjtë, edhe tanët, pasionet e përjetëshme, intrigat, përplasjet ideologjike, me to mund të ribësh botën, të edukosh, familja… fillesa… e bukura e estetikës klasiçiste…. Të pasurohet letërsia shqipe, se pasurojmë shpirtin, duke themeluar tragjedinë, do ta pakësojmë në jetë.
Të mësojmë nga mynxyra për të nxjerrë dritë!
Gjatë pushtimit fashist italian, teksa nuk i pranonte kompromiset me pushtuesin, por as luftën vëllavrasëse, patriot dhe europian në vetvete, nga që kultura nuk është pushtim, por çlirim, me simpati për ballin Kombëtar, botoi librin me poezi “Lyra”. Aty janë poemat “Nimfat e Shkumbinit”, ku gjahtarët vrasin këngën e tyre, janë elegjitë e dashurisë, “Galatea” edhe ajo për Nënën “Nata e zezë”, që i kishte dashur aq shumë, më shumë se të gjithçka në botë, të gjalla dhe të vdekura, për Naim Frashërin, këngëtarin hyjnor, etj.
Lira e Et’hem Haxhiademit e mbushi mjedisin me tinguj të argjëndë.
Pasi mbaroi Lufta e Dytë Botërore, i përvishet punëve, ato që lidheshin me kulturën, është themelues në Lidhjen e shkrimtarëve shqiptarë dhe kryetar për degën e Elbasanit, por regjimin e ri nuk e miratonte… dhe e arrestojnë. Viti 1946. Tani po vinin në skenën reale të jetës një tjetër tragjedi, me kryepersonazh autorin, Et’hem Haxhiademi. Shkaqe politike, e kaluara e tragjedive po përsëritej. I konfiskojnë librat e bibliotekës së tij dhe gjithë dorëshkrimet.
Fitimtarët e mbyllin Et’hem Haxhiademin në burgun e Burrelit. Si skenë epilogu. Mesjetë. Roje, tortura, dyer. Dhe atje përkthente. Sigurisht që botoheshin me emra të tjerë. Ose kanë humbur më vonë.
I heshtur mes atyre mureve, dinjitoz dhe i zymtë. I trembëshin kulturës së tij të gjërë. Shkruan në burg romanin “Jeta e njeriut” dhe dramën “Koha e premtueme”, që kishte shumë dëshirë ta luante me të burgosurit, se teatri është jetë dhe jeta teatër.
Ku janë ato tani, ku? Tragjeditë edhe harrohen, edhe vdesin, por edhe vidhen… 1965. Mbas 18 vjetësh burg, po i vinte dita e lirimit dhe ai ishte ende në gjëndje, i fortë intelektualisht, në kulmin e përvojës, 63 vjeçar, dinte gjithçka nga terri i ferrit. Jo, ai nuk duhej të dilte. Dhe ashtu u bë, por ka mbetur enigmë se si u krye vraja.
Ndërkaq e kishin marrë mallkimin e pafalshëm të Haxhiademit, vazhdimisht i tanishëm:
Qofsh i mallkue, i poshtun, ti për jetë,
Prej nesh edhe prej zotit të vërtetë.
Zemra e jote kurr mos paft gëzime,
N’mjerimin tand ne gjetshim ngushullime.
Ti qi na dhe për pleqëni kët tmerr,
Të bift n’vend t’grunit n’arën tande ferr.
Jo vetëm ti por dhe fëmijët tuëj
Mënin e madhe paçin të gjithkuëj
Paçin bashk’me urrejtjen e njerzís,
Mallkimet e Krijuësit të Gjithsís.
Ashtu si prej Eskilit dhe Sofokliut kujtesa botërore dhe fati ruajti nga shtatë tregjedi prej secilit, edhe shqiptarët kanë 7 tragjedi nga tragjiku i tyre i vetëm, Et’hem Haxhiademi.
Aleluja!
* * *
Vepra tragjike e tij tashmë i tejkaloi tragjeditë e realiteteve të mëpasme, edhe të harresën mortore si të tillë, tashmë ajo është jo vetëm letërsi e gjallë, por dhe kompleks monumental i Kujtesës Kombëtare, dëshmi e historisë dhe kulturës së një populli.
Ta dish mike sylarme
Pranverës nuk mbahem fare
A më sheh si jam “ujdisur”
Veç për ty syri i ormisur.
Veç për ty,syri i ormisur,
Mendja ime merr të “krisur”
Ti me çap e unë me vrap
Në pranverë bëhem “çunak”
Ja,shikomë! S’ta mbush më synë?
Hodha tutje pleqërinë
Edhe më nuk jam “thinjoshi”
Se është kthyer tek unë,”djaloshi”
Sapo mbusha tetëdhjetë e dy
A nuk jam si grurëhalëzi?
Shih e shkruaj,syri i ormisur,
Mos më lër me mendjekrisur!
2.Letër për një mike
“Daullet bien për ata që kanë veshë”
Populli
Koha për ty ka qendruar tek mosha e dytë
Sado që ti,tani,je në moshë të tretë.
Në moshë të tretë,por je si shpirt
Dhe ç’shkruaj për ty,është krejt e vërtetë.
Ke qenë e bukur si një lule e freskët
Dhe kushdo që të shihte e humbte pusullën
Tek po shkruaj për ty,jam krejt i kthiellët
SE për bukurinë tënde,kam kafshuar gjuhën.
Sado në moshë të tretë,ti e ruan freskinë
SE koha për ty ka qëndruar tek mosha e dytë
Ende ata që të shohin ta kanë zilinë
Dhe mua,moshatarit,m’u mbytën gjemitë.
Kur shkruaj për ty,moj mike e paemër
Aq dua që qoftë dhe njëherë të të kem përballë
Se aq,aq ju kam për zemër
Sa,nga dashuria për ty,jam gati të bëhem “kanibal”!!!
Të kthehem si “xhelat” apo si “kanibal”
Dhe që “të ngopem” me ty
Dua të të”ha” pak nga pak
Të gjallë!!!…
3. Një mendim i turbull
Një mendim i turbull
Më pushton të tërë
Nga ti e bukur
E bërë me hatër.
Dua që të kthiellem
S’më lë syri yt
Aq pas teje “dehem”
Më lojtën burgjitë.
Si i vënë mbi prush
Prushi po më djeg
Syri yt larush
Më keq po më”pjek”
I djegur, i pjekur
Tek qindi dhe mija,
Rënkoj si i mekur,
Më mek bukuria..
“Pata rasë me shprehë mendimin tem mbë nji mënyrë të shkurtë e të përmbledhun mbi këtë shkrimtar (Ndre Mjeda – A.P.), që më duket ma i madhi poet klasik i derisotshëm i kombit shqiptar…”.
Në një recension për përmbledhjen poetike Juvenilja të Ndre Mjedës, shkruar nga Gjergj Fishta dhe botuar në gazetën “Posta e Shqypnisë”, më 1917, gjendet edhe ky vlerësim: “… e fillim e mbarim në kët vepër zotnon nji melankoni e kandshme, e cilla edhe sendeve ma t’vogla u ep nji interes e nji randsi të veçantë, sado qi kishe me thane se kjo melankoni nuk rrjedh gjithmonë prej zemret aq sa prej mendjet t’auktorit”.[2] Sipas autorit të këtij recensioni, dobësia e mësipërme e krijimtarisë poetike të Ndre Mjedës manifestohet edhe në marrëdhëniet e saj me lexuesit realë apo të mundshëm, tek të cilët nuk mund të ketë ndikim të madh: “Njimend, duket se kjo melankoni nis nji here prej mendjet t’auktorit, përshkohet nëpër rreze të filozofis e të poezis klasike, e mandej depërton nëpër fashoje të gjuhës shqype, por jo aq e përmallshme, sa me t’u molisë zemra për shka autori kndon mbi lyre të vet të tingllueshme…”. (nënvizimi im – A. P.)[3]. Ky vlerësim, i bërë nga njëri prej personaliteteve më me autoritetet në fushën e letërsisë dhe të kulturës shqiptare të asaj periudhe, dashur padashur ka ndikuar për të krijuar një opinion të pasaktë për poezinë e Mjedës. Një opinion i tillë, me sa duket, është kthyer në njëfarë klisheje që ka lënë gjurmë jo vetëm te publiku i gjerë, por edhe në qarqet letrare e te studiuesit. Në studimin e tij të rëndësishëm “Dy shkollat letrare shkodrane”, analisti mendjemprehtë i traditës letrare të Shkodrës, madje edhe dashamirës i veprës së autorit të “Juvenilias”, Ernest Koliqi ka shkruar: “Xanoni, Mjeda, Thaçi shkruen e vjerrshuen me ton e stil të naltë… Frymëzimi i tyne buron ma fort nga librat, jo aq nga jeta”.[4]
Meqenëse “Juvenilja” dhe botimet e mëvonshme të Mjedës bëjnë pjesë në traditën e gjallë, e cila është shumë më jetëgjatë se mjaft libra që dalin nga shtypi në ditët tona, mendova se nuk do të ishte pa interes të sillja ndonjë argument të ri për t’iu kundërvënë opinionit të pasaktë lidhur me frymën libreske apo me karakterin cerebral të poezisë së Mjedës. Duke mos dashur të hedh mbi vete merita të paqena, do të saktësoj se kundërvënia, përpjekja për të vënë në vend të vërtetën zë fill të paktën qysh në vitet tridhjetë. Veç simpatisë dhe admirimit që kishin nxënësit apo pasuesit për mësuesin dhe poetin, këtë gjë e shpreh edhe qëndrimi i ndonjë kritiku, siç është rasti i Filip Fishtës: “Ai që ka zemër e ndin poezin e Miedës”.[5] Përmendja e zemrës të kujton dikotominë mendje/zemër dhe i jep përfundimit të mësipërm karakter polemist. Parashtrimi i bërë në recensionin e vitit 1917 paraqitet në një dritë tjetër: ndjeshmëria, emocionaliteti i poezisë mjediane nuk lidhet me thelbin e saj, por me shkallën e ndjeshmërisë, me aftësinë pranuese (receptuese) të lexuesit të saj…
Kushdo që është përqendruar te krijimtaria e Ndre Mjedës, ka vënë re se në të ka një informacion të pasur e të shumanshëm nga historia, nga mitologjia, nga etnologjia, nga gjeografia dhe nga jeta e përditshme e shqiptarëve. Duke pasur parasysh erudicionin e tij të gjerë, pa mëdyshje autori i mësipërm mund të quhet poet erudit. Po a është i dëmshëm erudicioni që brendatrupëzohet në poezi, që ngjizet në indet e saj?! Në një jetëshkrim të tij, Jorge Luis Borges-i ka thënë: “Nëse do të më pyesnin se çfarë ka çuar peshë më shumë në jetën time, do të përgjigjesha: biblioteka e tim eti. Më ndodh të mendoj se në të vërtetë kurrë nuk kam dalë nga kjo bibliotekë”.[6]
Të jetuarit midis librave, të ushqyerit prej librave, prej kulturave të Perëndimit e të Lindjes, nuk e ka penguar argjentinasin e madh të qëndrojë përkrah shkrimtarëve më të mëdhenj të shekullit XX, Proust-it, Joyce-it e Kafka-s, siç shkruan H. Bianciotti në esenë e tij “Bibliotekari i Babelit”.[7]
Poezia erudite apo intelektualiste, siç e quan ai vetë në një parathënie të shkruar më 1981, është një ndër kërkimet më të frytshme dhe një ndër prurjet që kanë pasuruar më shumë poezinë bashkëkohëse. Veç Borges-it, eruditë të mëdhenj kanë qenë disa poetë që kanë lënë gjurmë të thella në poezinë botërore si K. Kavafis, T.S. Eliot, E. Pound, S.-J. Perse e të tjerë.
Në rrafshin kombëtar Mjeda ka afri me shkrimtarin erudit Pjetër Bogdani, me autorin e “Sibilave”, të cilat janë jo vetëm një nga majat e poezisë shqiptare të të gjitha kohërave, por mund t’i kenë të rralla shoqet në poezinë europiane dhe atë botërore të shekullit XVII. Në një shkrim të botuar me rastin e njëvjetorit të vdekjes së Mjedës, nxënësi i tij N. Doçi e përkujton kështu mësuesin erudit e libërdashës: “Kurr s’kam me të pa ma tui këthye o tui ardhë në shkollë, nëpër rrugina të Seminarit, me Bogdan a Bud nën sjetull?”.[8] Mendoj se nuk mund të ketë shembëlltyrë më domethënëse, paraqitje ikonografike më prekëse sesa kjo për dijetarin, poetin, përkthyesin e mësimdhënësin N. Mjeda…
Nuk mund të mohohet se për nga erudicioni i gjerë, disa krijime të Mjedës mund të përqasen me aso veprash që janë cilësuar “krijime kabineti”. Siç është thënë edhe në të shkuarën, kjo gjë nuk i ka penguar as krijimet me lëndë mitologjike dhe historike që në to të ndihet rrahja e zemrës së poetit, hovi i tij shpirtëror. Pasi pohon se te Juvenilja: “S’mungon sigurisht as arti, as “ndjesija” (nënvizimi im – A. P. ),F. Cordignano ngulmon më tej: “Me gjithë këtë prep po e thom, rrjedhin prej njëj gurre së fresktë e së gjallë poezije së vërtetë e së ndieme…”[9] (nënvizimi im – A. P.).
Ndonëse krijimtaria poetike e Mjedës nuk është e vëllimshme, asaj nuk i mungon larmia tematike. Krahas cikleve me sonete si Scodra, Lissus, në këtë krijimtari përfshihen edhe poema të ngjizura me lëndë të marrë nga bashkëkohësia, krijime që kanë zanafillën te faktet jetësore. Një tekst i mbushur me përjetime të thella, të shkaktuara nga situata të tendosura intime dhe/apo shoqërore, është konsideruar Vaji i bylbylit: “Në Vajin e bylbylit dridhet nji mall i mprehtë që lëshon dritë të çudiçme mbi rinin e mërgueme në vende të hueja dhe mbi luftën që në shpirtin e tij vërté shqyptar padurues zgiedhash të çdo lloji, zhgrehej kundra dishiplinës e rregullave të forta pranue vetvetiu”.[10]
Tek Andrra e jetës, për të cilën Koliqi ka shkruar se është “poemth i kulluet, ma i bukri qi lulzoi në kopshtijet e letërsisë sonë”,[11] janë të pranishme vëzhgime të shumta nga realiteti i Shqipërisë së asaj kohe, zhbirime të thella në botën e brendshme të personazheve. Nuk ka dyshim se në poemën e gjatë “I tretuni”[12] kanë zënë vend mendime e ndjesi të poetit që rravgoi në dhera të huaja, veçanërisht ato përjetime që lidhen me arrestimin dhe me nisjen e tij për në internim, më 1902, me pranga në duar.[13]
Të frymëzuara nga jeta janë edhe lirika të tilla emocionuese si “Malli për atdhe”,[14] “Prandvera”,[15] “Vera”,[16] “Dimni”[17] apo “Për një shkollë shqype mbyllun prej qeveris otomane (Korçë 1902)”.[18] Vetë titulli i poezisë së fundit dëshmon se zanafilla e saj ka qenë një ngjarje konkrete, e përcaktuar në hapësirë dhe kohë: Korça, viti 1902.
Meqenëse nuk kam qëllim të bëj katalogun e krijimeve që Mjeda mund t’i ketë shkruar, i nxitur nga ndonjë fakt apo ngjarje jetësore, në studimin tim do të ndalem vetëm te lirika me titull “Në dekë të shoqit tim”. Me sa di unë, për herë të parë ajo është botuar në revistën “LEKA”, Shkodër, fruer 1936.[19] Më vonë është përfshirë në përmbledhjen “Juvenilja dhe poezi të tjera”, përgatitur nga M. Gurakuqi.[20]
Këtë tekst e zgjodha si një shembull tipik të asaj poezie që studiuesit europianë e kanë cilësuar si “poezi rrethane”. Sipas librit “Biseda me Eckermann-in”, del se konceptin e lartpërmendur e ka përdorur poeti gjerman Volfgang Goethe, më 18 shtator 1823.[21] Në qoftë se formulimi i përket datës së mësipërme, poezi rrethane ka në krijimtarinë e disa poetëve të Lashtësisë si Horaci, Katuli, Ovidi.[22] Në mesjetë, përmendet “Antologjia” greke, e cila përmban rreth pesë mijë krijime të autorëve grekë.[23] Në suazat e letërsisë franceze, poezi rrethane kanë shkruar Du Bellay, Baudelaire, Mallarmé, Eluard, Aragon, Francis Ponge etj.[24] Në letërsinë shqipe, poezi të kësaj natyre mund të quhen: “Seferi humajun” e H.Z.Kamberit, fragmente të poemës “Këngët e Milosaos” J.De Radës, “Për lirinë e Venetisë” e Z.Serembes, “O moj Shypni” e P. Vasës, “Një lule e fishkur apo një vajzë e vdekur” e N.Frashërit, “Një lule vjeshtet” e Gj. Fishtës, “Vaje” e A. Z. Çajupit, “Papa Kriston e vranë” e L. Logorit etj.
Studiuesit kanë sqaruar se termi “poezi rrethane” ka dy kuptime të ndryshme, diametralisht të kundërta:
I. Sipas kuptimit të rëndomtë, me poezi rrethane kuptohet një poezi e bërë me porosi, e paguar nga porositësi, siç ka ndodhur me poetët kurtizanë, të cilët rronin në oborret mbretërore.[25] Pasi tregon se sulltan Mahmud Gaznevidi nuk i dha asnjë ndihmë Firdusiut, autorit të “Shahnamesë”, Henri Massé shkruan: “Biografi Aruz thotë se si shpërblim për një katërvargësh të thjeshtë, sulltani kishte dhënë urdhër ta mbushnin me gurë të çmuar tri herë radhazi gojën e poetit Onsori…”.[26]
II. Në gjuhën e kritikës letrare, me “poezi rrethane” kuptohet një poezi e lindur nga një rrethanë e jetës së poetit. Pikërisht në këtë kuptim e kam përdorur edhe unë këtë term në studimin për lirikën “Në dekë të shoqit tim”. Duket sheshit se kjo poezi e ka fillesën te një ngjarje reale, konkretisht te agonia dhe vdekja e një njeriu të njëmendtë, shoq i Ndre Mjedës, i cili ka dhënë shpirt në prani të këtij të fundit. Që ky shoq ka qenë një individ historik, këtë gjë e përforcojnë edhe nistoret Gj. S., prapa të cilave fshihet emri i përveçëm i protagonistit të lirikës. Megjithëse gjetja e këtij emri të përveçëm nuk ka të bëjë fare me vlerat e tekstit që po shqyrtohet, oj se kjo gjë dbeso të ngjallë interes për ekzegjetët e veprës mjediane.
Të botuarit e lirikës “Në dekë të shoqit tim” më 1936 nuk don të thotë se kjo poemë është shkruar rreth kësaj kohe. Brendia e saj të shtyn të mendosh të kundërtën: se ajo duhet të jetë shkruar shumë vite më parë, kur poeti rronte e studionte në dhé të huaj. Megjithatë, nuk mund të përjashtohet edhe një alternativë tjetër: siç ndodh jo rrallë, motivi i kësaj poeme do ta ketë ndjekur pas Mjedën për një kohë të gjatë, derisa ka ardhur çasti fatlum kur janë sinkronizuar shtysa e jashtme dhe shtysa e brendshme. Me fjalë të tjera, skica embrionale ka marrë trajtën përfundimtare, pasi është përpunuar gjatë në kokë apo në letër. Në dobi të alternativës së dytë, mund të përmendet fakti se ky tekst mungon te “Juvenilja” e botuar më 1917. Që nuk është krijim i rinisë së hershme, kjo gjë vërtetohet edhe nga mungesa e turqizmave, ndaj të cilave Mjeda ka qenë dorëlirë në poezitë e periudhës së parë. Idenë se përjetimin e ngjarjes dhe hedhjen e vargjeve në letër i ndan njëfarë largësie kohore, ta sugjeron edhe përdorimi i kohës së shkuar: “Ishte tu errun nata / E përmbi krye ngurue/ i rrishe kur lingata / Shkrinte njatë jetë të dishrue;/ e thoshe: pra, s’do të desin / Nji që sa shokë mbë të shpresin…”.[27] Në dobi të alternativës se fill pas ngjarjes poeti do të ketë bërë njëfarë skice apo keqeshkronje, flet një argument i pakundërshtueshëm siç është prania në tekst e një mori hollësirash nga më të imtat, të cilat vështirë se do të ishin mbajtur mend dhe do t’i kishin shpëtuar harresës për vite të tëra.
Pavarësisht se cili nga parashtrimet e mësipërme mund të jetë më afër së vërtetës, një gjë është e qartë si drita e diellit: autori i lirikës “Në dekë të shoqit tim” është nxitur nga një ndodhi konkrete, të cilën e ka përjetuar thellë, sepse njeriun që ka hequr shpirt para syve të tij e ka pasur bashkëvendës dhe bashkëmendimtar: “E më thotë”: o vlla, nji teje / Këto zemra për gjithherë,/Të forcueme prej nji feje,/ Rrahne në kët jetë të mjerë;/ Nji caku kje, nji shkëndija / E zemrës: Shqiptarija”.[28] Më tutje: “Pa të gëzue përsëri moj Shkodër,/ Qi më bane djalë të Shqipnis…”.[29]
Në qoftë se poezia e rrethanave, e praktikuar nga poetët e oborrit, karakterizohej nga mungesa e sinqeritetit të poetit, nga mediokriteti dhe precioziteti, përkundrazi, poezia e rrethanës, ashtu siç e konceptonte Goethe-ja, ishte “poezia më e sinqertë, më e thellë dhe më humane”.[30]
1. Sinqeriteti. Poezia e rrethanës është më e sinqertë, sepse poeti nuk rend pas temave të mëdha, të bujshme. Ai shfrytëzon ato tema që i jep jeta e përditshme dhe synon t’u qëndrojë sa më besnik fakteve jetësore.[31]Besnikëria ndaj jetës është e pandashme nga besnikëria ndaj vetvetes. Në raste të tilla, vetëkuptohet se vargjet burojnë nga zemra, janë spontane. Tekstet e poezisë së rrethanës janë të shkurtra dhe koncize. Ato nuk mund të pajtohen me zvargien dhe me proliksitetin, çka të sjell ndër mend thënien proverbiale të Lafontenit: “Gjërat e gjata më kallin frikë”.[32]Nuk ka dyshim se një nga atributet kryesore të lirikës Në dekë të shoqit tim është sinqeriteti poetik, i cili mishërohet jo vetëm në brendinë, por edhe në formën e saj. Në këtë tekst tepër konciz, të përbërë nga trembëdhjetë strofa, shpaloset një jetë njeriu, madjé aty zënë vend meditime për vdekjen dhe pasvdekjen e tij.
2. Thellësia. Meqenëse poezia e rrethanës ndjek hap pas hapi përditësinë, mund të krijohet përshtypja se ajo është e sipërfaqshme. Studiuesit janë të mendimit se nuk ndodh aspak kështu. Ngjarja e përditshme i ngjan një shkrepëtime, e cila i jep mundësi vështrimit të poetit të depërtojë shumë thellë brenda vetes dhe te gjërat. Shkreptimën zbulimtare, takimet me përditësinë, të cilat janë si një derë e hapur kah e panjohura, i kanë shfrytëzuar disa poetë të mëdhenj si Baudelaire-i dhe syrealistët (A. Breton: Naxha, Enët komunikuese etj.).[33]
Edhe autori i lirikës Në dekë të shoqit tim rreket të zbulojë thelbin e dukurive, i jep përparësi depërtimit vertikal në tri drejtime të ndryshme, të bashkëlidhura dhe përplotësuese: depërtimit në jetën e protagonistit, depërtimit në botën e brendshme të subjektit lirik dhe depërtimit në historinë tragjike të popullit shqiptar qysh nga periudha e luftërave iliro-romake deri në kohën moderne: O prill i ri ku Iliri / Zotnoi nji ditë ma së parit / E kombi i huej s’e shtiri/ Detin për tokë të shqiptarit;/ Por lir e fuqiplote / Shqipja dykrenshe urdhnote…[34]
3. Humaniteti. Sipas studiuesve, “rrethana” hedh një dritë të veçantë mbi poetin dhe mbi njerëzit e tjerë. Në poezinë “Plakat e vocrra” dhe “Vejushat”, del në pah keqardhja e Baudelaire-it për protagonistet e krijimeve të tij, ndërsa në poezinë “Me çadrën tënde”, Francis Jammes shpreh dhembshurinë e tij për bariun plak.[35]
Duke shkoqitur veçoritë dhe vlerat e poezisë së Mjedës, F. Cordignano saktëson: “Dy tema qi pat për zemër ndër vargje të veta janë ato që i përkasin familjes e atdheut; pa lanë pas dore ndiesin e miqsis”.[36] Këto tema përbëjnë strumbullarin e lirikës “Në dekë të shoqit tim”, ku mbizotëron një atmosferë e theksuar humaniste, e cila shprehet si përmes dashurisë së Gj. S.-së për vendlindjen, për viset shqiptare, për kombin e tij fatkeq, ashtu edhe përmes përgjërimit të subjektit lirik për shokun e sfilitur nga lëngata dhe të kërcënuar nga vdekja, për bashkëkombasin dhe për bashkëmendimtarin që jep shpirt me fjalën “Shqipni” në gojë: Ngrimun si i gur mbi krye/ Kqyrshe at vol trishtimi;/ Kur ai, si t’ish tui kthye / Shpirti prej ndoj udhtimi,/ Tui çilun sytë përsëri,/ Tha të mbramen fjalë: “Shqypni![37]
Prirje të poezisë së rrethanës
Poezia e rrethanës ka prirje për të veçuar nga realiteti i përditshëm situata, sende dhe personazhe që marrin karakter simbolik. Me këtë rast, ia vlen të përmendim fjalët e një kritiku që për këtë çështje ka thënë: “Në thelb, për një symbolist ashtu si dhe për një poet të rrethanës nuk ka simbole të vogla, ekziston vetëm interesi që ne tregojmë për to”.[38]
Protagonisti i lirikës së Mjedës shndërrohet në një figure simbolike, sepse vdekja e tij nuk është thjesht një shuarje biologjike. Dihet se kur mbyll sytë një njeri që ka punuar një jetë të tërë për popullin e vet, për të zgjuar vetëdijën e tij kombëtare, për ta çliruar nga robëria e huaj dhe për ta vënë në udhën e përparimit, vdekja nuk mund të jetë absolute. Në situata të tilla, asgjësimit fizik i kundërvihet pavdekësia morale, mbijetesa e veprës apo e mesazhit të rëndësishëm që ka lënë i vdekuri: “E thoshe: pra s’do të desin/ Nji qi sa shokë mbë të shpresin/ Shpreson nji atdhe për dije/ E harte që në të shndrisin;/ Për atë dashtni e shije / Që zemrën ia stolisin;/ E, veton rrebtë nji mende / Ndër shkrime e ndër kuvende”.[39]
Pas pohimeve të mësipërme, dua të shtoj se trajtimi i temës së vdekjes e të pavdekësisë vetëm në rrafshin patriotik, do ta ngushtonte shumë vizionin filozofik të Mjedës, do ta cungonte mesazhin universal të poezisë së tij. Qysh në lashtësi, filozofët që janë marrë me problemin e vdekjes, kanë vënë në dukje se ajo ka karakter tragjik vetëm në rrafshin individual, sepse shënon fundin e një individi, kurse në kuptimin filozofik, ai që vdes, nuk zhduket as nuk asgjësohet, mbetet pjesë e materies universale.
Një prirje e rëndësishme e poezisë së rrethanës është fryma e saj intime, ngrohtësia e saj dhe përqëndrimi i saj te sfera e jetës intime.[40] Lirika “Në dekë të shoqit tim” mund të konsiderohet si një ndër shembujt më të gjallë të frymës intime, për të cilën u fol më lart. Pasqyra magjike e poezisë na jep mundësi të shohim çfarë ndodh edhe në skutat më të thella të shpirtit të protagonistit apo të subjektit lirik. Me plasticitet të rrallë janë paraqitur përjetimet e tyre: “E u pak: me dorë ia shkova / Djersën e ftohtë e më zbritshin / Lott kur, mahnit vrova”.[41]
Rreziqet e poezisë së rrethanës
Për t’iu shmangur çdo lloj mbivlerësimi të poezisë së rrethanës, studiuesit kanë tërhequr vëmendjen edhe për rreziqet që i kanosen këtij zhanri:
1. Bukuria e stisur: Një rrezik i këtillë ekziston në ato raste kur ngjarja vlerësohet më shumë nga ç’duhet, kur protagonistit të poezisë i atribuohen cilësi që nuk i ka, kur stili mbingarkohet me figura stilistike të papërshtatshme dhe të panatyrshme.[42] Kam bindjen se në lirikën “Në dekë të shoqit tim” është ruajtur sensi i masës, janë shmangur retorika dhe çdo shfaqje tjetër panatyrshmërie. Përjetimet e atdhetarit të devotshëm janë dhënë në mënyrë të besueshme, pa teprime, pa stil të përfryrë e të rënduar: “Pa të gëzue përsëri, moj Shkodrë,/ Qi më bane djalë të Shqipnis,/ E në hije të njasai kodrë / Urojmës s’Iliris / Eshtnat me i lanë, e urime / Me pritë prej kuj në giuhë time”.[43]
2.Prozaizmi. Këtë dobësi, kritikët e quajnë një “rrezik të dukshëm, në qoftë se poeti bie në tundimin përshkrimor, në qoftë se e shpjegon gjerë e gjatë rrethanën”.[44] Duke lexuar lirikën “Në dekë të shoqit tim”, të bie në sy menjëherë se Mjeda nuk përshkruan, e shmang elementin narrativ, tregohet shumë i kursyer në informacionin që i jep lexuesit. Madje do të shtoja se në këtë tekst ai përdor atë procedim letrar që P. Cittati e quan “teknika e omisionit” (heqjes), kurse Mario Vargas Llosa e ka emërtuar “element i fshehur”.[45] Për të shpëtuar nga prozaizmi, nga narrativiteti, poetin e kanë ndihmuar struktura që ka zgjedhur dhe monologu lirik. Si kohë fizike, nga tërë jeta e Gj. S.-së janë paraqitur vetëm çastet e agonisë. Duke u nisur nga këto çaste, si nga një pikë ideale (bie fjala, alefi i Borges-it) lexuesi rrok me sy tërë jetën e protagonistit si dhe çastet kulmore të historisë së popullit shqiptar.
Në radhë të parë, mjeshtërore është tabloja që ravijëzon kohën e agonisë. Hollësirat që përfshihen në të, kanë vërtetësi psikologjike, tension dramatik. Kjo gjë bën të mundur që këto hollësira të shndërrohen në shenja ligjërimi me ngarkesë të lartë kuptimore dhe emocionale, siç ndodh në strofën e mëposhtme: “Por ai mbi nkrejca pshetun / Rryeshëm e ngrehi shtatin / E syt përpara mbetun,/ I njalli prep e shtratin / E trandi nji fuqi / Ardhun n’atë ças për së ri”.[46]
Përveç intensitetit kuptimor e emocional, prozaizmit i bëhet sfrat edhe forma poetike, në të cilën mishërohet brendia e tekstit. Ritmi i vargjeve të kujton regëtimat e një zemre që ndodhet në përpëlitjet e fundit, frymëmarrjen gulçuese të atij që heq shpirt. Këtë fakt e përforcon përdorimi i shpeshtë i tejbartjes, i thyerjes së vargjeve: “Ku Topja i madh flamorin / Tand kundra të huejit qiti / Shqipe, e kah ti krahnorin / Të mësuemit nën zgjedhë valviti…”.[47]
Kundërshtar i një stili të thatë e narrativ, Mjeda i zgjedh me dorë të sigurt dhe i vë në vendin e duhur figurat stilistike. Me anë të paralelizmit figurativ, ai përqas ditën me jetën, natën me vdekjen: “Për mue kjo jetë po soset,/ O vlla, pa u sosun nata…”.[48] Ky paralelizëm na shtyn të mendojmë se jeta e Gj. S. – së ka qenë ditë, dritë për bashkëkombasit e tij. Metafora është figura që i jep gjallëri të madhe këtij teksti, ia rrit shumë ngarkesën kuptimore. Si rilindës i vërtetë, Mjeda shpreh bindjen e tij se drita e qytetërimit, përparimi i një populli janë të lidhur ngushtë me rolin emancipues të dijes e të arteve: “Shpreson nji atdhe për dije / E harte që në të të shndrisin…”.[49] Në portretin moral të protagonistit, Mjeda veçon pasurinë shpirtërore, ndjenjat e thella, zemërbardhësinë: “Për atë dashtni e shije / Qi zemrën ja stolisin…”.[50] Mendimet e intelektualit të vetëdijshëm për detyrimet që ka ndaj vendit dhe popullit të vet u ngjajnë vetëtimave që ndizen flakë në një qiell me re të zeza: “E i veton nji mende / Ndër shkrime e ndër kuvende”.[51] Patriotizmi i kulluar është një zjarr i shenjtë, i cili e ngroh dhe e nxit njeriun për të ndërmarrë punë të mëdha e për të kryer vepra me rëndësi kombëtare: “Nji caku kje, nji shkëndija / E zemrës: Shqiptarija”.[52] Në pajtueshmëri me formimin e tij si klerik, Mjeda e përfytyron vdekjen e njeriut si një shteg që lidh botën tokësore me botën e përtejme: “Lëshohei ku i dekës ish shtegu…”.[53] Metafora më e bukur e më origjinale e kësaj lirike haset në ato vargje ku ditët e jetës njerëzore përqasen me penjtë që përdor pëlhurendësja: “Ky tymen do të paloset / Pa u endun mirë e ngrata…”[54] Një pasazh i tillë hedh dritë mbi prejardhjen e Mjedës nga gjiri i vegjëlisë, pranë së cilës kishte shërbyer me vite të tëra si meshtar i thjeshtë. Vetëm një poet që e njihte mirë jetën e fshatarësisë, mund të dinte çfarë ishte indi dhe tymni. Nuk më duket e pavend të shtoj se metafora e mësipërme ka edhe konotacione mitologjike, sepse ajo na kujton Orët (Fatitë), Vejtoren (Çabej), të cilat tirrnin e prisnin fillin e jetës njerëzore. Për autorin tonë, të ushqyer me kulturën klasike greke dhe romake, nuk kanë qenë të panjohura miti i pëlhurës së Penelopës, miti për dyluftimin midis Arahnes e Palladës (Minervës) i cili është përjetësuar në “Metamorfozat” e Ovidit.[55]
I mbështetur në botëkuptimin mitologjik është edhe personifikimi i atdheut si një qenie njerëzore: “Shpreson nji atdhe për dije…”.[56] Dihet se shumë studiues e kanë konsideruar epitetin si një dhjamë të tepërt që e rëndon dhe e ngathtëson frazën apo vargun. Vëmë re se në këtë tekst, epitetet janë fare të pakta: “Pa puthë njato shkambije / Të lameme gjak të shqiptarit…”.[57] Te ndonjë epitet është e pranishme edhe nënshtresa mitologjike: “Ngrimun si i gur mbë krye / Kqyrshe ata vol trishtimi…”.[58] Me të lexuar këto vargje të vijnë në mendje Zanat e malit që gurëzojnë krushqit dhe nusen e Mujit, gurëzimi i Rozafës së muruar në themelet e kështjellës, gurëzimi i Niobes apo gurëzimi i Atlasit dhe i bashkëluftëtarëve të Pineusit, kur Perseu u tregon kokën e Meduzës… Veç krahasimit të thjeshtë, Mjeda përdor me mjeshtri edhe similitudën virgjiliane, e cila i zgjeron hapësirat e tekstit, duke e pasuruar me informacion historik e gjeografik: “Lëshohei ku i dekës ish shtegu / Mbi çeta t’Anadollit/ i rrmyeshëm Skanderbegu/ Si shkulmat e Devollit,/ Si valet e ‘j prrojt qi maja / Lëshon, e npër fushë bie rrkaja”.[59]
I bindur se emfaza, retorika e dëmtojnë poezinë, autori i lirikës “Në dekë të shoqit tim” e shtie në punë eksklamacionin vetëm në ato raste kur përmes tij shprehet një voltazh i lartë emocional: “E më thotë: o vlla, nji teje / Këto zemra për gjithë here / Të forcueme prej nji feje,/ Rrahne në kët jetë të mjerë…”.[60] I vetëdijshëm për vdekjen që i kanoset, protagonisti ndien një dashuri të madhe për jetën, nji dhimbje të thellë për këputjen e saj në mes nga kosa mizore e vdekjes: “Për mue kjo jetë po soset / O vlla, pa u sosun nata…”. Ndjenja e atdhedashurisë është e pashkëputur nga nderimi për historinë e kombit tonë, nga dëshira për të shijuar bukurinë e viseve shqiptare: “O prill i ri, ku Iliri / Zotnoi nji ditë ma së parit,/ E kombi i huej s’e shtiri / Detin për në tokë të Shqiptarit…”.[61] Para se të jetë një testament politik, testamenti i një atdhetari të njëmendtë është një testament dashurie, të cilën nuk mund ta cenojë as vdekja: “Tui çilun syt për së ri,/ Tha të mbramen fjalë: Shqipni!”[62] Me anë të së vetmes pyetje retorike që përmban ky tekst, zbulohet fati tragjik i mërgimtarit, i cili është i dënuar të mbetet larg atdheut të tij për së gjalli dhe për së vdekuri, i rrethuar nga ftohtësia, mospërfillja, heshtja dhe harrimi. Në këtë mënyrë, mërgimtari pëson një vdekje të dyfishtë: fizike dhe shpirtërore: “Vetëm ndër dhena t’hueja / Me dekun, o Shqypni?!”[63]
Simbolet e aktivizuara në lirikën “Në dekë të shoqit tim” i përkasin arsenalit të poezisë së Rilindjes sonë Kombëtare. Një ndër më tipiket është shqipja dykrenare, e cila simbolizon Shqipërinë, lirinë, forcën jetike të popullit tonë, lashtësinë dhe identitetin e tij: “Por lir e fuqiplote / Shqipja dykrenshe urdhnote”.[64] Simbolet “eshtnat” dhe “gjak” shenjojnë luftërat e shumta që kanë bërë iliro-shqiptarët kundër pushtuesve të ndryshëm. Me gjithë humbjet që kanë pësuar, bijtë e shqipes ia kanë dalë mbanë të ruajnë qenien, trojet dhe kulturën e tyre: “Pa puthë njato shkambije / Të lame me gjak të shqiptarit / Pa u hjekë mbi giuj në vallnije/ Qi eshtnat vorruen të barbarit…”.[65]
Kundërvënia midis të kaluarës heroike e të lavdishme nga njëra anë, dhe një të sotmeje fatkeqe e poshtëruese nga ana tjetër, është një ndër lajtmotivet e poezisë së Rilindjes sonë Kombëtare: “Ti ke pasë qenë nji zojë e randë,/ burrat e dheut të thirrshin nanë./ Ke pasë shumë t’mira e begati,/ Me varza të bukura e djem të ri…/…/ Po sot, Shqypni, po më thuej si je?/ Po sikur lisi i rrëxuem përdhe…”.[66] Kjo kundërvënie që është e pranishme edhe në krijimtarinë e Mjedës, në këtë teskt shpërfaqet me antiteza të gjetura: “Kur Topja i madh flamorin / Tand kundra t’hujit qiti / Të mësuemit nën zgjedhë valviti / E ndrroi në liri robnimin…”.[67]
Në studimin e tij për Mjedën, F. Cordignano bën edhe këtë vërejtje prej vëzhguesi të mprehtë: “Pse duhet verue se Mjeda nuk e temelon poezin e vet në popull, si P. Fishta, por veç herë herë ndien prej si do jehona të largta e të bukra për mrekull”.[68] Ka të ngjarë që njëra nga këto jehona të largëta mund të jetë edhe personifikimi i yjeve në vargjet e mëposhtme: “Hyjzit qi nelt shëtitshin,/ Nëpër dritsore e vruene / Me sy të përlotët, e shkuene”.[69] Duke u përqendruar paksa mbi këto vargje, cilitdo që e njeh poezinë tonë gojore do t’i vijnë ndërmend këto vargje të rapsodisë “Ajkuna kjan Omerin”: “Qyqe vetëm rrugën ma paska marrë,/ Kanë xanë vend hyjt vajin për me e ndie”.[70] Edhe në qoftë se Mjeda nuk e ka njohur fare rapsodinë e mësipërme, së paku personifikimi i yjeve në lirikën “Në dekë të shoqit tim” mbështetet te besimet popullore. Dihet se filozofi i lashtë Anaksagora qe i pari që i quajti yjtë masa inkandeshente, natyra e të cilave ishte identike me atë të trupave tokësorë: “Deri në atë kohë, imagjinata popullore shihte në ta perëndi”.[71]
Bukuria klasike e poezisë mjediane lidhet ngushtë me përsosurinë e saj formale, çka del në pah në fushën e stilistikës dhe në atë të metrikës. Për këtë mjeshtër të rrallë të poezisë shqipe të shkruar me varg të matur, Cordignano-ja shprehet kështu: “Mjeda asht poeti qi ka shti me përfundime krejt të lumnueshme atë rrymbë të pastrë klasiqizmi nd’art që asht shprehja e amshueme e gjenit estetik të njeriut në mjeshtri të fjalës e të vargut”.[72] Model i mjeshtrisë poetike të Mjedës mund të konsiderohet edhe lirika “Në dekë të shoqit tim”, e ndërtuar me strofa gjashtëvargëshe, me skemën ABABCC. Rimat janë: e alternuar: “Shpreson nji atdhe për dije / E harte qi në të shndrisin;/ Për atë dashtni e shije / Ai zemrën ja stolisin…”[73]; e puthur: “E i veton rrebtë nji mende / Nder shkrime e nder kuvende”.[74] Në pikëpamje statistikore, del se mbizotëron rima femërore, e cila haset 35 herë, ndërsa rima mashkullore vetëm 4 herë.
Në tekstin e kësaj lirike nuk gjendet ndonjë barbarizëm, çka, siç e kam thënë më parë, dëshmon se ajo është shkruar ose është ripunuar në fazën e pjekurisë poetike të autorit të saj. Sintaksa poetike ka ndikime të dukshme nga poezia klasike italiane apo nga ndonjë poezi tjetër europiane. Kjo sintaksë qëndron larg ligjërimit popullor apo modelit folklorik. Duke folur për shkollën letrare të jezuitëve, E. Koliqi thotë: “Këta andrrojshin nji prozë të pasun me gjuhë të pastër, pa fjalë të hueja; nji poezi fluturuese në trajtë madhështore simbas atyne shembujsh të huej qi kishin parasysh e shijojshin pajada. Shka bane? Hynë e studiuen shqipen; fjalët e shqipes, jo frazeologjinë, e cila i gitte tepër e përvujtë e popullore; kërkuen fjalë të rralla në popull; ndër libra të vjetër, ndër fjalorë që filluen të botohen”.[75]
Në fund të këtij shqyrtimi, besoj se mund të them me plot gojën se lirika “Në dekë të shoqit tim” është një poezi rrethane. Kjo lirikë dhe tërë vepra mjediane hedhin poshtë si të pathemeltë opinionin e atyre që kanë dashur t’i ngjitnin Ndre Mjedës etiketën e poetit libresk, cerebral. Pas një pohimi të tillë, e quaj të nevojshme të shtoj se për kritikën bashkëkohore është e papranueshme dikotomia kokë/zemër apo mendim/ndjenjë. Poeti dhe eseisti francez Michel Deguy shprehet kështu për marrëdhëniet midis poezisë dhe mendimit: “Pa mendim, nuk ka poemë; nuk ka kurrfarë vajtje diku, kurrfarë përçueshmërie, asnjë domethënie, asnjë alegori, asnjë “krijim të vazhduar”, asnjë tejbartje, madje asnjë ndërtim sintaksor, asnjë figurë, asnjë fjali. Siguria se Homeri është i verbër, fliste për artin grek: ai përparon përmes mendimit”.[76]
Përsëri na del në shteg i pashmangshmi Goethe me termin e tij “Gedankenlyrik” = lirikë mendimi ose lirikë meditative. Pavarësisht nga kjo gjë, çdo njohës serioz i veprës së Ndre Mjedës është i bindur se në të nuk mbizotëron “Gedankenlyrik”. Për të karakterizuar këtë poezi, së cilës koha nuk ia ka venitur as veskun, as vlerat, do të citoj fjalët që ka shkruar N. Doçi, më 1937: “Ti diqe Dom Ndre në sa ne ishim larg Teje, por ani s’ka gja, djelmnija e Shkodrës jetike të ka shoqnue, të ka nderue, e njasaj Shkodre, ti i fale çka ma të bukur, të kandshëm e t’amblë ka kanga lirike Shqyptare”.[77]
Titulli i këtij tregmi është pak sinjifikativ,si një meaforë pak e hiperbolizuar dhe,megjithatë,ia vlen që të lexohet,se,në vetvete, përcjell një mesazh të madh e me vlerë.
AFËRDITA BEGA,në vajzëri XHOKAXHIU, mësuese shumë e mirë biologjie,ka gati 30-vjet në pension. Nëse e sjell si një model që zor t’ia gjeshë të gjashmin, kjo ndodhi fare rastësisht. Unë e kam patur kolege,mesviteve ’70-të të shekullit të kaluar dhe,prej kohësh,ia njihja aftësitë porfesionale. Ka patur dhe një përkim pak të veçantë të sajën me mua:AFËRDITA XHOKAXHIU është vajza e PROFESORIT tim të gjeografisë në vitin 1954.Profesori i mirë,fisniku PETRAQ XHOKAXHIU tek shpjegonte mësimin të linte gojëhapur. Dhe i thosha AFËRDITËS:-Mësuese e zonja je,por jo si babai yt! Qe prudente dhe nuk zemërohej kurrë. Tri vjet punuam në një shkollë dhe AFËRDITA u martua në TIRANË,ku ka 40-vjet që jeton,
*
U takuam me AFËRDITËN ditën e 7-marsit në një klub,tek Rruga e Kavajës,pranë kishës katolike dhe,ndërsa uronim njëri-tjetrin,nga brenda shihnim nxënës me cigare në gojë(pa dallim,vajza dhe djem që shkonin në shkollë).
-Bobo,- bëra unë! Dhe ç’pret nga këta lloj nxënësish? Pastaj,-thonë,- e ka fajin shkolla!!! Më duket ka ardhur ajo koha e atyre vargjeve të FAN NOLIT;”Ti Halim që s’di këndim,je ministër për arsim!”. Dhe AFRUA (kështu i them në intimitet) ma priti:-Mjerë famijljet dhe mjerë ky brez… Është për të ardhur keq…
Dhe pas kësaj “batute”,filloi “ora letrare” me kolegen time. Para se të përjetoni nga kjo”orë letrare”,nuk kam se si mos i referohem asaj thënies popullore:-Njeriu plaket duke nxënë. Thashë q kam punuar me të për trivjet dhe njihja si një mësuese të mirë biologjie, Por AFËRDITA BEGA që sot është 82-vjeç,recitonte përmendësh poezi të tëra (gege e toske) që,siç më tha:”40-vjersha duhet t’i dije përmendësh,ndryshe nuk futeshe në provim.
Dhe ia filloi:
“Nëpër terr që lshonte nata
Ngarkue teshat kaliboç
Për një pyll ku s’ra kurrë spata
Ndiqte rrugën një djalosh…
Unë,për mos ta ngrënë thatë,recitova finalen:
” Çfarë t’i thom unë nanës ngratë,
Në më pyet për ty
ndonji send?
Thuej se mori një rrugë të gjatë
Bashku në qiell jemi tuj zan vend!
Bëhet fjalë për poezinë”Vllavrasësi” të MJEDËS. Po nga Mjeda:
“Lamtumirë, o mori Shkodër!
Lamtumirë, o ti Cukal
Zhduket Buna pas një kodër,
Zhduket Drini pas një mal.
La MJEDËN dhe filloi me MIGJENIN:
“Oh,që skam nji grusht të fuqishëm
T’i bie mu në ball malit që heshtë
Ta shoh si dridhet nga grushti i paligjshëm
Dhe unë të kënaqem ,të kënaqem tuj qesh!
Pas Veriut,foli me JUGUN:
Naimin me “Bakti e Bujqësi” dhe vjershën për KORÇËN:”Lumja ti,moj KORÇA lule/që le pas shoqet e tua… dhe,tek e ndërpreu,më tha:- Të shkosh sot që është 7-mars dhe t’u kërkosh këtyre shkollarëve të sotëm të thonë përmendësh qoftë dhe këtë vjershë të NAIMIT,me siguri që pjesa dërmuese nuk e di. Tani më tha:-Nesër është 8- mars,Dita Ndërkombëtare e GRAVe dhe ia vlen të recitoj”Vaje” të ÇAJUÇIT
“Që ditën që vdiqe,që kur s’të kam parë
S’të vjen keq për mua,nuk ke mall për djalë…
Çajupi,- më tha,- u ka qarë hallin grave dhe filloi
“Burrat në hije/lozin kuvendojnë
Pika që s’u bie,se nga gratë rrojnë.
*
E ndërpreu dhe më tha:- Poezia është e ëmbël,por unë di përmendësh edhe prozë. Kur më pa që po e shihja me dyshim,filloi:” U Gjon Buzuku, biri i Bdek Buzukut, tuj kujtu se gluhajonë nuk ka gja të shkrueme,en së dashtun gjuhës sanë…
Dale,më tha,s’e harrova.Po nga Letërsia Arbreshe:
Nga “MIlosaao”:
“Bil,e ku je, o moj vashë
Në katundin tënë
Vashat nuk i gjeje kaq të hijshme
-Jam e bije Kalogresë
Uli ballët e zbardhuar.
Nga GAVRIL DARA i RI
“As nga pendët e zhgabonjës
As nga kumbur e argjend
Por nga vetullat e trasha
Dhe nga sytë e zgurdulluar
PAL GOLEMin unë e njoha.
Mandej filloi nga PUSHKINi
“Po marrë guximin që t’ju shkruaj
Ç’do donit më veç shpirtit tim
E shoh që është e drejta juaj ,
Që t’më dënonit me përçmim.
Nga ESENINI “Letër Nënës”
Gjallë je ti,moj nënokja ime?
Gjallë jam dhe unë…
Nga Logefello
Një mesnate të trazuar
Tek po rrija i menduar
Befas vjen një e trokitur…
Ng Lermontov
“U vra poeti
Njeri i ndershëm
E mposhtën shpifjet
Dhe thash e themet…”
AFËRDITA cicëroi e cicëroi dhe unë,tek e sjell pak si në”ligjëratë të drejtë” zë meditoj për shkollën dje,në diktaturë,dhe sot në demokraci. Ngaqë kam punuar për 41 – vjet mësues në 8-vjeçare e të mesme dhe kam qenë deri inspektor në Dejtorinë Arsimore të FIERIT,sado me keqardhje,por shkolla cilësisht ka rënë,në vend,të bëj përpara. Unë ju prura një mësuese biologjie dhe them pa frikë:bagazhi letrar i kësaj mësueseje dëshmon se sa kërkuese qe shkolla dhe ku ka katandisur shkolla. Celularët me vete dhe kompjuterat në shtëpi kanë vrarë të mësuarit përmendësh si një kërkesë e domosdoshme apo si një gjimnastikë e trurit. Po të bëj një analogji pak vulgare,do të thosha:truri i nxënësve të sotëm është më pak aktiv se sa ata të kohës sonë. Ose është si”ujë i ndënjur”. Tek pellgu me”ujë të ndënjur” askush nuk pi ujë.
Mikes dhe koleges sime,AFËRDITA BEGA (XHOKAXHIU) i uroj jetë të gjatë,se në 25 prill mbush plot 82-vjeç.
Kur e si cila forcë ç`farë dije
ideoi Enigmën e Përsosjes së Mendjes
rastësia apo vargu i kurorës së rastësive
gjithçka të rrëmujshme të shtrira kryq e tërthore
u mbështoll materia gjinitë u fërkuan e u gatua diçka
u sublimua mendja por kush lëvroi e sublimoi mendje
me ç`farëz mbolli e u mrekullua
pikëpyetjet fluturojnë dhe sillen rrotull Enigmës
grimcat e panumërueshme të materies
se si u radhitën në përsosmëri
një shtytje bymyese vijon t`i ri-rreshtojë
të paafrueshmet u rralluan vijojnë të fluturojnë
dhe i lanë hapësirë të pamasë shtrirjes së gjithësisë
pashmangshëm hapësira do të zgjerojë
pa asnjë gjasë prekje kufijsh
nuk dihet ku do të na çojë
*
Gjithë-shtrirja e molekulave kapet nëpër valle
rrotullueshëm iu bashkohen grimcat
të mos ngrihej nga akullsitë galaktika
udhëve të ngjeshjeve dhe tej përmasave kaba
përplasjet shpërthyen zjarre të epsheve
flaka dritë u bë
copa e dromca të shpërndara gjithandej pafundësisë
sekush mbarti zjarr e kush ngeli akullnajorë
larg epshit të ngrohtë ujor
atë mes-kohë ngjizet skeleti ashtëror
as e zjarrtë as e akullt prush fshehur Errë-kaltra jonë
herë e rreshkur herë e mllefosur vjell llavë
shtratit të saj të rrotullueshëm
ia dëfton gjymtyrët Yll-zjarrtit të madhërishëm
*
Mbase asaj ndërmjet kohe
Enigma e Përsosjes i vijëzoi hullitë trurit
lëvroi e farë hodhi dhe përftoi por ku e mori
kush ia zgjodhi nëse lakmitarja alkimi
niste ngjalljen e një modeli shndërrimi
çdo gjë kishte prejardhje kimie
deri atëherë pikëpyetjeve
nuk u hapej asnjë gojë e Enigmës
në të menduar e në të shkruar
kimisë po i shtresohej njëra ndjesi
po hynte frika në shpirt
si vetëdije e gjallërisë
*
Qarkut të Enigmës së Përsosjes
ku duhej trokitur pa zile të kurdisur
ende cakut pa ia qëlluar
të frenojnë si kalin pikëçuditje
të fërkojnë si hithra të pa kultivuar
grunoreve të shkrimit plekset egjra
dhe ujthi në të menduar
*
Enigma që Mendjen Përsosë
prapësoi pyetjet dhe pikëçuditjet
mandej ngeli prore Enigmë e EnigmësThones, FRANCË, kallnor 2025
MAJA PIRAMIDASH
-Zo ku i ka kullat ai Sylejman Aga,
-N`ato bjeshkë te retë e bardha
maja kontraste të forta luginat të mos ngrenë krye
thellësisht përulëse se s`kë ku i çon pos ngjitjeve t`i shpie
por ashtu si gufuan
përmasat tuaja lartësuar mbi hiperbola
majë mprehtat të ftohtat piramida
lartësia juaj përzgjedh ajrin
reshjeve mbi ju dhe shirave ua ndërroni ngjyrat
përse mos të jenë të bardhë shirat
kureshtjet shkojnë në bujtina prej shtëllungash
të hapura për rrëshqitjet e pamatura
doemos duroni mbi vete jorganë të trashë
shkundet shpina juaj e pjerrtë
e ngopur e reshjet vjellin ortekë
*
nëpër stinë vizatoni plisat
të plotë e të grisur
sikurse në beteja porse një krenari e paepur
le të jetë shpifur
si butësi pas mjegullash të vardisura
krenaria e majave është gjakim për diç major
kur rrëshqet vetëdija rrëpirave të stihisë
kushedi ku mund të çahet çasti kënaqësia përgjakur
mençuria e zotërimit është t`i biesh rrotull
majave të parat dhe të fundit përballje
thyejnë shtrëngatat acareve dhe gurëzohen
mbi maja thikash festohet ngadhënjimi
që shikohen si mistere të dukshme
i krijoi qulli i vlimit e i ngriti aq lart mësymja
konikë për hapje hullish të kronikës
të gjitha moteve ua përjetësojnë ftohjen në matjet për ngjitje
*
nga llava e moçme shpërthyese
shqiponja e frymës si domosdo e zgjodhi krenarinë
çerdhen e lidhjes e ngrehu në kreshta
ajo e sheh tjerrjen avullore e pëlhurës
cakun e gjahut dhe pikturat naive luginës
ngre vërshëllimën zvarrë sikur një shall të zgjatur
malit të madh
dy më të vegjlit tej bashkës mjegullore
egoja gjallërimit i hedh mëshirën si glasën në hon
zogjtë hanë njëri-tjetrin
derisa t`i çahet zhgualli i hedhur i breshkës
njëri mbeti t`ia shijojë jetës të ëmblin fron
*
majë piramidash
ua vështrojmë madhështinë bukurinë e egër
ndoshta do të hasnim dhe në çdofarë egërshanësh të frikës
nëse s`do t`i lëshonim udhë pështymës së erës
gjakimin e prekjes suaj akëcili e shkëmbeu me gjak
dhe po të arrinte në atë majë Zoti e e madhërishmja nuk prekën
shih nuk arritën shtat ngjitjesh lisat e selvitë
porse nuk paska krenari të pathyeshme po nuk shkërmoq predhat
*
të thepisurat maja
korrikut e gushtit doemos do t`i bindeni
do t`ua djeg plisat
dhe Yll-zjarrti vetëm regjimin tuaj rrëzon
ai Zot i përflakur që tokën e merr si gruan
në vatrën e vet të mos ngrijë
nën këmbë t`i rrjedhin rrëke gurrë-bardhash
përrenjtë e malit si damarët e gjakut
t`i mbushin arteriet e lumenjve
pjellorinë e faqeve të tokës
ëndje t`u falin faqeve kozmetikën e ajrit.THONES, 1 prill 2024
SI MUND TË VIZATOHET NJË PORTRET
Një portret mund ta vizatosh
fare lehtë:
sytë
brenda tyre detet dhe dallgë
peshq pararendës jete ujore
anije që epohen mjellma bardhoshe
relieve malesh plisa bore
njerëz mësymjesh të egër plojash
dhe urtësi në cepa honesh
lukuni dykëmbëshe sorrash të zeza
vasha hijesh pa diell futash kobzeza
duna rëre ara gruri lëndina lumenj dhe ura
qytete ku të zihet fryma
lypsarë migjenianë me libra por pa duar të shtrira
dhe pikëpyetje mbi shtatore të glasura
në bronz figurat shpresë mbjellëse përgjigje të shtangura
nuk duken si dhe kur ringjallen shpresat e bronz ngërthesave
Atyre ua lënë paksa lavdinë dhe kokrrat dikur çelnin fryt plota
bardhësia lëbyrëse e fate të shkrumbuara në susta të kurdisura
rrojtje të qepura mu në zemra me gjilpëra e tela
mandej shterpa
me harrna makthesh atomike
rrotullohet e qepet bota
athua sikurse Ylli i Kuq në të tijat cikle
vringëllima parandjenjash zjarresh apokaliptike
e gjithë kjo botë e kapluar në sy
vjen në nënkresë dhe mbyllet nën dy kapakë lëkure
të portretit në dy të ujshmet pika
shtrinë gjymtyrët galaktika
Nuk më vjen mirë, assesi jo
Që kujtoj moshën qysh në mëngjes,
Po s’kam ç’të bëj, se domosdo
Po nis udhën si plak në proces…
Kam udhëtuar mirë, si idealist,
Idealist i heroikës tragjike,
Me detin e Fatos Arapin në shpirt
Askurrë sulmues për një karrige.
Mirë kam udhëtuar. Dhe mund të kem shkarë
Veç, pa qëllim, pa të keq e prapë jam ngritur,
Nuk kam qenë, se s’mund të jem kurrë ushtar
Symbyllur i rreshtit të kuq apo blu gatitur.
Erdhi ora e troket dita e pensionimit
Më dhembin zhgënjimet, pak hare që pata shuhet,
Dhe prapë do të jem në furtunë të udhëtimit
Më vjen keq se liria tek ne shumë druhet.
Idealist më gjeti pleqëra në proces
Zhgënjimet e shpresës dhe besimit rrodhën,
Visarin e ndershmërisë as në ëndrra s’e shes
Pa të tjerat, eee, le t’i mbledhë ulluku i kohës…
Kanë rrjedhur shumë ujëra në qyteton tonë turistik. Dhe unë e kam ndërruar shumë herë kostumin e policit nën çatinë e bashkisë sonë bregdetare. Herë me titullarë që betoheshin për Berishën epik, herë me ata që betoheshin për Nanon e shkurtër e, deri te ky i fundit që betohet për fortlartësinë e tij, Ramën.
Ka goxha vite kur qyteti bregdetar u mbush me demokraci, lëvizje të lirë të njerëzve sipas filozofisë së Shvejkut : “ç’më duhet mua se çfar bëj unë!”.
Por të vret i madhi Zot po të mohosh shumë gjëra si zhvillim në këtë qytet-kala që është ndërtuar përplot me pallate nën fronin dhe mendjen e hollë të disa titullarëve bashkiakë. Larg qoftë të mohohet zhvillimi!!
E dini se cfarë i bashkon ish kryetarët e bashkive këtu tek ne, me gjithë lavditë e tyre, deliret e dobësitë? Ua them une: Lopët, vëlla! I bashkojnë Lopët turistike të qyteti tonë që shpesh i shihnin tek kullosnin në barin anës trotuareve, në ndonjë lulishte mbetur si relike nga regjimi hoxhist. Lopët pushtuan edhe në faqet e revistave dhe gazetave të botës!… Pikërisht këto lopë i bashkokeshin, si një konsensus magjik, përmbi palët të majta apo të djathta.
Por ama , secili nga apostujt që kanë drejtuar bashikinë tonë të dashur, ka patur ne sirtar edhe nga një strategji në dosje ‘top sekret” për largimin e lopëve nga qyteti turistik. Strategjia për lopët, gjithmonë ka qenë në të njejtin sirtar të kryetarëve ku gëlonte edhe dosja e strategjisë për turizmin elitar.
Nuk kishin faj fakir qytetarët e rinj. Një pjesë e atyre që mbërritën nga vise të tjera në qytet, në nxitim e sipër, morën me vete edhe…. lopët…. (Se mos patën deve apo gamilje në shtëpitë e origjinës , edhe nuk i sollën edhe ato në Amerikën e ëndërruar.)
Në fakt kur flisnin për “stratëgjitë e turizmit elitar” kryetarët e bashkisë sonë, seç merrnin një pamje prej orakulli duke parë me sytë e mendjes, nga sipër, nga lart, vartësit e administratës dhe në dëgjesa publike me miletin e qytetit.
Dhe sapo dikush nga banorët i përmendëte në takimet publike imazhin e lopëve në qytetin me turizmin elitar; kryetar-apostulli i bashkisë luante nga vendi si ta kish pickuar diçka në ulësen ku qëndronte.
Pastaj përbetohej se kishin për të parë cdo të ngjiste me lopët që pushtuan qytetin. Më pas i kthehej avazit të njohur të paraardhësve të tjerë se ka banorë dhe subjekte të errëta edhe nga opozita pse jo, që duan ta nxijnë punën e bashkisë dhe se realiteti i ri i qeverisjes lokale, u shpon sytë dhe nuk e shikojnë mirë këtë realitet. I verbojnë sukseset tona!
Kur përbetoheshin kryetarët tanë, mua më kujtohej një shkrim që pata lexuar dikur me firmë të mikut tim Hyskë Borobojka: “Kryetari, vret viçin me kobure…!” për një kryetar kooperative që vrau një viç se kishte hyrë në arën me misër të kooperativës.
***
Kryetari ngjiti një ditë shkallët e institucionit dhe te sheshqëndrimi i parë i tyre, i bie zilja e celularit. U ndal i revoltuar. Një nga mëkëmbësit e tij , po i tregonte se ne mediat e huaja po shkruhej për lopët e qytetit tonë.
Të thuash u bë tym, ishte pak. Aty për aty urdhëroi mëkëmbësin e tij për një mbledhje urgjente me trupën e policisë sonë.
Fermani ti tij ishte vërtet i prerë. Iu drejtua shefit tonë të policisë bashkiake:
“ Degjoni ketu ti, Rezmi Lëpushka! Degjoni këtu ju të policisë! Nesër, dua që asnjë këmbë lope të mos figuroje më në këtë qytet! Jemi qytet turistik dhe pikë! As fshat, as kooperativë bujqësore! More vesh? Mora! Asnjë diskutim ! M’i zhdukni nga faqja e qytetit! Çojini ku te doni. Në qoftë se urdhëri nuk zbatohet deri pasnesër në drekë, gjeni vend ku të futeni ju të parët që nga ti, zoti shef i punëve të kota-e ngriti zërin kryetari duke goditur tavolinën disa herë me ceularin e tij.
Situatë tensioni. Thua ishim para nje sulmi terrorist!… Disa shkruanin. Disa të tjerë vendosën mbi tavolinën e madhe ca nxorën harta ushtarakë të kohës së ish Bashkimit Sovjetik …Të gjithe shikonin nga ora ne mur! Se ora ecte pa ndalim dhe policia bashkiake duhet të zgjidhte misionin urgjent…
Më në fund, u vendos të realizohej aksioni I koduar “Stadiumi”. U shkëmbye parrulla, kundërrparrulla dhe ec para, bab! Lopët e kapura nëpër rrugë e trotuare u grumbulluan një nga një, i futëm natën në stadiumin e futbollit.Top secret.
– Kjo ishte faza e pare….”Kaq!”-na u dha urdhëri.
Në etapën e dytë të operacionit “Stadiumi”, ishin të mëdhenjtë që do të caktonin hapat e mëtejshme. Sezoni turistik veror sa kishte nisur.
E gjithe struktura u gëzua. Në fakt shumicës së policave u erdhi keq se u kujtoheshin lopët në fshatrat e origjinës. Ishte verë dhe lopët e burgosura në stadium pasi endeshin nëpër fushën e futbollit brenda dhe jashtë kuadrateve të vijëzuara me të bardhën e pluhuri të gëlqeres, për të ‘kruajtur ‘ ndonjë fije bari, u ngelën dhëmbët jashtë , kërkonin ujë, zahire dhe ”mmmu-uuu –mmuu-uuu!!!” Gjithë kohës. Gojë të gjalla.
Por kjo situatë nuk zgjati shumë. Nisën ankesat:
-“Na kanë marrë lopët!…”Duam lopët tona!” Duam lopët tona!… Na i morën çifligarët e bashkisë!
Te shefi ynë i policisë, Rezmi Lëpushka vërshuan lutjet sentimentale edhe nga kolegët tanë me origjinë nga fshati:
– Zoti shef, është gjynah, lopët në stadium kanë nisur të pëllasin..u thanë për një pikë ujë….ç’të bëjmë? T’i nxjerrim nga stadium?
Shef Lëpushka përsëriti fjalët e kryetarit:
– Po të është mërzitur buka e kalamajve , ik e nxirri!.. Jepua lirinë. Po ta mban!
Një grup me të zotët e lopëve gra edhe burra qe e kishin nuhatur aksionin e koduar “Stadiumi” po thërriste pasdite para bashkisë.
-“Duam lopët”
-”Po shkelni të drejtat e njeriut!…”
-Do t’i shkruajmë OSBE-së dhe Ambasadës Amerikane në Tiranë.-kërcënonin.
Dhe kështu, operacioni “Stadiumi” dështoi me sukses të plotë.
Ish kryetari ynë i nderuar, nuk e zuri më në gojë historinë e lopëve. Por historia e turizmit elitar ama, vazhdonte.
Kryetari radhës Eduard Gjoksi kishte grumbulluar informacion të madh për lopët dhe të zotët e tyre, si te “Pallati i ëndrrave” i Kadaresë.
I nxehur për imazhin e qytetit turistik me lopë, ai kishte ardhur nga një dreke pune me raki Përmeti dhe iu sul shefit tonë i cili besoj sa s’i i lagu pantallonat e uniformës kur Gjoksi e goditi me bidonin plastik të uji që mbante ne tavolinë.
Pas konferencës kombëtare për turizmin e integruar në rajonin e qytetit tonë nisën shkresat për pronarët e lopëve.
Republika e Shqipërisë Bashkia e Mamalloit Nr…501 Urdhër: 1. Lopët e grumbulluara në stadiumin e futbollit, të lëshohen dhe t’u dorëzohen pronarëve duke paguar secili gjobën. Lista e pronareve të lopëve të paraqitet për mbledhejn e radhës të këshillit bashkiak. 2. Asnje pronar nuk do ta marrë lopën pa paguar gjobën. Gjoba për pronarin e lopës që kapet në mjediset publike dyfishohet në rastin e dytë dhe, katërfishohet në rastin e tretë. Kryetari i bashkisë:Eduard Gjoksi (d.v)
Të uruarat lopë që i bashkuan të gjithë kryetarët e bashkisë në një emërues për nga shqetësimi dhe strategjia e eliminimit nga qyteti turistik.
Por derisa një ditë u larguan nga qyteti ato e kishin fituar tashmë statusin “Lopë turistike!”. ///
—o0o—
.
Ju që thoni
a mendoni
se lumturia
është e gjitha diell…?!
…pa provuar
dancin në shi
2. Fjala e mirë
Kur të mungon një kafe,
dobësi, brenga, pikëllim
e mërzi të shprazen
e si kokrrizë breshëri kërcasin
kudo mbi ty pa mëshirë…
një ekspres i shpejtë
të sjell energji,
e hurp e të çelë sytë
si një sheqer diabeti
mbaje pranë vehtes gjithmone, hidhe në atë kafe
fjalën e mirë.
3. Buzëqeshja…
Njerëzit e duan shiun,
bën çadrat…
Njerëzit e duan diellin,
zgjedhin hijen..
Njerëzit e duan erën,
mbyllin dritaret…
Kur të dua
më thonë njerëzit,
Unë buzëqesh thoshte Lorcia
Rrufetë askush nuk i do,
buzëqeshja,
rrufepritëse e mirë…
…Edhe pse poetin e madh
nuk e mbrojti nga urrejtja e ndyrë.
4. FOLSH ME GISHTA
Edhe sa herë
do ta shoh nanën,
numëroj me gishta….
Edhe sa herë
do ta shoh babën,
numëroj me gishta…
Vëllezërit, motrat, shokët, miqtë
me gishta,
me gishta…
Nuk na paskan nëmë
pahiri nanat ne kurbetqarëve,
Folshi me gishta….
5. DJERGA E FUNDIT
Rreth sofrës
disa në shkëmba ulë,
të tjerë në gjunjë,
ngjyejnë në koritën e drunjtë
ditët e bjeshkës,
darkë e djergës,
një darkë lamtumire,
si pas një varrimi,
n’heshtje
pa zhurmë.
përtej derës së stanit
qeni larosh
me shpinë të rogume
ndukë,
e terë lugin e fundit t’djergëve pa e ditë
se ai lugë
kurr ma nuk ka me u qull.
torishtës tanë natën
i dhimbti shtati,
deshtë, rrunzat e kingjat
ma gardhin me shpindë
nuk ja krujnë.
e gurra
nuk e ndal ma vajin,
aty nuk do vijnë ma sytë e çikave t’zanune
me e puthë,
e n’brushtull t’sapunit mbi rrasë,
as gishtat e butë…
6. SHTEGTIM
N’vjeshtën e mrrolune
një nga një e në tufë,
harabela t’hutuem,
u nisën
nëpër botë kryq e t’thurë,
të gjejnë atdheun e ri…
Atdheun e pa nënkresave,
pa sofër shtruar,
pa shkame
e t’netëve pa netë,
e rrugëve plot dritë t’pa dritë
e zhurmë.
strukë endacak nën urë,
me lumë dallgësh plotpërplotë andrra,
që mëngjesin kurr nuk e prunë.
ato lulet e borës,
te bukura e me sy blu,
ndër lara borë,
e nën trungje lisash,
që pranverë nuk pritën kurr.
7. LUTJE ATDHEUT
A më fal dy metra dhe ….?
dy metra, dy metra,
pak ma pak a
pak ma shumë,
sa një kuti,
t’i marr me vehte,
ti mbaj në kurriz,
ngado që të hidhem…
vetëm dy metra
e me to në shpindë
të mburrem,
të fryhem si patriot,
e atdhetar i fismë….
Ani pse nuk bëra asgjë për ty,
asnjë urë nuk ngrita,
asnjë gurrë a krue,
a asnjë pemë atje,
nuk mbolla për ty…
Unë lypsari i atdheut,
edhe larg teje,
dua të mjel për lavdi…
ani,
pse nuk bëra asgjë për ty….
Atdheu im i mirë
më përgjigjet me Jo,
me një Jo të madhe,
pa mëshirë…
Nuk mund të ngelem
Atdhe vdekatarësh,
me gropa vorresh të hapura,
mbushë me ujë të zi…
Për pëndim
që ke ikë,
të jap vetëm një grusht dhe,
edhe atë e ke borxh gjithë jetën,
është borxh i përhershëm,
e ke borxh edhe për nipër e fëmijë…
E mos harro,
pa e njohur ketë borxh,
askund në ketë tokë,
nuk do të ketë dy metra dhe,
për të rehatuar eshtrat e tu
në atë,
të fundit ditë.
8. Në Majen e Hekurave
ku nisi gjuha e Zotit.
Retë e bardha,
shkumë të lodhura nga përplasja e deteve pa anë me brigjet,
mbështeten kryet këtu në jastekun e dallgëve,
lidhen anijet me bistekin e zanave që e ruajtën ndryshkin e hekurt të kohëve dhe emrin e pandryshkur të legjendës prehistorike.
Nisën në ato shpate të thepisura,
rreknimin e gurëgacëve, kcimin hucla,
gjuhën e trupit të banorëve kapuçbardhë të Alpeve, fëmijë të parë të zotit e të dritës.
Në vallen e dasmës me qiellin,
zanat pushtuan horizontet e reja,
me pelhurat e grisura të velave të thyera qepën
xhubletën pellazge,
fustanin e Dardanise epike.
Me shkumën e shpellave hala pa gojë,
mbushen dyshekët e tyre fluturues te nusërisë,
ku shqipet i rrahin me krahë, jehonat e piskamat e majave kurr nuk pushojnë prej tyre.
Cicërimat e para
me A, B e C,
fjalë të diellit,
ja kthyen tokës gjuhën dhe frymën,
detit ja lanë gjëmen e vetminë,
shpateve e luginave bukurinë e magjishme,
njerëzve të këtyre anëve kryelartësinë dhe sytë e kaltër të dashurisë,
zemrës së tyre oqean besën dhe mikpritjen.
9. E PARA….?!
Ah, e para puthje,…
a ishte vërtetë e para …?!
Ah, e para dashuri,…
a ishte vërtetë e para…?!
E kush e mban mend
borën e parë në jetë…
a lulën e parë që ke këputur…?!
E kush e mban mend
qarjen e parë në jetë…
a buzëqeshjen e parë te lumtur…?!
Po zogun gushkuq duke ndjekë,
në bjeshkë,
a kur në grusht
ke kapur për herë të parë,
një flutur…?!
E megjithatë,
e para mbetet gjithmonë
e bukur.
10. MËSUESIT
Në stacionet e mia
e gjeta udhës,
në rrugëtimin pa rrugëgjurmë, midisgrykave e shpateve të thepisura
më tregoj rrugën.
diku më zgjati dorën,
diku më rrahi shpatullat,
diku më fali busullën.
nga torba e tij,
e nxori mollën e fundit,
gjysmën e madhe të saj
ma dha me maje briski,
e pa frikë bashkë me atë,
mikun më besnik
si alpinist
deri në maje,
po e bëj udhën…
Edhe në Olimp duhet të ketë patur një ditë, ku në vend të perëndive të ishin hyjneshat këmbë mbi këmbë duke pirë nektarë. 8 Marsi mund të jetë dhe një ditë katarsis për burrat, sikurse dita ku shfaqen poetët lirikë. Një prej të cilëve është dhe Vehbi Skënderi. Në shkurtin e të dashuruarëve, vajza e poetit, Elida Buçpapaj publikon një poezi kushtuar nënës së saj. Vetvetiu m`u krijua një lidhje e rastit dhe s’kish pse ta shkoja dëm: babai i dedikon një poezi gruas, sikurse vajza nënës. Pra, e njëjta heroinë frymëzon babë e bijë. Dëshirën për të shkruar ma nxiti më tej dhe recitimi i Justina Aliaj. Do ndalem pak tek aktorja-këngëtare, e cila njihet me të shoqin tek flimi “Çifti i lumtur”, por tersllëku do i vijë kur të luajë një personazh pozitiv në një tjetër xhirim. Për shkak të biografisë i duhej të luante rol negativ. (Ja shembulli se si bëheshe armik me zor.) “Lumturinë e çiftit” Justina do e arrijë në kohën e Covidit, në një situatë surealiste, në kushtet e intubimit. “Isha në koma. Unë e besoj verbërisht që ka një jetë të përtejme. Po kjo ishte sprovë. Shikoja një dritë tuneli, shikoja vetëm ujë, ujë, ujë, lule ngjyra-ngjyra. Uji ishte i kaltër, si jeshil siç nuk e kam parë kurrë më parë. Isha krejt vetëm, isha shumë e lumtur derisa shkoja te dera, aty më mbyllej dhe nuk shkova më tej.” Kam përshtypjen se poezinë e poetit që ndodhej përtej asaj porte, që, falë zotit ajo s`e kapërceu, poezinë të recituar aq bukur, ka të ngjarë ta ketë marr për vete.
Por cila është grua e poezisë? Vajza më e bukur e Pogradecit nga familja e Gushajve, një kurbetli ky i Amerikës, i cili qe kthyer në vendlindje si tregtar i suksesshëm, mirëpo ziliqarët s`mund të duronin një burrë allafrenga, e fusin në kurth dhe e vrasin në mes të bulevardit të Pogradecit. Vajza e shqiptaro-amerikanit, Lili, bëhet gruaja e partizanit Vehbi Skënderi. Sigurisht që jeta e tij do të kishte qenë ndryshe, nëse s`do ishte poet dhe më e keqja i sukseshëm. “Lilin e çuan punëtore në lavanterinë e komunales në Kombinat. Nuk e kishte problem. Ose ashtu na shtirej. Për të mbijetuar, mami shiste çfarë të ishte e mundur, rrobat e këpucët e saja, mbulesa e komplete të pajës së saj destinuar për mua kur të vinte dita e të bëhesha nuse. Do t’i blej mami edhe më të bukura, më thosh, mos ki merak, duke i mallkuar me rrënjë e farë Manush Myftiun me kompani”, i cili kishte firmosur dëbimin e poetit nga kryeqyteti për në fshat. (Me ç`kam lexuar: për të birin e byroistit flitet mirë, sikurse dhe për të shoqen e tij. Nuk po e them kot këtë fakt.) “Duke mos gjetur dot asnjë zgjidhje, babi kthehet në shtëpi e sapo xhaxhi i hap derën sulet drejt ballkonit, t’i japë fund jetës, por xhaxhi, që atë mëngjes tek ne e kishte sjellë Zoti, e shpëtoi.” Një jetë e shpëtuar për të qenë dëshmimtar i rrënimeve të tjera. Në 1976 kur “i mbyturi” shkon në mortin e nënës “do mbysë” dhe të vëllanë. Kolegët ushtarakë të pranishëm në cermoninë e varrimit do ia zbojnë vëllanë nga ushtria dhe partia. Të dëbuar e të zbuar. I vëllai nis të merrej me mbledhjen e bimëve mjekësore, por, tashmë për poet s`kish ilaç që ta shëronte. Ndonëse nën efektin e qetësuesve, para se t`i linte lamtumirën kësaj bote, gjen forca të përmendet dhe do shqiptojë: “Lili”. (Në listën prej 146 intelektualëve të dënuar nga regjimi komunist, emrin e Vehbi Skënderit, s`ma zuri syri.)
Poeti mban ndër duar një zemër gruaje dhe friket mos po i gërvishet, mos atij po i shket këmba në akull dhe ajo vritet. “Druaj mos vrenjtet qielli e trishtohet,/Mos zemërohet deti e pikëllohet,/Mos bjerë kund tërmeti dhe lëndohet!” Qielli gjëmonte, deti shkumëzonte dhe termetet pasonin njëri-tjetrin?! “Friket se mos ia gjuajnë me gur, mos ia ngrin acari, mos ia fshik bari, mos ia vrasin me fjalën-plumb.” Pse e ka gjithë këtë frikë? Se në përballje me të keqen kish dalë i humbur. Kur lexon vargjet e mëposhtme të duket, sikur dëgjon një monolog të Noes në barkën e shpëtimit:
“Mbaj ndër duar një zemër gruaje.
Mbaj gjithë bisqet e shelgjeve dhe vreshtave (të posaçelur)
Gjithë sythat e lëngët të nyjeve,
Gjithë çerdhet e shkrepave dhe pyjeve
Më bëjnë kaq të ndjeshëm e kaq të pasur!
Kaq të prapë, kaq të metë… e kaq të dashur!
Mbaj një zemër gruaje ndër duar.
Kurrë s’kam mbartur
Thesar më të çmuar.
Sikur mbaj gjithë kristalet dhe brilantet e Orientit!”
Dhe në fund shfaqet silueta e një gruaje, e cila duhet t`i ketë bërë shoqëri deri sa ai të ketë kapërcyer atë portë, që mbyllet pas tej dhe s`hapet kurrë:
“Flokët varur mbi sup, fustanin ngjyrë vishnje,
Ti shkelnje nëpër pluhur a nëpër re barisnje,
Si vetëtimë e bardhë hapësirat përshkëndisnje…
Të pruri udha kot a dole të më prisnje?”
Pikërisht ky imazh i gruas që, babai poet, nuk ia përmend emrin në poezi, e plotëson e bija në vargje ku drama familjare mbyllet me lamtumirën e heroinës së përbashkët:
“ti ishe e bukur si një skulpturë e bardhë
që askush nuk mund të besonte se ishe e sëmurë
me faqet ngjyrë rozë
që unë t’i puthja pa fund
po flije Mam
po flije aq qetë
aq rrejshëm qetësisht
sa unë besova se do të zgjoheshe
të më thoshe atë që nuk ma the dot kurrë
çfarë deshe të mos thoshe Mam.”
Bie sipari, ku ende ka pyetje, që presin përgjigje. Por ato nuk i drejtohen më botës së amshuar, por asaj të mallkuar, pse jo “atentatorëve” të bulevardit, mbase vrasësve serialë, të cilët, të gjitha inatet i kanë me të bukurën dhe me të suksesshmit.
Suksese Jola
Shum shum bukur te uroj suksese te me tejshem …
Te uroj qe te arrish rezultate me te larta me pak fjal te arrish majat mbi gjithcka
Shum shum bukur te uroj suksese te me tejshem …
Te uroj qe te arrish rezultate me te larta me pak fjal te arrish majat mbi gjithcka
suksese