Takimi i blicëve (flashëve) — Ishte në fillim të viteve 1930 kur Gjon Mili, i cili studionte në atë kohë ndriçimin për fotografinë filmike në Westinghouse, u takua me profesor Harold E. Edgerton, dhe dritat stroboskopike të shpejtësisë së lartë të këtij të fundit. Përgjigja ishte e menjëhershme : “Si mund të siguroj një grup të këtyre llambave të reja?” Kur Gjoni premtoi të linte punën e tij në Westinghouse dhe të krijonte studion e parë në vend me drita strobe, përgjigja e “Doc” Edgerton-it ishte e menjëhershme dhe autoportreti në të majtë është një nga rezultatet e hershme të këtij bashkëpunimi. Këtë vjeshtë, një retrospektivë e fotografive të shumta të z. Mili ka pushtuar galerinë Margaret Hutchinson Compton në Qendrën Alumni M.I.T. dhe në fund të tetorit z. Mili më në fund u shkëput nga detyra e shkrimit të kujtimeve për të marrë lavdërimet e miqve të tij të shumtë nga Kembrixhi. Ndër të pranishmit (nga e majta në të djathtë) : Frank Massa, Z. Mili, Profesor Edgerton dhe Kenneth J. Germeshausen. (Fotografi : © Edward J. Alshut) – Burimi : Technology Review (1980-03), botuar nga Massachusetts Institute of Technology.
Nga Aurenc Bebja*, Francë – 7 Shkurt 2023
“Technology Review” ka botuar, në prill të 1981, në faqet n°61-62, dy shkrime dedikuar asokohe fotografit të famshëm me famë botërore Gjon Milit, të cilët, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, i ka sjellë për publikun shqiptar :
Çfarë është një fotografi ? pyet Gjon Mili, në tekstin që shoqëron foton e tij të një xhongleri (faqja përballë). Ai përgjigjet : “Një fotografi është një lidhje e shkurtër mes largpamësisë dhe rastësisë. Nuk ka nevojë të ftojë reflektim, por përkundrazi të krijojë një tronditje që paralajmëron shikuesin për çuditshmërinë e pasazhit. Në këtë faqe : Tanaquil Le Clercq, në “La Valse”, 1961.
Gjon Mili : Fotografitë që kapin kohën, lëvizjen dhe njerëzimin
“Ndihem shumë më i ri vetëm duke qenë këtu”, i tha Gjon Mili, një grupi të madh të mbledhur për të parë fotografitë e tij.
Ai tregoi disa faqe nga libri i tij i sapobotuar “Fotografi dhe kujtime (Gjon Mili: Photographs and Recollections Boston : New York Graphic Society, 1980, $40.00)” (shih përmbledhjen e librit, në këtë faqe) – një përpjekje, thotë ai, që e kishte në mendje prej dy dekadash. “Më thanë se duhet të jem krenar; kjo është punë e vështirë. Jam i kënaqur me të vërtetë që nuk kam dështuar”, tha ai.
Ai kujtoi :
“Doc Edgerton (Harold Eugene Edgerton) dhe unë ishim në M.I.T. në të njëjtën kohë. Ne po merrnim “tatëpjetën”, duke ecur pranë njëri-tjetrit në sallë. Më pas, në vitin 1937 erdhi një moment vendimtar. Doc Edgerton dha një leksion mbi një blic të ri me shpejtësi të lartë.
Më pas ai më ftoi të bisedoja me të. Unë i thashë : “Unë punoj për Westinghouse; por nëse më jep dhjetëfishin e dritës, unë do të heq dorë dhe do të punoj me ty.” Ai e bëri, dhe unë e bëra. Ishte e mrekullueshme të punoje me Doc në një zbulim (përparim) të madh në fotografi.
“Pas 10 vitesh përdorimi të strobeve (bliceve), mendova se duhej të zgjeroja fushën time dhe fillova të bëja fotografi pa strob (blic). Mësova gëzimet e humanizmit.”
Fotografitë e tij të kësaj kohe janë studime në lëvizje. Çdo gjë që lëviz duhet të ndalet, thotë ai. Një balerin duke u ngritur, ndalon para se të zbresë. Z. Mili e kap atë pauzë, me një fotografi të realizuar në një teatër pa dritë strobe (blici). “Njerëzit thonë si e bëre? Dhe unë them që nuk e bëra, e kapa momentin.
“Çfarëdo që nuk është ashtu siç duhet të jetë me fjalë, është e tillë në fotografi”, shton ai.
Ai shpjegoi fotografinë e tij të Pikasos duke vizatuar me dritë. “Ai qeshte me mua – nuk ishte serioz. Kështu që unë dola me një ide; vizatim me dritë, dhe ai u fut në të menjëherë.”
Nëse nuk ka aksident, nuk ka kuptim në fotografi. “Duhet të kesh ndjenjën se jo gjithçka studiohet”, thotë ai.
Fotot e Milit të Watergate janë të jashtëzakonshme. Ai vendosi të bëjë një foto të John Dean në momentin e betimit, shpjegoi ai. “Vendosa të shkrepja spektaklin – fotografët u rreshtuan të gjithë, krah për krah, u stërvita për dy javë për të shkrepur, pa blic, duke e mbajtur aparatin pa dridhje. E dija që do të kisha dy mundësi. Isha trim, tha ai, dhe shfrytëzova rastin.” Dhe rezultati duhet të jetë fotografia e parë në historinë e Watergate. – M.L.
Si ia ka kushtuar jetën Gjon Mili “përplasjeve të shkurtra ndërmjet largpamësisë dhe rastësisë”
Gjon Mili : “Fotografi dhe kujtime — Photographs and Recollections” Boston: New York Graphic Society, 1980, Çmimi 40 $.
Komentuar nga James R. Killian, Jr,
Në vitin 1937, Gjon Mili dhe Harold E. Edgerton morën pjesë në një simpozium në M.I.T mbi ndriçimin në fotografi. Mili, me origjinë nga Shqipëria, ishte diplomuar për inxhinieri elektrike në Institut në vitin 1927 dhe shkoi në Westinghouse, ku, pas një periudhe stazhi, filloi studimin e ndriçimit. Pikërisht gjatë këtij simpoziumi të vitit 1937, ai zbuloi dritat strobe (blicin) që përfundimisht do ta drejtonin atë në një karrierë të re, atë të foto-gazetarisë.
Me llambat e vogla elektronike të vëna në dispozicion të tij nga Edgerton, Kenneth Germeshausen dhe Herbert E. Grier, ai ishte nisur dhe vraponte si fotograf stroboskopik (me blic). Ai shkrepi një grup fotografish “stop-action” që u pranuan me entuziazëm nga revista e re e atëhershme “Life”. Vetë Edgerton kishte bërë tashmë fotografi stroboskopike, të cilat për herë të parë ofronin pamje të mprehta të pikave të qumështit, plumbave dhe kafshëve që lëviznin shpejt. Në këto ditë fillestare të fotografisë me strobe (blic), ai më vuri në dispozicion një sekuencë fotografish për botim në Revistën Teknologjike (Technology Review).
Mili u dallua shpejt si fotograf pionier profesionist stroboskopik, duke bërë fotografi që zbulojnë lëvizjet, shumë prejt tyre të realizuara për revistën “Life” duke përfshirë kështu atletë, kërcimtarë të famshëm, aktorë, muzikantë dhe artistë të tjerë në aksion.
Së bashku me Edgerton-in, ai solli një revolucion në fotografi dhe ndihmoi shumë në ndërtimin e reputacionit të “Life” si një revistë kryesore e këtij mediumi.
Tani, në “Fotografi dhe kujtime — Photographs and Recollections”, të botuara në mënyrë elegante, Mili paraqet përzgjedhjen e tij nga fotografitë e paharrueshme që ka bërë që nga fotografia e tij e parë me blic në 1937. Ato ilustrojnë jo vetëm mjeshtërinë e tij në teknikat e blicit elektronik, por edhe komandimin e tij të gjithanshëm për fotografinë pa blic. Ai mësoi përdorimet dramatike të fotografisë me ndriçim të pasëm dhe kështu u dha shumë prej figurave të tij që lëviznin shpejt një profil drite eterik dhe shkëlqyes. Fotografia e balerinëve Charles Wiedman, Jose Limon dhe Lee Sherman, “Shpirtrat e paqetë që enden në hapësirë — Unquiet Spirits Cavorting in Space”, është vetëm një shembull i asaj që do të bëhej shenja e tij dalluese. Ai gjithashtu solli në përdorim të mrekullueshëm ndriçimin e pasëm në fotografitë e tij me ekspozim të shumëfishtë, siç është versioni i tij i pashmangshëm fotografik i “Nude Descending Staircase”.
Në një deklaratë për Milin për një ekspozitë të fotografive të tij në Paris, i ndjeri Jean-Paul Sartre theksoi se “Ky Mili është një kurth njeriu. Ai është plot me hile të zgjuara që të bëjnë të pakujdesshëm. Ai nuk kënaqet thjesht të fotografojë personazhe të famshëm në aparatin e tij; ai e bën çdo foto një test, një provë. Nëse ju bën pjesë të koleksionit të tij, ai jo vetëm që do t’ju fiksojë, të gjithë të gjallë dhe të duke luftuar, në tabelën e tij të specimenit; por, përtej kësaj, ai do t’ju ketë vëzhguar, do t’ju njohë në të gjitha mënyrat.”
Nga fotografi të tilla biografike të Milit që zbulojnë personazhet, gjeta me interes të jashtëzakonshëm sekuencat e violonçelistit Pablo Casals dhe dramaturgut Sean O’Casey. Marrëdhënia e Milit me Casals zgjati më shumë se dy dekada dhe ai e tregon violonçelistin gjatë vetë-mërgimit të tij në Prades, Francë, dhe më pas në vitet e tij të fundit në San Juan, Puerto Rico. Meqenëse kam pasur privilegjin të njoh Rudolf Serkin, u ndjeva veçanërisht i emocionuar me një fotografi të Casals dhe Serkin duke u përqafuar pasi Casals u përlot nga aktrimi “i bukur” i Serkinit. Sekuenca e Milit me O’Casey në 1953 doli të ishte një “ritual i ngrohtë dhe i gëzueshëm” për të dy. Siç bën me Casals-in, Mili i plotëson interpretimet e tij pikturale me tekste informuese dhe perceptuese. Në fakt, në të gjithë albumin ka pasazhe të ndjeshme në prozë, të cilat i japin një dimension shtesë portreteve të personazheve që zbulojmë.
Në tekstin që shoqëron fotografinë e një xhongleri, Mili pyet “Çfarë është fotografia?” dhe ai përgjigjet duke thënë se “është një lidhje e shkurtër mes largpamësisë dhe rastësisë. Nuk ka nevojë të ftojë reflektim, por përkundrazi të krijojë një tronditje që paralajmëron shikuesin për çuditshmërinë e pasazhit.”
Përveç interpretimeve të tij të shumta piktoreske të burrave dhe grave të famshëm, janë edhe vizionet e freskëta të Milit të ndërtesave madhështore, të rrënojave romake, dhe të skulpturës klasike, të Rilindjes dhe bashkëkohore.
Përmbyllja e librit është një epilog kushtuar një vizite që ai bëri në Bukuresht pas 48 vitesh në Amerikë dhe një homazh prekës për nënën e tij, së cilës Mili ia kushton me dashuri librin e tij.
Por ndoshta më i miri nga të gjithë portretet në libër është shprehja e tij jo pikturale e Milit, e shfaqur në mënyrë të pandërgjegjshme nga ky koleksion i madh portretesh dhe kujtimesh. Natyrisht, ai është një humanist në ndjenja, i ndjeshëm në art dhe bujar në shpirt.
Ne në M.I.T. gjithmonë do ta vlerësojmë trashëgiminë tonë të këtij talenti të madh, duke përfshirë në koleksionin e M.I.T. skena të cilat Mili i fotografoi dhe i përgatiti për publikim vite më parë si homazh i tij për alma mater-in e tij.
James R. Killian, Jr., ishte kryeredaktor i “Technology Review” kur imazhet e para stroboskopike të profesor Harold E. Edgerton zbukuruan faqet e saj dhe ata bashkëpunuan në një vëllim që kronizon këtë zhvillim të fotografisë me shpejtësi të lartë : “Moments of Vision: the Stroboscopic Revolution in Photography.”
