E nxjerrë nga një fushë në Shqipëri, një statujë 2 500-vjeçare mbërriti në Muzeun J. Paul Getty, i referuar zakonisht si Getty, që është një muze arti në Los Anxheles. Ky muze përmban piktura evropiane të para shekullit XX, vizatime, dorëshkrime, skulptura, arte dekorative dhe foto.

”Në fillim, ishte vetëm një vezullim i gjelbër dhe kafe në papastërti, i ekspozuar gjatë lërimit rutinë në një fermë shqiptare që ndodhej pranë një vendbanimi të lashtë”, shkruan Erin Migdol për getty.edu.

Më pas, ndërsa arkeologët pastronin me kujdes dheun, forma e saj u shfaq gradualisht dhe ajo ishte një figurë e kalorësit mbi kalë, një krah i zgjatur, që dukej sikur tundte një armë ose kamxhik.

Thundrat e kalit humbën dhe pjesa më e madhe e trupit të kalorësit ishte ende e fshehur nën shtresa të dheut. Por, arkeologët që panë këtë statujë e dinin se ishte diçka e jashtëzakonshme.

Instituti Shqiptar i Arkeologjisë kërkoi ndihmën e Getty-t duke ia besuar kalorësin laboratorit të konservimit të Muzeut, ku konservatorët dhe studiuesit kaluan muaj të tërë duke pastruar bronzin dhe duke hetuar origjinën e tij.

Statuja është e ekspozuar në një ekspozitë të veçantë, Kali dhe Kalorësi nga Shqipëria, në Muzeun Getty Villa nga 26 korriku 2023 deri më 29 janar 2024.

Më pas, ajo do të kthehet në shtëpi.

“Si arriti atje dhe pse ishte atje dhe pse nuk u gjet asgjë tjetër rreth tij që ne të mund ta lidhnim vërtet me të?”, pyet Jens Daehner, kurator i asociuar i antikiteteve në Muzeun Getty duke theksuar pyetjet që studiuesit po përpiqen t’u përgjigjen në lidhje me këtë gjetje unike.

Megjithatë, i mrekulluar ai thotë se ”pjesa shqiptare është e një cilësie që vështirë se e gjeni askund tjetër në botën greke. Është një objekt vërtet i veçantë”.

Zbulimi i vitit 2018 i Kalit dhe Kalorësit, siç u bë e njohur statuja, ishte rezultat rrethanash të vështira. Gjatë fushatës së gërmimeve të atij viti në Babunjë, një projekt i disa vendeve evropiane, arkeologët vëzhguan një fermer vendas që lëronte arën e tij aty pranë. Ata menduan se ia vlente t’i kushtohej vëmendje, pasi gjetjet e rastësishme janë gjithmonë një mundësi. Asnjëherë nuk e dini se çfarë mund të gjendet pranë shtresave të sipërme të tokës. Sigurisht, ndërsa fermeri lëronte fushën pas vjeljes së qepëve të sezonit, arkeologët panë që statuja të dilte nga jo më shumë se 15 centimetra nën sipërfaqe.

Vlerësimet fillestare të bazuara në teknikat artistike të veprës, mënyrën se si ishte hedhur, stili i saj dhe vendndodhja e saj në një zonë ku u vendosën edhe grekët e lashtë treguan se objekti ishte grek dhe datonte rreth vitit 500 para Krishtit.

Duke njohur ekspertizën e Getty-t në ruajtjen e antikiteteve dhe objektet e tij më të avancuara, kolegët shqiptarë propozuan një bashkëpunim me Getty-n për konservimin e statujëzës. U bënë plane për hetimin, trajtimin dhe ekspozitën eventuale dhe statuja më në fund mbërriti në Los Anxheles vitin e kaluar.

Heqja e papastërtive

Susanne Gänsicke, konservatore e vjetër e antikiteteve në Getty dhe specialiste në ruajtjen e metaleve të lashta, iu fut punës. Statuja erdhi në laboratorin e konservimit me shumë tokë ende të ngjitur, duke e bërë të pamundur të dalloheshin shumë detaje. Së pari, bronzi u ekzaminua me radiografi, e cila zbuloi se kali ishte i fortë, jo i zbrazët në qendër dhe se vepra ishte, në mënyrë mbresëlënëse, e derdhur në një pjesë. Imazhet treguan gjithashtu se nën papastërti, kalorësi mbante një shpatë.

“Ishte një surprizë vërtet e bukur”, tha Gänsicke.

Duke përdorur një bisturi të vogël të krijuar për të kryer operacione në sy, Gänsicke filloi të fshinte me kujdes papastërtitë. Llojet e etanolit shërbyen si lubrifikant për të ndihmuar në lirimin e dheut dhe një furçë e vogël ndihmoi në fshirjen e pluhurit.

“Është shumë e ngjashme me atë që përjetojmë kur shkojmë te dentisti”, tha ajo.

Procesi ishte delikat, pranoi ajo, sepse i duhej të hiqte dheun pa dëmtuar sipërfaqen origjinale.

Më në fund, puna e saj e kujdesshme filloi të zbulonte detaje mbi statujën, si sytë dhe vrimat e hundës së kalit dhe buzëqeshja e kalorësit. Hulumtimi i mëtejshëm do të ndihmojë në përcaktimin e shkakut të saktë të korrozionit që ka bërë ngjyrën e bronzit të gjelbër.

Hetimi i origjinës së statujëzës

Kuratorët dhe historianët nga Getty dhe në Evropë, të etur për të mësuar historinë pas statujëzës përballen me një sfidë të madhe, pasi aty pranë nuk u gjet asnjë objekt tjetër. Nuk ka asnjë provë për të dhënë fakte se kush mund ta zotëronte bronzin dhe ku apo si u përdor. Dhe për shkak se thundrat e kalit mungojnë, është e paqartë nëse ose si ishte ngjitur me diçka tjetër, si për shembull një mobilie ose një enë.

“Ne mund ta krahasojmë atë me objekte të tjera të një natyre të ngjashme dhe më pas të dalim me disa skenarë, por deri më tani nuk mund të tregojmë më shumë se një tjetër”, thotë Daehner.

“Pra, është ende një pyetje e hapur, a ishte një pjesë e pavarur apo pjesë e diçkaje edhe më të madhe dhe më mbresëlënëse?”, shton Daehner.

Kur statujëza të kthehet në Shqipëri, historia e saj e plotë ka të ngjarë të jetë ende e panjohur dhe të mbetet një objekt studimi për vitet në vijim.

“Konservimi përfshin analiza që na lejon të mësojmë më shumë rreth metalurgjisë aktuale, si është bërë dhe ku mund të jetë bërë”, thotë Daehner.

“Dhe shpresa është që me gërmimet e ardhshme, ne do të fitojmë më shumë pika të dhënash në mënyrë që t’i afrohemi përgjigjeve këtyre pyetjeve”, thekson Daehner.

Vizitorët në ekspozitën në Getty Villa do të shohin statujëzën si dhe video dhe imazhe që dokumentojnë procesin e konservimit.

Në Shqipëri, objekti do të shfaqet përfundimisht në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë.  (Atsh)