Që të nesërmen u paraqita në seksionin e arsimit. Ishte një periudhë që nuk kishte vende në shkolla. Shefi i arsimit, R.H., u suall shumë mirë me mua, gjatë gjithë kohës që qëndrova aty. Shkoja çdo ditë ne seksion, plotësoja ca shkresa, aty ishin nja dy tre punonjëse të mira, dilja me to për të pirë kafe, vajta dhe në ndonjë shkollë si zëvendësuese dhe atje gjeta njerëz të mirë, që më mbajtën afër. Sikur u shërova nga ndjenja e persekutimit e gazetës.

Ndërtesa e seksionit të arsimit aso kohe, ndodhej në qendër të bulevardit, që andej dalin shumë rrugë. Një ditë, ishte ora nja dhjetë, unë kisha dalë tek hyrja kryesore dhe po mendohesha nga të shkoja. Ishte një kohë e vrenjtur, si me të qarë. S’kisha shumë punë për të bërë atë ditë dhe thashë të eci pak. Papritur para meje kaloi Dhori. Rastësitë janë nga një herë të pabesueshme. “Dhori”. thirra unë. Ai ndali i habitur. “Punoj këtu”, thashë, sa të kalonte hutimin. Eca disa hapa me të dhe vetëtimthi më shkoi mendimi, pse të mos e thërras në shtëpi.

“Dëgjo, Dhori, – i thashë me të butë, – babai ka kohë që të pret ë të takoj, ti je shok i Shpëtimit. A vjen nesër, të pres ja këtu dhe shkojmë tek babai?”. Ai pranoi. Lamë dhe orën dhjetë për takim. Nuk e bëra ecjen, hyra brenda dhe po mendoja për të nesërmen. Gjithë atë natë, babai u përgatit se si do ta pyeste Dhorin. I thashë babait, se nuk duhej ngacmuar më tepër, duhej lënë të fliste vetë, ndërsa për konstatimin se; “nuk m’u duk si Shpëtimi”, mos i thuaj gjë. Kisha frikë se mos e mohonte dhe më dëshpërohej babai. Unë kisha marrë përsipër, t’i mbaja të gjithë me shpresa dhe kurrajo.

Pa vajtur ora dhjetë, unë dola ta prisja para ndërtesës. Vështroja nga të katër anët. Përball meje ishte sahati i madh i qytetit. Sa ngadalë që po ecnin akrepat. Ja, ora dhjetë, dhjetë e gjysmë, njëmbëdhjetë, ai nuk po vinte. Kishte kaluar një orë që po prisja.

Çava midis njerëzve. “Ti nuk më shpëton dot, – thashë me vete, – do të të kërkoj sa të lodhem”. Kalova Sahatin dhe mora rrugën për nga Teatri Popullor dhe nga ndërtesa e Ministrisë së Punëve të Brendshme, pashë të dilte Dhorin me një shok. Prita duke u dridhur, shtrëngova duart, i thashë vetes: “Duhet buzëqeshur”! “Të më falësh, – gënjeva unë, – nuk u ndodha dot në orën dhjetë”. Ai diçka mërmëriti nëpër dhëmbë. “Shkojmë tani, babai po na pret”! Shoku i vet, në mënyrë brutale, tha: “S’ka si vjen, ne kemi prerë biletat për në kinema”! Dhori ngriti supet. “Jo, thashë unë, midis kinemasë dhe babait që i ka vdekur djali dhe që po e pret këtë, që ka qenë me të në minutat e fundit, ky do të zgjedhi babain” dhe e kapa prej dore.

Rrugën deri në shtëpi e bëmë pa folur. Kur u afruam e pyeta: “Sikur të pashë që po dilje nga Ministria e Punëve të Brendshme”?! “Po, – tha, pa iu dridhur qerpiku, – jam kuadër i saj”. Babai e priti me ngrohtësi. Ai nuk i ngriti sytë. Dhoma ishte e ngrohtë, ata ishin përballë njëri tjetrit. Dhori tregoi: “Atë mëngjes Shpëtimi, më mori për të larë rroba. Kishte ca ndërresa për të larë, unë jo. Kaluam repartin tonë dhe pastaj atë të ushtarëve, ishte shumë vapë. Desha të kthehesha, por ai më tha, se do të më tregonte një vend interesant, ku mendonte të xhironte një film. Ai filloi të lante rrobat, unë u shtrita dhe më zuri gjumi. Kur u ngrita e kërkova dhe e pashë në fund të ujit, u përpoqa ta nxjerr, nuk e nxora dot. Vrapova, takova një bari, i cili njoftoi repartin e ushtarëve”!

“Ti je njohur me Shpëtimin në zbor”? e pyeti babai. “Jo, – tha ai, – u njohëm në spital. Ishim shtruar të dy”. “Ti pas ngjarjes nuk qëndrove në repart”. “Jo, tha Dhori, isha shumë i tronditur, ika me leje në shtëpi”. Fliste me sy ulur dhe vështronte nga dera, sikur po përgatitej të shpëtonte, në rast se do ta detyronim të fliste. Pyetjet e babait, ishin të matura, ai dhe mund të na denonconte. Nuk qëndroi gjatë.

Kur ai u largua, babai tha: “Ky djalë, gënjen”. Më erdhi keq për babain, nuk e di se çfarë kishte pritur. “E dëgjove, – i thashë, – janë njohur në spital. Ai shtrimi për këtë punë është bërë. As emri i çobanit nuk del”?! Që nga takimi i parë, Dhori e kishte mësuar mirë rolin, por në të dy herët, mbeti kjo, që për të vajtur tek lumi, kishte ngulur këmbë Shpëtimi. Cila ishte e vërteta?! Çfarë kishte ndodhur?! Duke kërkuar, diçka zbulohej, diçka fshihej…!

                                                                          ***

Realiteti nuk po më mjaftonte, u hodha në botën e fallit. Në Berat kisha një familje, me të cilën kishim miqësi të vjetër. Me Zanën, vajzën e madhe të kësaj familjeje, ishim shoqe fëmijërie. Ajo kishte një fytyrë të bukur, me ca sy si qershi, me buzë të vogla. Ne e donim njëra tjetrën. Kishim vite që ishim ndarë, por na dukej sikur ishim ndarë dje. U nisa për tek ajo.

Nëna dhe babai i saj ishin mësues, më pritën me dashuri dhe dhimbje. Zana u gëzua si fëmijë dhe deri vonë, ne mezi na zuri gjumi. Nuk dija si t’ja tregoja hallin tim. “Zana, dhe zëri im m’u duk i frikshëm, atë akoma nuk e kishte zënë gjumi, – e di pse kam ardhur? Kam një hall, dua të më ndihmosh”. U bë qetësi. Unë vazhdova: “Ti ke kushërirë Emirenë, atë fallxhoren e famshme. Dua të hedh një fall tek ajo”. “Mirë, – tha Zana, – tani fli, shkojmë nesër”.

Nuk më pyeti se ç’hall kisha, mua më erdhi rënd nga vetja, po kjo çështje ishte shumë delikate, nuk doja të ngatërroj miqtë. U ngrita, u ula tek krevati i saj. “Zana, – thashë unë, – mua më kanë hequr nga gazeta, jam pa punë, jam në dispozicion të seksionit të arsimit. Kam bërë një letër dhe ja kam dërguar Enver Hoxhës, pres përgjigje, nuk e di se çdo të bëhet, prandaj dua të shoh një fall”. Kjo qe i thashë, ishte e vërtetë. Kisha dërguar një letër, ku shpjegoja se largimi, im nuk kishte asnjë nga motivet që m’u thanë. Ishte kohë spiunimesh. Enveri nxiste spiunllëkun.

Çdo njeri mund të shkruante, të ankohej, madje dhe në mënyrë anonime. Unë jo vetëm kisha përmendur emra, por kisha vënë dhe emrin tim. Prisja, mbase këta, të Sigurimit, nuk ishin më të fortë, se ai që i krijoi. Zana më mori duart në të sajat dhe me ato sy aq të pastër dhe si të përlotur, më tha: “Mbaroi. Nesër” Ishte ditë me diell. Ne ecëm për gjatë rrugës. Poshtë saj, Osumi ndriste fasha – fasha nga dielli, ndërsa në anën tjetër – Mangalemi i ndërtuar në shkëmb. Gjithmonë më ka çuditur ndërtimi i Kishēs së Shën Mëhillit (Shën Millit, siç i thonë beratasit) m’u në shkëmb, dhe sa herë që e shikoj, më duket si njeri me dhjetë sy.

Shtëpitë e Mangalemit, kanë një arkitekturë interesante dhe janë njëra mbi tjetrën. Tek hotel “Turizmi”, disa gra dhe nja dy burra po rrëmihnin tokën, po e përgatisnin për të mbjellë lule. Berati ka shumë trëndafila të bukur dhe të kultivuar, ka dhe lule të tjera.

Zana takoi njërin prej atyre burrave. Ma bëri me dorë, u afrova. “Kjo është mike jona, po të gjeti gjë nga kjo, të paçim ne më qafë. Më beson”?, vazhdoi Zana. I zgjata dorën. Ishte një burrë i gjatë me ca quka në fytyrë. “Nëna ka frikë Zana, – shqiptoi ai, – ti e di, ajo për këtë gjë, ka qenë në burg”. “Po kjo jam unë, dyshon ti tek unë”?! i tha Zana si e nxehur. Ai nxori nga xhepi një copë letër dhe diçka shkroi. Ishte i biri i fallxhores. Zana e mori letrën. Unë e falenderova dhe u larguam.

Kaluam qendrën dhe u futëm në një rrugicë të shtruar me kalldrëm, me shtëpi ngjitur njëra pas tjetrës. Zana qëndroi. “Na letrën, më tha. Do t’ia japësh zonjës Emire. Tani më dëgjo, e shikon atë portën jeshile”? Ishte një derë dërrase, e lyer me bojë vaji jeshile të thellë. “Po”, pohova unë. “Atje është shtëpia e saj. Unë nuk do të vij, se në këtë rrugicë jetojnë shumë punëtorë, që punojnë tek unë. Dhe mund të thonë se erdhi për fall, ti e di ç’të gjen”! Zana punonte si inxhiniere teknologe, në Kombinatin Ushqimor. E falenderova Zanën dhe mora përpjetë rrugicës.

Dera jeshile ishte pak e hapur. Si ai njeriu, që e ndjekin, shtyta derën dhe u gjenda brenda. Ishte një oborr i shtruar me plloça guri, një shtëpi njëkatëshe, me ballkon, nga ato, që me sa duket, ishte e ndërtuar vonë, jo si shtëpitë e vjetra të qytetit. Më doli para një grua e re, me një fëmijë në krah. Pas saj doli dhe një burrë i ri, mbase i shoqi. Unë i zgjata letrën. Ai e lexoi. “Eja”, më tha.

U futa në një dhomë, as të madhe as të vogël. Në krye të saj ishte vatra dhe një dritare që shihte nga oborri. Në një krevat të ulët, ishte ulur një grua me të zeza, në kokë kishte lidhur një shami. Dhoma ishte e varfër. Në një shilte, afër vatrës, ishte ulur një grua e moshuar, dukej e pikëlluar. Djali i zgjati letrën. Duke e lexuar, ajo shqiptoi: “Budallai, ka ikur nga shtëpia dhe tani dërgon letër”.

Nuk e di përse tha kështu, e dija tekstin e letrës, në të thuhej: “Nënë, letër-prursja është mike e Zanës, N.”!

“Ulu, ulu?, – më tha zonja me të zeza, dhe më tregoi një shilte afër krevatit, ku ajo ishte ulur. Isha veshur me pantallona, kështu që e pata të lehtë uljen. Gruan e pikëlluar, e kisha përballë. Me sa mora vesh nga nusja, ajo kishte ardhur nga Tropoja, i kishin dënuar të birin me njëzetë vjet burg, për tentativë arratisje. Nuk e mora vesh, se si ia kishte gjetur mikun, zonjës me të zeza. Nusja vuri xhezvenë në zjarr, kishte shumë prush. Po vinte pranvera, por ishte ende ftohtë. “Këto do të jenë këtu, kur të më shoh filxhanin”, mendoja me vete.

“Pije”, – më tha ajo dhe më zgjati kafenë. Fillova ta pi dalë-ngadalë. “Mos e pi deri në fund”, – dëgjova zërin e saj dhe zgjati dorën e më mori filxhanin. E mori dhe e përmbysi në një pjatë të madhe gjelle. Filloi: “Çfarë e ke një Adelina”? “Jam unë”, thashë. “Qenke vajzë e mirë. Çfarë e ke një Fotini”? “Është nëna ime”, shqiptova unë. Ajo vazhdoi: “Paskërka vdekur e shkreta”!

Isha e tronditur, kisha dëgjuar dhe të tjera fallxhore, po ato thoshin; çfarë e ke një M., ose një A., etj., por emra të plotë, jo. Zonja me të zeza, përmendi një sërë emrash nga fisi i nënës dhe i babait, pastaj tha: “Po një Shpëtim çfarë e ke”? Mbajta frymën: “Është im vëlla”. “Tani për kë do të flas nga këta emra”? “Për Shpëtimin”, thashë unë. “Qënkërka djalë i mirë. I paskërka kthyer krahët familjes dhe një femre. Gjynah, e paskërkan gënjyer. E ka marrë qeveria, për punët e saj. Tani është me një Abdyl dhe një Abdulla”. “Po a kthehet”?!, pyeta unë. “Këtu shikoj një njëmbëdhjetë, nuk e di të jenë muaj, ose vite”.

Pastaj më pyeti: “Ku jeton ti, për çfarë ke ardhur tek unë”? I tregova se jetoja në Tiranë dhe se isha larguar nga gazeta, kisha bërë një ankesë dhe prisja të kthehesha në gazetë. “Po ku të kanë caktuar tani”?, tha ajo. “Në arsim”, thashë unë. “Kot e ke. Këtu do të mbetesh”, shqiptoi ajo. “Tani boll se më lodhe” dhe e la filxhanin. Se si ktheva kokën, gruaja e pikëlluar dhe nusja, nuk ishin aty. “Mos ki merak, – tha ajo, – ato kanë kohë që janë larguar. Dëgjo, vazhdoi, mos eja më këtu tek unë, mua më ruan Sigurimi i Shtetit”. I lashë një pako me kafe dhe u ngrita. Ajo thirri të birin.

Duket ai doli për të kontrolluar rrugën. Erdhi pas pak. “Tani dil”! me tha zonja me të zeza. Hapa portën jeshile dhe u gjenda në rrugicë. Nuk kishte njeri, nuk pata frikë. Po të më gjenin brenda, mbase dhe më arrestonin. Nuk u ktheva ta takoj Zanën, sikur të më kishte ndjekur ndonjë i Sigurimit, mund t’i hapja telashe.

I hipa makinës dhe u ktheva në Tiranë. Gjithë rrugës, bluaja me vete ato që më tha zonja me të zeza dhe m’u kujtua një mbrëmje dimri në Kafene “Flora”. Ishte një kafene komode, që frekuentohesh nga rinia dhe ata të Sigurimit. Ne shpesh prisnim Manin, që vinte nga Laçi. Ai punonte në Uzinën e Superfosfatit dhe vinte të shtunave, se kishte ku të qëndronte, kishte motrën të martuar me dy fëmijë. Mani kishte filluar të shihte fall, me filxhan. Mua dhe Shpëtimit na pëlqente, si ai i interpretonte figurat në filxhan dhe si ai fliste, në një mënyrë misterioze.

Shpesh na kërkonte, t’i paguanim gotat e konjakut, për të na parë fall. Ishte shumë i vendosur. “Si të doni, thoshte. Nuk keni para, mos shikoni filxhan. Mua nuk më keni për këtë sistem, unë jam për kapitalizmin. U ngopa me lugë të zbrazur”. Ne qeshnim, e merrnim me të mirë, nuk pranonte, atëhere Shpëtimi nxirrte pak lekë, sa për një gotë konjak, dhe thoshte: “Mirë, shikoja Adelinës”. Mani merrte lekët dhe thoshte: “E bëj për hatër të parimit. Për kaq gjë të fusnin në burg”, po ne ishim të rijnë.

Vetëm Kudreti, një shoku ynë oficer, na tërhiqte vëmendjen. “Ore, jeni në vete ju?! Po këtu mblidhen të gjithë ata, dhe ky s’është në terezi”, thoshte për Manin. Dhe bënte ç’bënte dhe na ngrinte nga kafeneja. Një natë që na e prishi fallin, atë natë ai kishte radhën, për të paguar darkën, sepse një natë më parë kishte paguar Mani, Shpëtimi më pëshpëriti: “Mundohu të hash sa më shumë”! Afër stacionit të Kombinatit, aso kohe ishte ndërtuar një gjellëtore. Shkuam të hamë darkë. Muarëm qofte me sallatë, supë, byrek. Shpëtimi më pyeste: “Do gjë tjetër? Po ti Mani”? “Po, po, – thoshte Mani. Unë sapo fillova”. “Pse ore, një javë pa ngrënë keni ju, sonte e gjetët të ngopeni”?! tha Kudreti. Ne u gajasëm. Pastaj shkuam nga shtëpia e tij. Nëna e Kudretit, nuk ishte aty. Mani gjeti tiganin dhe skuqi katër vezë. Kudreti filloi të qeshte, vezët mbetën në tigan. Ishin kohë të bukura, isha me Shpëtimin.

Treni rrëshqiste drejt Tiranës, më priste Mira dhe Titi. Po babai, çdo të thoshte? Ai nuk besonte në gjëra të tilla. Kishin kaluar dy vjet, erdhi përsëri 15 gushti. Kisha vendosur të shkoja vetë, në vendin e ngjarjes. Rrugën e dija, kisha qenë para se të ndodhte ngjarja. Ushtari, që qëndronte tek dera, më shoqëroi tek oficeri i rojës. Iu paraqita se cila isha dhe kërkova të shkoja në vendin, ku vdiq im vëlla. Dy veta, një ushtar dhe një oficer, erdhën me mua. Të tre do të bënim atë rrugë, që bëri Shpëtimi me Dhorin, para dy vjetësh. Rruga ishte gjithë pluhur, ishte vapë. Nuk ishte e asfaltuar, në të kalonin makina ushtarake. “Ku shkojnë këto”? pyeta unë. “Në Krujë, tha oficeri, këtu kalojnë vetëm makina ushtarake, sepse është zonë e ndaluar”. Rruga ishte sipër, poshtë gjarpëronte lumi i Ndrojit, i hollë, i ngushtë, si një përrua.

“Kaq pak ujë, ka gjithmonë”? e theva unë heshtjen. “Jo, por gjatë verës ky thahet dhe ngelet me fare pak ujë”. Në të dy anët e lumit shtrihej një zallishte gjithë gurë të bardhë e gri. Ulemi, dhe oficeri më tregoi një gurë buzë rrugës. “Faleminderit, po nuk jam lodhur” thashë unë, se kisha hall ta llogarisja tamam kohën. Kishim mbi një gjysmë ore që ecnim. “Ju e dini vendin”? peta unë, ashtu kot. “Ushtarët e quajnë tani ‘Shkëmbi i Studentit”, tha oficeri. As lumi, as rruga, nuk më kishin tronditur kaq sa kjo fjalë. “Vendi i Shpëtimit”, thashë me vete, as i gjallë, as i varrosur…!

Ecëm dhe ca. “Këtu është”! shqiptoi me ngadalë oficeri. Aty poshtë zvarritej vija e hollë e lumit. Ishte dhe një gropë uji. Për të zbritur nga rruga e për të vajtur atje, ishte shumë e vështirë. Buza e rrugës ishte gjithë ferra dhe dheu rrëshqiste. Tamam shteg dhish. Më mbajtën të dy nga duart, oficeri dhe ushtari, deri sa zbrita. Ishte një gropë uji, sa një dhomë. Sapo fillonte, kishte aty një shkëmb të sheshtë, dhe një shkëmb shumë të lartë, në fund të saj. Ky ishte vendi që kishte zgjedhur Shpëtimi, për të xhiruar një film. E pamundur! Pastaj Dhori ishte mjek, ç’mendim do t’i jepte atij?! Oficeri dhe ushtari, ishin larguar pak më tutje.

Qetësi. Vija e lumit, ku Mani gjeti copat e sapunit, vinte deri tek gropa. Futa këmbën në të, jo më shumë se 25-30 cm. e thellë. Iu afrova gropës, ajo ishte me ujë të kthjellët dhe dukej se ishte e thellë. Në këtë vend të gjitha mund të bëhen, vend pusi. Kisha ecur mbi dyzet minuta, pra, po të llogarisje gjithë rrugën që bëri atë ditë Shpëtimi, ishte rreth një orë. Pra një orë rrugë, për të larë ca ndërresa, një orë në piskun e vapës. Dhori i thotë të kthehen, po Shpëtimi i mbush mendjen, se është një vend fantastik. Pastaj thirrja: “Ku e çuat Shpëtimin?”. Shpëtimi e pruri Dhorin apo Dhori e pruri Shpëtimin? Si u gjend autoambulanca në këtë vend?! Sipas Dhorit, Shpëtimi është hequr i pari me autoambulanca, se tha: “Kur pashë rripin e tij, unë u trondita”. Në hetuesi nuk del autoambulanca?! Memorie.al