Shpata është e verbër, kur sytë janë të mbyllur-

(T.Saffazadeh)

Lexon poezitë moderne perse, të shqipëruara me mjeshtëri nga poeti dhe përkthyesi i mirënjohur, Perikli Jorgoni dhe nuk mund të qëndrosh indiferent për vlerat universale, që vijnë nga thellësitë e Orientit. Edhe pse ato vërshojnë nga kohëra dhe vise të largëta të botës, bëhen shpejt pjesë e trurit dhe e mendjes, e shpirtit dhe e zemrës së lexuesit shqiptar. Universaliteti dhe kohezioni shpirtëror e psikologjik e bën “Simurgun” poetik iranian, që jo vetëm të shëtisë në të katër anët e botës, por edhe të depërtojë thellë në zemrat e të gjithë njerëzimit. Poezia moderne perse, duke qenë e hapur, jo vetëm ndaj letërsisë së vjetër dhe asaj klasike iraniane, por dhe asaj europiane, ka krijuar një stil vjershërimi të pëlqyeshëm edhe nga bota perëndimore.

DY MAJAT E POEZISË PERSE

Dy nga majat kryesore të poezisë moderne perse janë poeti dhe piktori i madh, Sorhab Sepehri (1928-1980) dhe poetja e përkthyesja e rrallë, Tahereh Saffazadeh (1936-2008). Me penën e tyre të rrallë, ata kanë krijuar dhe përçuar bukurinë dhe ngrohtësinë e papërsëritshme të flladit të Orientit. Janë 8 vëllime poetike, që e kanë bërë të njohur poetin iranian S. Sepehri. Por ai, që s’e fshin kurrë nga kujtesa e mijëra e mijëra lexuesve të botës, është vëllimi me titull “Gjurmët e ujit”. Poezitë e këtij vëllimi janë sintezë e biografisë dhe shpirtit poetik të autorit, aq sa shumë lexues, figurën e tij e identifikojnë me brendinë e kësaj poezie. Sorhab Sepehrin, poeti Xhevahir Spahiu e ka thirrur me epitetin “Simurgu” poetik i qiejve të sotëm iranianë, sepse është ky “zog i mendjes” dhe i zemrës, që i ka rrëmbyer “buzëqeshjen e hutuar” dhe me të në mendje, “fluturon larg” drejt lartësive të pafund.

Fantazia poetike e Sepehrit e ka burimin te shushurimat dhe freskia e ujit të pastër, te bukuria e luleve të brishta, te “trokëllimat e kuajve të shpejtë”, te “virgjëria” e vetmisë së rrallë, te vrapi i kujtimeve fëminore, te ëmbëlsia e tingujve të barit, që “këndon” nën kosë. Në filozofinë poetike të këtij vjershëtari të madh, ndërthuret koncepsioni metafizik me atë materialist. Thelbi i filozofisë së tij, për raportin ndërmjet trupit dhe shpirtit, është sentenca filozofike e Rumiut: “Trupi është shtrati i lumit, ndërsa shpirti, rrjedha që rend”. Thelbi i këtij botëkuptimi metafizik, i ka rrënjët tek misticizmi budist.

FORCA E MESAZHEVE

Poezitë e tij e marrin bukurinë dhe forcën e mesazheve nga dielli dhe drita, nga uji dhe dashuria. Drita në poezinë e tij “vërshon si lumë lartësish”, nga një burim i padukshëm, që është frymëzimi. Prandaj ai i “sharton sytë me diellin, zemrën me dashurinë, hijet me ujin dhe degët me erën”. Uji, në poezinë e S.Seperhit është bërë simbol i jetës dhe freskisë, i pastërtisë shpirtërore dhe kthjelltësisë së mendimit e veprimit. Prandaj, ai i bën thirrje njerëzimit, që të mos e “bëj pis rrëkenë”, sepse “ndoshta, një pëllumb më tej po pi ujë”. Uji e tremb vdekjen, por e ripërtërin jetën. Poeti e ndjen veten përherë mes dritës dhe luleve, mes diellit dhe ujërave, mbi lumenj dhe ura, mbi dallgë dhe furtuna. Mes tyre, ai ekzaltohet, kur sheh” një tren, që transporton dritë e drejtësi” dhe dëshpërohet thellë, kur sheh një plehaxhi, që lutet për lëkurën e pjeprit”(45). Kudo që shkela, deklaron ai poetikisht, pashë ujë dhe tokë, drejtësi dhe padrejtësi, urrejtje dhe dashuri. Si njohës i thellë i realitetit të djeshëm dhe të sotëm, ai ka mundur ta pasqyrojë qartë thelbin konfliktual të shoqërisë njerëzore. -Unë, deklaron ai poetikisht, nuk kam parë dy plepa armiq”. E kundërta ndodh me njerëzit. Ata bëhen armiq me njeri-tjetrin, edhe “për ngjyrën e lëngut të supës”. Poetin e tronditin “makinat e blinduara, kur ato shkelin mbi ëndrrat e fëmijëve”. Objekt i poezive më të bukura të S.Seperhit janë bërë dukuri thelbësore të ekzistencës njerëzore, si jeta dhe vdekja, liria dhe skllavëria, urrejtja dhe dashuria. Vargjet, për këto dukuri, shpesh janë përkufizime poetike e sentenca filozofike, me vlera universale, kohore dhe hapësinore.

JETA DHE VDEKJA

Për poetin S.Seperh, “jeta dhe vdekja” mbartin flatra të gjera” dhe “burojnë nga përmasat e dashurisë”(57). Jeta është “fiku i parë i zi në gojën e athët të verës”, “fëshfërima e sirenës së trenit”, “lulja e shumuar në përjetësi”, “përsëritje e jetës së lagur, që noton në pellgun e së tashmes”(59). Jeta dhe vdekja janë vazhdim i njëratjetrës. Vdekja nuk është “fundi i pëllumbave”, prandaj më poshtë shkruan: “Le të mos i frikësohemi vdekjes”, sepse ajo “banon në klimën e këndshme të mendjes” dhe “këndon në laringun e skuqur të fytit”(62). Një nga poezitë më të bukura të poetit të madh iranian S.Sepeheri është ajo me titull “Shtegtari”. Në këtë poezi ai shpreh mendimin poetiko-filozofik, se “bukuria është dashuri dhe dashuria është jetë e mrekulli”. Të dashurosh, do të thotë “të udhëtosh drejt ndriçimit të vetmisë”. Dora e dashurisë është “…si grepi i vogël i minutave,/Dashuria dhe minutat flenë mbi dritën” (70). Uni poetik i Sepeherit përçon te lexuesit mesazhe të forta morale dhe shpirtërore, filozofike dhe shoqërore, për pastërtinë shpirtërore dhe bukurinë, për lirinë dhe skllavërinë, për humanizmin dhe egërsinë, për dritën dhe errësirën, për urrejtjen dhe dashurinë, për turbullirën dhe kthjelltësinë. Në poezinë “Një mesazh në udhë” ai shkruan: “Unë do të hedh çdo fëlliqësi nga buzët, /unë do të shemb çdo mur nga themelet, /unë do t’u them hajdutëve: “Ka arritur një karvan i ngarkuar me buzëqeshje”. Duke e ndjerë veten misionar të shoqërisë ai tërë jetën ka luftuar “të grisë retë”, “të shartojë sytë me diellin dhe zemrën me dashurinë”, hijet me ujin dhe degën me erën”(95).

TAHEREH SAFFAZADEH DHE GROTESKU POETIK

Poezia moderne perse nuk mund të kuptohet pa emrin e poetes dhe përkthyeses së rrallë, Tahereh Saffarzadeh. Figura e saj lartësohet, jo vetëm brenda hartës së poezisë iraniane, por dhe të asaj botërore. Origjinaliteti dhe vetëdija, imagjinata dhe kthjelltësia, guximi dhe çiltërsia, vetëdija shoqërore dhe mjeshtëria e rrallë vjershëruese, e bëjnë atë të papërsëritshme. Problematika e krijimtarisë së saj është, sa e gjerë, aq dhe e larmishme. Objekt i poezive të saj janë bërë: jeta dhe vdekja, dashuria dhe urrejtja, e kaluara dhe e tashmja, historia dhe e ardhshmja. Zotin dhe lirinë, poezinë dhe dashurinë, ajo i koncepton hallkat e përjetshme të ekzistencës së saj. Për të, njeriu duhet të jetë i lirë, jo vetëm nga të tjerët, por edhe nga vetvetja, sepse, sipas saj: “Skllavi i vetvetes është skllav i të tjerëve”. Nëpërmjet humorit, ironisë dhe sarkazmës, ajo godet despotët dhe ambiciozët, egoistët dhe frikacakët, mburravecët dhe përtacët, lakmitarët e parasë dhe të seksit, qeveritarët dhe pseudo-intelektualët. Me groteskun e saj të mprehtë, ajo fshikullon, jo vetëm plagët e shoqërisë së kaluar, por dhe asaj të sotshme. T. Saffarzadeh dëshpërohet thellë, kur vë re se edhe njerëzit e sotshëm, ashtu si dhe të djeshmit, vuajnë nga disa plagë të pashërueshme, si varfëria dhe padija, shtypja dhe padrejtësia, mungesa e lirisë dhe egërsia, kur sheh se si pushtetarëve të sotëm u “rriten kthetrat”, ashtu si dhe sulltanëve të djeshëm.

“UDHËTIM NË MIJËVJEÇAR”

Nëpërmjet vargjeve të poemës “Udhëtim në mijëvjeçar”, ajo shpreh protestën e saj qytetare, kur sheh se edhe njeriu i shoqërisë moderne “përulet para padronëve për të marrë një monedhë. Atë e trishton fakti që edhe në kohërat moderne “çmimi i mallrave rritet, ndërsa çmimi i gjakut bëhet gjithnjë e më i lirë”. Është kjo arsyeja, që siç shkruan ajo: “Vajtimi dhe mjerimi i njerëzimit,/rri varur si një vëth në veshin e botës”. Shkaktarët e vërtetë të varfërisë dhe urrejtjes janë “fytyrat e dhjamosura të zengjinëve, që kanë ngjyrën e njerëzve të vdekur”(120). Prandaj, ajo rend kudo në botë, “të blejë në tregun e zi pak dashuri”, për të shëruar urrejtjen dhe varfërinë, shtypjen dhe egërsinë. Në poezitë e saj bashkëjetojnë mistikja me realen, e zakonshmja me të jashtëzakonshmen, tonet e ulëta me ato të larta. Edhe për poeten Saffarzadeh, trupi i njeriut është i përkohshëm, ndërsa shpirti është i përjetshëm. Për të, “babai është qielli”, “nëna është toka”, ndërsa “unë”, shkruan ajo, “jam horizonti(137). Kur sheh se “Dikush fle nën thundrën e tiranëve”, “rëmon muret e natës”, që t’i gremisë për t’ia lënë vendin ditës, sepse ajo, “s’lejon askënd, që të ngrejë një mur të gurtë, mes saj dhe diellit”. Janë të shumta vargjet e saj, që kanë peshën e sentencave të bukura filozofike me vlera universale, si: “Shpata është e verbër, kur sytë janë të mbyllur”, “Skllavi i vetvetes është skllavi i të tjerëve”(221). Dritën dhe duart e pastra i gjen te “duart e gjetheve” dhe te dishepulli i Profetit Muhamet, i cili sipas saj, nuk ka as lëkurë, as ngjyrë, por frymë dhe shpirt të bardhë(240). Në poezinë moderne perse, lexuesi gjen edhe magjinë e fjalës edhe melodinë e simfonisë më të bukur, edhe vrullin e shpirtit, edhe mrekullinë, edhe vargun e gdhendur, edhe ëmbëlsinë, edhe freskinë e flladit të ngrohtë të Orientit, edhe bukurinë. Është kjo arsyeja, që mesazhet e poezisë moderne perse, janë bërë pjesë e shpirtit të njerëzimit të botës së të gjitha kohërave.

/Gazeta Panorama

Kështu fillon romani „ë“ i autores Jehonë Kicaj, i cili roman u nominua për librin më të mirë të vitit 2025 (DEUTSCHE BUCHPREIS) në mes gjashtë romanave të tjerë.

Pas leximit të romanit „ë“ të Jehonë Kicaj që u botua 2025 nga Shtëpia Botuese gjermane „WALLSTEIN“ në Göttingen të Gjermanisë, prita një kohë të gjatë, që ndoshta dikush nga kritikët letrar shqiptarë të cilët jetojnë në Gjermani, të shkruajnë diç rreth këtij romanit, i cili ka zgjuar interesim të hatashëm në qarqet e letërsisë gjermane si dhe ka arritur suksese deri aty sa edhe është nominuar në mesin e gjashtë romaneve më të mirë të vitit 2025 për çmimin „Deutsche Buchpreis 2025“ (Çmimin e Librit Gjerman 2025). Mirëpo, deri më tani, përveç mikut Driton Gashi, askush nuk reagoi për këtë sukses të madh të një shkrimtareje që rrënjët i ka në Kosovë, gjegjësisht në Suharekë dhe se romani i saj është një vepër që në gjuhën gjermane shtjellon kohën e para luftës, gjatë luftës së Kosovës në veten e parë.

Narracioni dhe rrëfimi i personazhit në veten e parë për ndjenjat e saj si fëmijë mërgimtarësh është një pasqyrim i shumë fëmijëve shqiptarë që atëbotë e kishin fatin të migrojnë në Gjermani duke i bartur dhembjet e mëdha në zemrat e tyre të vogla dhe aq sa kishin mundësi të integrohen në çerdhet dhe shkollat gjermane. Sa i vështirë dhe i dhimbshëm ishte ai fillim.

Në këtë roman autorja në mënyrë profesionale me shprehjet e saj gjuhësore dhe gramatikore ia arrinë që lexuesin ta përvetësojë sa që lexuesi nuk mund të ndahet nga ky roman derisa ta përfundojë atë. Parasëgjithash ky roman dhe ky tregim është një pasqyrim i vuajtjeve të shumë familjeve që e humbën atdheun, familjarët, vatrat e veta dhe shpresat se ende një ditë do t´i gjejnë familjarët e zhdukur.

Me një titull jo të zakonshëm, autorja e titullon librin me zanoren „ ë“ të alfabetit shqip. Si edhe ka shkruar edhe një kritike letrare, gazetare dhe shkrimtare gjermane Ronya Ottmann „ Ky roman rrëfen për një heshtje që thehet në copëza, por mbetet e shurdhët. Romani „ë“ është një roman kujtimesh dhe harresash në shuarje për luftën. Gjatë leximit jam pyetur disa herë mbase gjuha paska sy. Kjo gjuhë e mrekulluar, çuditërisht e dhimbshme dhe e qartë i sheh gjërat dhe të sheh edhe ty. Ka shumëçka për të folur për këtë libër, por së pari ju këshilloj ta lexoni“

Romani si në heshtje pa ndonjë imponim të caktuar ndahet në tri pjesë: 1.në atë të ndjenjave personale të personazhit paemër, në tentim të gjurmimeve të fakteve qoftë përmes familjes, qoftë përmes dokumentarëve të ndryshëm si dhe rrëfimi i ndjenjave të fëmijërisë së vet protagonistes por edhe qoftë nga tregimet e familjarëve; 2.në atë të bisedave emocionuese me shokun Eliasin si dhe 3. përmes kontrollimeve të nofullave te mjeku ortoped i dhëmbëve gjegjësisht të nofullave. Këto tri pjesë gërshetohen në mes vete dhe krijojnë një tërësi narrative emocionuese që e bëjnë këtë roman të veçantë. Pasi që protagonistja pa emër e këtij romani, në mënyrë të paimponuar por me një dhembje të madhe i rrëfen ditët e para të kaluara në çerdhe në mesin e fëmijëve që flasin gjermanisht, kurse ajo hesht, përjeton dhembjen në heshtje dhe i gravuron të gjitha në kujtimet dhe në zemrën e saj të brishtë prej fëmije. Më emocionuese është ai çasti kur mësuesja kërkon nga nxënësit ta sjellin nga një foto nga koha kur ata ishin foshnje dhe protagonistja e sjellë foton e saj kur ishte katër vjeçe. Të gjithë nxënësit qeshin me foton e saj. Mësuesja ia spjegon se është dashur ta sjellë një foto nga foshnjëria e saj dhe ajo nuk e din t´ia spjegojë se secila foto e foshnjërisë së saj është djegur nga lufta në shtëpinë e djegur nga e cila ka migruar me familje në Gjermani. Një dhimbje, një arsyetim, një rrëfim, një gjë që një fëmijë s´mund ta spjegojë, mbetet heshtje në fyt, një kafshatë që nuk kapërdihet dhe e cila mbetet enigmë vetëm në një zanore „ë“ dhe që me kohën kjo zanore shndërrohet në problem të nofullave, të cilat ky fëmijë nga shtypjet e ndjenjave dhe të pathënave çdo natë në gjumë i shtrëngon ato, derisa i shkakton vetes pezmatim të nofullave, i cili pezmatim edhe pas shumë vitesh shndërrohet në sëmundje kronike të nofullave të saj dhe nuk shërohet edhe pas çdo tentimi të shërimit me protezat speciale të natës.

Bisedat me Eliasin, shokun e saj, janë biseda kryesisht rrëfime të saj të cilat ajo i shfaqë nga çdo skenë, ndodhi, ngjarje të tmerrshme, vrasjet, helmimet, lufta e pamëshirshme, vdekja e familjarëve në luftë, përjetimet e familjes së saj në Gjermani gjatë luftës dhe të gjitha ndodhitë që kanë ndodhur prej viteve 92 e deri pas luftës. Dhe, Eliasi është një shok i saj i ngushtë që i përjeton dhe bashkëndjen me personazhin.

Në kërkim të gjyshit të saj i cili gjendej në mesin e zhdukurëve gjatë luftës, ajo merrë pjesë në një ligjeratë që mbante zonja Korner, e cila përmes NATO-s kishte qenë disa hërë në varrmihjen e varrezave masive në Kosovë dhe spjegonte skena të trishtueshme të zbulimit dhe identifikimit të eshtrave sipas ADN-it të tyre. Edhe kjo pjesë e rrëfyer nga këto ligjërata mund të merrët si pjesa e katërtë që zgjon interesim të madh te lexuesi. Me qëllim, nuk do të kisha hy në spjegimin më të gjërë të situatave shumë interesante që përbën ky roman, sepse shpresoj se shumë shpejt ky roman i autores Jehona Kicaj, do të përkthehet në gjuhën shqipe, në gjuhën amtare të saj. Atëherë shpresoj se lexuesit shqiptarë do të binden se sa vlerë ka sjellur ky roman jo vetëm në letërsinë gjermane, por edhe në letërsinë tonë shqipe. Parasëgjithash vlera e këtij romani qëndron në atë se në gjuhën origjinale gjermane është shkruar një monument i vërtetë i luftës së Kosovës, një temë dhe një rrëfim që shumë qarqe intelektuale dhe letrare gjermane kanë qenë pak të informuara ose nuk kanë qenë fare të informuara për kohën para lufte, apartheidin që kanë ushtruar serbët, vrasjet, helmimet, perjashtimi nga puna i të gjithë punëtorëve, si dhe gjatë luftës së fundit në Kosovë, ndjekja e mbi pesëqind mijë njerëzve nga vatrat e tyre si dhe katrahurat, vrasjet, masakrimet, deportimi i shqiptarëve të masakruar në Serbi, djegëja e shtëpiave e shumë e shumë tmerre tjera, të cilat në këtë roman janë përshkruar, janë shkruar me emocione të larta dhe me fakte, janë shkruar me një gjuhë të rrjedhshme, me tregime të strukturuara në fjali gjuhësore të përsosura.

Ky roman ka zgjuar një interesim të madh në tërë Gjermaninë dhe nuk ndalon që t´i pushtojë skenat letrare kudo në këtë shtet, nuk ndalon edhe pas disa muajsh që ta zgjojë kurreshtjen dhe interesimin e lexuesve gjerman të çdo moshe, e sidomos të të rinjve nga prindërit mërgimtarë shqiptarë që janë rritur e shkolluar në Gjermani. Mirëpo, vazhdon interesimi edhe te kritikët letrar gjerman që e vlerësojnë këtë vepër me të gjitha atributet e një romani të suksesshëm, edhepse ky libër është romani i parë i Jehona Kicaj.

Shpresoj se edhe kritika letrare shqiptare do të merret më me interesim me çasjen e këtij romani që mendoj se është një libër – ambasador i letërsisë shqipe i shkruar në gjuhën gjermane.

Ne jemi të mësuar të krenohemi me yjet të cilët rrënjët i kanë në Kosovë si Majlinda Kelmendi, Dua Lipa, Rita Ora, Mira Murati e të tjerë të cilët me sukses i zotërojnë skenat botërore. Unë pa dyshim them se ka lindur edhe një yll shqiptar në letërsi i cili na përfaqëson tash e tutje edhe në letërsinë gjermane dhe i cili yll ka pas sukses t’ i tejkalojë kufinjt e Kosovës duke rrëfyer të vërtetën e saj. Për këto suksese do të flitet edhe shumë gjatë.

Mua më mbetet që shkrimtares së re Jehonë Kicaj t´i uroj edhe shumë suksese tjera e besoj se do t´ia arrijë herën tjetër të jetë fituese e çmimit të parë në mesin e gjashtë romaneve të nominuar për çmimin DEUTSCHE BUCHPREIS. Te ne shqiptarët themi se fituesi i dytë gjithmonë është i pari. Për ne shqiptarët ky roman është vlerë dhe ne presim edhe shumë romane tjera nga Jehona jonë, krenaria e Kosovës.

JETËSHKRIMI

Jehonë Kicaj është e lindur në vitin 1991 në Suharekë, Kosovë. Pas mërgimit me familjen e saj në Göttingen të Gjermanisë aty rritet dhe shkollohet. Ka studjuar Filozofinë dhe Germanistikën me temën Shkencat Letrare Gjermane në Hannover. Pas publikimeve dhe botimeve shkencore, në vitin 2020 fillon të botojë edhe shkrime letrare dhe lirike. Është bashkëautore e Antologjisë „Und so blieb man eben für immer-Gastarbeiter:innen und ihre Kinder“ ( „Dhe kështu mbetën gjithmonë – mysafirë-punëtorë dhe fëmijët e tyre“):

Romani „ë“ është romani i saj i parë.

VOAL- Nga libri “Tregim i një shekulli- burrat dhe gratë protagoniste të Shekullit XX” (1999) të gazetarit të madh italian Enzo Biagi (Enco Biaxhi) po sjellim mendimet e Ilija Gregorjeviç Erenburgut (Ilya Grigoryevich Ehrenburg (transkriptuar herë pas here si Erenburg; rusisht: Илья́ Григо́рьевич Эренбу́рг; * 14 janar (kalendari julian)/26 janar (kalendari gregorian) 1891 në Kiev, Perandoria Ruse; † 1963 në Moskë, ishte gazetar dhe shkrimtar në Bashkimin Sovjetik) për Majakovskin, Eseninin dhe Pasternakun:

Ilija Erenburg

Majakovski, po ta shikoje nga jashtë, dukej i dhunshëm, dukej si mur, ngjante vërtet me një gjigant, por kishte një karakter të dobët. Ishte i përndjekur nga frikërat: nga frika prej mikrobeve dhe nga frika e ngjitjes së sëmundjeve, për shembull. Mbante gjithmonë në xhep sapun dhe, sapo ia jepte dorën dikujt, shkonte me vrap t’i lante duart. Kur ulej për të pirë kafe, përdorte një kanoçe kartoni për të pirë, nuk donte t’i prekte gotat.

Esenini ishte një fshatar, i tronditur nga Duncan (Isadora Duncan (e lindur më 26 maj 1877 ose 27 maj 1878, San Francisko, Kaliforni, SHBA – vdiq më 14 shtator 1927, Nisë, Francë) ishte një balerinë amerikane, mësimdhënia dhe performancat e së cilës ndihmuan në çlirimin e baletit nga kufizimet e tij konservatore dhe paralajmëruan zhvillimin e vallëzimit modern ekspresiv. Ajo ishte ndër të parat që e ngriti vallëzimin interpretues në statusin e artit krijues, shënimi ynë), nga udhëtimet jashtë vendit dhe nga pija. Kjo është një sëmundje e Rusisë dhe Amerikës: gjysma e artistëve janë të alkolizuar.

Isadora Duncan dhe Sergei Esenin, foto e vitit 1923

Vitet e fundit nuk takohesha me Pasternakun, por besoj se ka vdekur i kënaqur, së paku kishte botuar jashtë Dokor Zhivagon. Pas Bllokut, Pasternakun e konsideroj poetin më të madh të kohës sonë. S.B.

Ike befas miku im, herët ike, na le zbrazësi në zemrat tona. Bisedat me juve, fjalët e ëmbëla e plot kuptim jete, vargjet tuaja qëndisur me zjarrminë e shpirtit, mbesin përgjithmonë në kujtesën tonë. Këtë e dëshmon Blini kur gjethet pëshpëritin në heshtje vargjet tuaja, këtë e dëshmojnë valët rrëmbyese të Lumëbardhit kur gurgullojnë pozitë tuaja si ninullat e nënës fëmijës, plot jetë në zemrën e Pejës sate, në mbarë Kosovën që aq shumë e dashtë. Viti iki me përmendjen tënde në çdo festim, përurim letrarë anekënd rrafshit të Dukagjinit.

Foto e datës 17.11.2024 ( fundit) me mikun tim Sejdi Berisha, gjatë vizitës në shtëpinë e tij.

Miq e shokë që të patëm afër zemrës nuk të harrojmë kurrë poet, Sejdi Berisha! Do jetoni gjatë në zemrat tona, kujtim i skalitur në shpirte e zemër gjithë jetën.
Lavdi veprës dhe jetës sate mik i paharruar kurrë!

Gjakovë
01.dhjetorë,2025

ATY TE BLINI
Aty
Te “Blini i Poetit “në Pejë
Pranë atij druri të plasur kohe
Kafeja e mëngjesit avullonte
Radhazi ngrohtësisht shikonim njëri- tjetrin
Hurbnim lëngun, tjerrshim llafe
Buzagazet jehonin syprinës së valëve
Lumëbardhi buzëqeshte me krenari
Ecte me vrap ,bënte rrugëtimin e tij
Sejdi Berisha ngjante në përmendore
Mbante në dorë një fletë të bardhë e lapsin e zi
Radhiteshin fjalët, shkruante poezi
Për njerëzimin e kohët nxira moteve
Në zemër vargu rrëfente qëndresën,
Mbillte dashuri për brezat
Për fushat e malet,
Për këtë tokë të gjakosur…

Kur lapsi mbaroi ngjyrën e tij
I nevrikosur poeti tha:

Miqtë e mi
“Shikojeni këtë stilolaps
Do e hedh në Lumbardhë
Të mbetët si hieroglifë
Le t’i pëshpëritë vargjet e zemrës sime
Dëshmi jete e kam këtë Bli!….”
Lala e Nekiu qeshen me xhelozi,
Luli nuk ishte atë ditë mes nesh
U ndjeva i dërmuar mes vargjesh si tunxh
Admiroja atë burrë e vargun e plastë të tij
“Rrofsh sa Blini i thash!…”
Ika, e lash varur në vargun brilant
Aty te Blini,
Mbolla kujtimin e gjatë për stilolapsin
Për vargun e tij…..

Pejë, 23tetor,2023

Siç ndodh shpesh në New-York, lagjja kishte ndryshuar. Sinagogat kishin përfunduar në kisha, yeshivahͯ, restorante ose garazhe. Kishte ende mundësi të shikoje diçka nga jetesa e hebrenjve të vjetër: një dyqan ku shiteshin libra në hebraisht, një vendbanim me një arkitekturë të dallueshme të kësaj bashkësie…

Më takonte të shkoja në këtë zonë në Manhattan disa herë në javë, sepse gazeta në yiddish ku bashkëpunoja e kishte ende selinë aty. Një herё e njё kohë, në lokalin e mbushur plot, mund të takoje shkrimtarë yiddish, gazetarë, mësues, mbledhës fondesh për Izraelin e plot tё tjerё. Pjata më e konsumuar në atë lokal ishte borshi, krepet, ëmbëlsirat me oriz dhe ëmbëlsirat me vezë. Ndёrsa tani, vendbanimi i vjetёr i hebrenjve, frekuentohej më tepër nga zezakë dhe portorikanë. Ndryshonin zërat, ndryshonin aromat. Dhe ne s’është se rrinim shumë, hanim shpejt e shpejt diçka, pinim ndonjë filxhan kafe dhe vazhdonim punën. Ҫdo herë që shkonim atje, shikonim gjithnjë një burrë që quhej Yoel Yabloner, një shkrimtar i vjetër në yiddish që ishte specializuar nё Kabbala. Ai kishte botuar disa libra mbi shenjtorin Isaac Luria, mbi rabinin Moshe di Cordoba, mbi Baal Shem, mbi rabinin Nachman tё Bratislavës dhe kishte përkthyer edhe një pjesë nga Zohar. Veҫ këtyre ai shkruante edhe në hebraisht. Sipas llogaritjeve tё mia, duhet t’i kishte kaluar pak të shtatëdhjetat.

Yoel Yabloner ishte i gjatë, hollak, me një fytyrë verdhacuke dhe të ashpër, kishte një kafkë të Ilustrosur, pa asnjë fije floku, hundë të tretur, faqet e futura dhe mollën e Adamit tepër të dukshme. Sytë e tij të kërcyer ishin me një ngjyrë të errët. Vishte një xhaketё tё rreckosur, të qelbët dhe një këmishë të zbërthyer nga ku dukej bardhësia e qimeve të gjoksit. Nuk ishte martuar kurrë. Në të ri kishte vuajtur nga tuberkulozi dhe mjekët e kishin dërguar në një senatorium nё Kolorado. Dikush më kishte treguar që atje kishte qenë i detyruar tё hante mish derri, gjë që e kishte kthyer në një vegjeterian. Rrallë herë shqiptonte ndonjë fjalë. Kur e përshëndesja nuk më shihte dhe shpesh kthente vështrimin në anën tjetër.

Jetonte me pak dollarë në javë që Bashkimi i Shkrimtarëve Yiddish arrinte t’ia jepte. Në banesën e tij në Broome Street, nuk kishte banjo, nuk kishte telefon, as dush. Nuk hante peshk, as mish, as vezë e as qumësht. Vetëm bukë, perime e fruta. Në tryezё gjendej gjithmonë një tas me kafe të fortë dhe një pjatë me kumbulla të thata. Qëndronte i ulur me orë të tëra duke parë derën rrotulluese, kasën e parave ose muret, nga ku shumë vite përpara, një artist kishte pikturuar tregun e Orchard Street, me karrocat e tij të shitësve ambulantë. Po sot piktura nuk dukej qartw pasi tymi e kishte mbuluar murin me njё si vello gri, pasi nuk ishte pastruar kurrë. Presidenti i Bashkimit të Shkrimtarëve Yiddish më kishte thënë që, të gjithë miqtë dhe admiruesit e Yablonerit kishin vdekur, megjithatë kishte akoma të afërm e ndjekës në tokën e Izraelit të cilët shpesh e kishin ftuar të jetonte atje. Po ai ngulmonte të botonte veprat e tij aty ku po jetonte sepse kështu mund të mbante edhe premtimin ndaj vetes. Baulet e tij nё vend tё rrobave e sendeve tё tjera, kishin plot dorëshkrime! Të afërmit i kishin gjetur edhe një apartament të gjithin për të dhe kishin gjetur edhe mënyrën të shkonte në Izrael. Yabloneri kishte një nip nё Jeruzalem, profesor në Universitet. Kishte ende ndonjë nga krerët e politikës sioniste që e konsideronte Yoel Yablonerin si babain e vet shpirtëror. Po atëherë, përse kishte mbetur aty i ulur në Broadwain Lindor i heshtur dhe i harruar? Bashkimi i Shkrimtarëve Yiddish, kishte vendosur t’ia dërgonte pensionin në Izrael ku natyrisht duhej të kishte edhe siguracionet sociale, për të cilat ai vetё asnjëherë s’ishte preokupuar. Aty në New York e kishin vjedhur disa herë. Madje, një nga rrëmbyesit i kishte thyer edhe tre dhëmbët e fundit. Eiserman, dentisti që kishte përkthyer në yiddish sonetet e Shekspirit, më kishte treguar se i kishte thënë t’i bënte ca dhëmbë të rinj, po Yabloneri i ishte përgjigjur:
-“Ështe një hap mes dhëmbëve falso dhe trurit fals”.
-Njeri i madh, po tuhaf, – më tha Eiserman, kur po kruante thellë brenda dhëmbëve të mi.
– Mbase, ndoshta në këtë mënyrë dëshiron të pastrojë mëkatet. Kam dëgjuar se në
rini ka patur shumë lidhje sentimentale.
– Lidhje sentimentale… Yabloner?
-Po, lidhje sentimentale. Unë vetë kam njohur një mësuese të hebraishtes, Deborah Soltis, që ishte dashuruar marrëzisht me të. Ishte një nga pacientet e mia. Ka vdekur rreth 10 vjet më parë.
Meqë ra fjala, Eiserman më tregoi një episod interesant:
“Yoel Yabloner dhe Deborah Soltis qëndruan bashkë më shumë se 20 vjet, duke humbur në diskutime të gjata, ku vendin kryesor e zinte literatura hebraike, saktësitë gramatikore, mbi Maimonidёt dhe mbi rabinin Judah ha-Levi, po kurrë nuk ishin puthur. Në momentin në të cilin trupat e tyre ishin afruar më shumë, kishin kërkuar ta përcaktonin me fjalë a me një shprehje idiomatike në fjalorin e madh të Ben Jehudah, atë ҫka po ngjiste me ta kur kokat e tyre u puqёn! Yabloneri si i hutuar nga eksitimi i tij jo normal, duke i larguar buzët e tij nga ato tё Deborah, kishte folur i pari:
– Deborah, hajt’ t’i shkëmbejmë syzet.
– Përse?!- i ishte kthyer Deborah me sytё e zmadhuar nga habia e kёsaj kёrkese absurde dhe aspak tё asaj qё priste ajo.
– Oh, kështu. Vetëm një çast,- i ishte pёrgjigjur shkurt ai.

Dy të dashuruarit kishin shkëmbyer syzet, po me ato të asaj ai nuk ia dilte të lexonte dhe anasjelltas. Për këtë ishin kthyer për të rregulluar syzet mbi hundë… dhe ky kishte qenë kontakti më i afërt, mё intim që kishin pasur gjatë gjithë 20 viteve! E beson dot?”

Më në fund kisha pushuar së vajturi në Broadway-n e Lindor. Artikujt i dërgoja në gazetë me postë. E kisha harruar Yoel Yablonerin. Nuk e dija në ishte ende në këtë botë. Kur, një ditë duke hyrë në hollin e një hoteli në Tel-Aviv, dëgjova një duartrokitje në një sallë ngjitur me hollin. Dera ishte gjysëm e hapur. Pas një foltoreje ishte Yoel Yabloneri që po mbante një diskutim, i veshur shik, me këmishë të bardhë, jelek mëndafshi me një fytyrë që kishte një pamje të freskët rozë, si të ishte i ri. Kishte dhëmbë të rinj dhe kishte lënë t’i rritej një mjekër e vogël e bardhë. Nuk kisha ndonjë plan të veҫantë, kështu që gjeta një karrike të zbrazët dhe u ula.

Yabloneri nuk fliste hebraishten e re, po gjuhën e shenjtë me një shqiptim ashkenazit. Vura re se kishte vendosur butona të shkëlqyeshëm në manshetat e këmishës. Nga këngët talmudike që po diskutoheshin dëgjova të shqiptoheshin prej tij fjalët: “Në çastin që pafundësia zotëroi gjithë hapësirën siç thotë Zohar, – nuk u ndalua hapësira nga prezenca e tij, e nëse jo, si ka mundur Al të krijojë Universin? Përgjigjen e ka dhënë rabini Seili Vital: “Para krijimit, atributet e të plotfuqishmit ishin tek të gjithë të cilët ishin të fuqishëm e të pavarur. Si mund të jesh mbret pa shërbëtorë dhe si mund të kesh mëshirë pa ditur se kujt ia drejton atё?” U pёrqёndrova mё shumё nё dёgjimin e atij diskutimi.

Yabloneri tërhiqte lehtas mjekrën sikur ai veprim do ta ndihmonte nё arsyetim dhe nuk rreshte sё hedhuri një sy shënimeve të tij. Herë pas herë pinte nga një gllënjkë ҫaj nga një gotë të vendosur në tryezë në anën tjetër të dosjeve me shënime. Vura re, se në mes të publikut ishin disa gra e vajza. Disa studente mbanin shënim atë që thoshte ai. Ҫuditërisht ishte edhe një murgeshë që dukej se e kuptonte gjuhën. Kuptova se shteti hebre ishte ringjallur. Dhe po në atë ҫast kuptova se rrallë më bëhej zemra mal nga fati i mirë i të tjerëve, po për mua, triumfi i Yablonerit ishte simboli i Amëshimit Hebre. Për dekada kishte qenë një njeri i vetëm, i injoruar.

Tani dukej që kishte kapur suksesin. Dëgjova atë ҫka kishte mbetur nga konferenca, që po pasohej nga një debat. E pabesueshme, po nga ky njeri i njohur si i trishtë, tani rrezatonte një shpirt humori! Mësova se konferenca ishte organizuar nga një komitet që kishte vendosur të botonte veprën e tij. Njëri prej pjestarëve të këtij komiteti më njohu dhe u afrua tё mё pёrshёndeste e ndёrkohё më pyeti nëse do dëshiroja të merrja pjesë në banketin kushtuar Yablonerit.
– A e di që ai është vegjeterian? Nuk e kishe menduar kurrë një banket vegjetarianësh, apo jo? Do të shërbehen vetëm fruta, lajthi…- mё tha
– Vetëm një herë në gjithë jetën time e kam menduar… por ia vlen të marrësh pjesë. – iu përgjigja.

Në pushimin mes konferencës dhe banketit, Yabloneri doli në tarracë për të pushuar pak. Dita kishte qenë vërtet e ngarkuar dhe në këtë pasdite të vonë nga deti frynte një fllad i lehtë. Nxitova ta takoj:
– Ju nuk kujtoheni për mua, po unë ju njoh.- i thashë duke i zgjatur dorën.
– Jo,jo, unë ju njoh shumë mirё dhe lexoj gjithҫka që ju shkruani, – m’u përgjegj -Madje edhe këtu në këtë vend përpiqem të mos i harroj tregimet tuaja. Dhe buzëqeshi! Po, buzëqeshi!
– Për mua është vërtet një nder i madh ta dëgjoj ta thoni këtë!- iu përgjigja vërtetë i surprizuar.
-“Zot në Qiell!- thashë me vete, – fiks kur ne kishim kujtuar se ky njeri ishte aq i heshtur, ai ishte bërë aq i sukseshëm!”

Filluam të flisnim.Ai më bëri pyetje për Amerikën, për Broadway-n Lindor dhe letërsinë yiddish, pёr gjendjen pas kaq vitesh largim.Dukej se ishte më shumë se i interesuar. Ndërkohë që po flisnim u afrua një grua që mbante mbi flokë një shall të bardhë, këpucë burrash me taka të ulta e të gjëra. Kishte një kokë të madhe, mollëza të kёrcyera, lёkurё plot pigment si një cigane, sy të zinj që shkëlqenin fort. Mbi lëkurën me pigment i shihej edhe një copë mjekër e egёr. Me zë të fortë mashkullor më thotë:
– Adoni, (Zotëri) burri im sapo ka përfunduar një konferencë të rëndësishme. Duhet të flasë në banket dhe duhet të pushojë ca. Në rast se jeni i sjellshëm lereni të qetë. Nuk është më i ri dhe nuk duhet të lodhet.
– Oh, më falni..! –iu përgjigja duke u tërhequr mënjanë.
Yabloneri u ngrys.
– Abigail, ky burrë është shkrimtar në yiddish, miku im.
– Mund të jetë një shkrimtar dhe një mik, po ti ke një fyt të coptuar. Po qe se do të diskutosh me të, më vonë do të jesh i ngjirur.
– Nuk po diskutojmë Abigail.
– Adonì të lutem, më dëgjo. Nuk kam ndër mend të blej ilaҫe për ty.
– Mirë, flasim më vonë, -më tha – kam një grua të devotshme -shtoi dhe u largua.
– Kështu kam dëgjuar, – iu përgjigja si nën zë.

Pjesmarrësit në banket hëngrën arrat, mandarinat, djathin e bananet që u servirёn. Yabloneri mbajti një tjetër fjalim, këtë herë mbi autorin e veprës kabalistike Traktati i Kasidimit. Gruaja e tij ishte ulur pranë tij.

Nganjëherë kur zëri i tij ҫirrej, ajo i ofronte një gotë yogurt. Pas diskutimit, gjatë të cilit Yabloneri tregoi shumë erudicion, presidenti i klubit qё kishin organizuar edhe kёtё takim, njoftoi se një profesor i Universitetit Hebraik ishte duke shkruar biografinë e Yablonerit dhe se kërkonte fonde për botim. Autori u thirr në skenë. Ishte një djalosh fytyrë rrumbullakët me sy të shkëlqyeshëm, me kippa-në e vogël që zhdukej midis flokëve gjithë brilantinë.

Në fjalën e mbylljes Yabloneri falenderoi miqtë e vjetër, studentët që kishin ardhur për ta nderuar. Qëndroi edhe tek falenderimet për gruan e tij, Abigail, ku theksoi se pa ndihmën e saj nuk do të kishte mundur kurrë të vinte rregull në dorëshkrime. Citoi, veҫ të tjerash burrin e saj të parë që e shpalli një gjeni, një shenjtor, një shtyllë mbështetëse të dijes. Nga një ҫantë që ngjante më e madhe se një valixhe, zonja Yabloner nxori një shami të kuqe, si ato që pёrdornin rabinët e vjetër, me të cilën fshiu hundët, duke provokuar një zhurmë që u dëgjua në të gjithë sallën. Po ajo nuk e zgjati, u ҫua në këmbë dhe iu drejtua të pranishmëve:
-Ai mund të ndërhyjë për ne drejt fronit të lavdisë! Ai mund tё ndёrhyjё! – thirri gruaja me një zë të fuqishëm që zotëroi sallën duke i ngritur krahët e shikimin lart, në fakt në një tavan plot me abazhurë.
Pas banketit shkova tek Yabloneri:
– Shpesh të kam parë të ulesh vetëm në lokalin tonë në Broadway, disa herë kam tentuar të të pyes përse nuk shkoje në Izrael? Ҫ’të ka shtyrë pёr të pritur kaq gjatë?
Ai bëri një pushim, si të donte të gjente përgjigjen më të mirë për pyetjen, dhe në fund shkundi shpatullat si nga njё lehtёsim nga njё peshё e rёndё dhe më tha:
– Njeriu nuk jeton sipas arsyes.

Kishin kaluar disa vjet. Tipografi i gazetës për të cilën punoja më kishte sjellë faqen e artikullit tim të fundit që duhej të dilte ditën tjetër, të shtunën, dhe nuk kisha më kohë për ta dërguar një kopje me postë. Më binte të merrja një taksi dhe ta ҫoja personalisht në sallën e faqosjes tipografike. Dorëzova faqen që mungonte shefit të repartit dhe zbrita në redaksi për të takuar drejtorin dhe disa kolegë, miq të vjetër. Ishte një gazetё e vogёl, jo e pёrditёshme, pёr tё cilёn, kur i vinte rradha tё dilte nё shitje, krijohej rrëmujë sepse shumë herë harrohej dita e shabbatit. Edhe pse lagija nuk ishte më krejtësisht hebreje, disa sinagoga, yeshivah dhe shtëpitë e studimit kasidik, kishin kundërshtuar të largohen. Andej e këtej, nëpër dritare shikoje gratë që ndiznin qirinjtë për shabbat. Burrat me kapele kadifeje me strehë të gjërë ose me berreta prej peliҫeje shkonin në lutje shoqëruar nga djemtë me kaҫurrela të gjata tek basetat. Nuk e di pse në atë ҫast më erdhën në mendje fjalët e babait tim:
“I gjithëpushtetshmi do të ketë gjithmonë pasuesit e tij.”

Dhe m’u kujtuan këngët liturgjike në vigjilje të shabbatit: “Lavdërojmë”, “Eja, dhëndrri im”, “Tempulli i mbretit”…

Nuk kisha më nxitim, kështu që vendosa të marr një filxhan kafe në lokalin tonë para se të zbrisnim nga metropoli për t’u kthyer në shtëpi. Shtyva derën rrotulluese. Për një çast m’u duk se nuk kishte ndryshuar asgjë dhe mendova se dëgjoja të njëjtat gjëra të viteve të para të kaluara në Amerikë ku tavolinat e lokalit zienin nga intelektualë të Botës së Vjetër që bërtisnin për opinionet e tyre mbi sionizmin, socializmin hebraik, mbi jetën dhe kulturën në Amerikë, shumë prej të cilëve nuk ishin as familjarë. Gjuha që dëgjohej tani ishte spanjishtja. Muret duket sikur ishin ripikturuar dhe skenat e Orchard Street, me gjithë karrocat dhe shitësit ambulantë, ishin zhdukur. Pikërisht në atë çast, veshur me të bardha, pashë një gjё që kurrë nuk do ta besoja. Në një tavolinë në qendër të lokalit ishte ulur Yoel Yabloner… pa mjekër, me veshjen prej rrecke dhe me një këmishë pa kopsa. Ishte tretur dhe goja e tij ishte kthyer në një zgavër bosh. Sytë e tij fiksoheshin në muret e zhveshura që kishte përballë. Mos po gabohesha? Jo. Ishte pikërisht Yabloner. Në fytyrën e tij mund të lexoje shqetësimin e dikujt që është në një dilemë pa kthim. Duke mbajtur filxhanin e kafesё në duar qëndrova. Duhej t’i afrohesha për t’a përshëndetur, ta pyesja në mund të ulesha në tavolinën e tij? Dikush më shtyri në mes të lokalit dhe kafeja m’u derdh. Luga ra në dysheme me një zhurmë metalike. Yabloneri më pa dhe sytë tanë u takuan për një çast. I bëra një përshëndetje, por nuk m’u përgjigj. Pastaj ai i ngriti sytë dhe e ktheu fytyrën në anë tjetër. Po, më kishte njohur, por nuk kishte më dëshirë për të folur. Gjeta një tavolinë dhe u ula. Piva atë e ҫka kishte mbetur nga kafeja, dhe vazhdova të shikoja Yablonerin vjedhurazi. Përse nuk ishte në Izrael? Ndjente mungesën e diçkaje këtu? Kishte ikur nga dikush? Kisha një dëshirë tepër të madhe për të shkuar e për ta pyetur, po e dija se nuk do të mund t’i nxirrja asgjë. Foli vetë:
– Njё forcë më e fortë se ajo e burrit dhe e gjithë llogaritjeve të tij, më nxorri jashtë Parajsës dhe më solli në Ferr – më tha.

Nuk i frekuentonte më as rregullat e të premtes në darkë. Ishte i nevrikosur jo vetëm me njerëzit, po edhe me vete shabbatin. Mbarova kafen dhe ika. Disa javë më vonë, lexova mes nekrologjive që Yoel Yabloner kishte vdekur. Ishte hedhur nga Brooklyn-i. Atë natë qëndrova zgjuar deri në tre, duke menduar për të. Përse ishte kthyer? Nuk kishte gjetur pendimin e mjaftueshëm për mëkatet e tij të rinisë? Apo rikthimi në Broadway-n Lindor kishte një shpjegim në doktrinën e Kabbalasë.? Ndonjë shkëndijë e shenjtë kishte ikur nga Bota e Harruar dhe kishte arritur të Keqen? Dhe a ishte e mundur të ndodhte që ta kishte gjetur atë, të Keqen, dhe ta kishte sjellë vetë origjinën e saj në atë tryezë? Më erdhi në mendje edhe një tjetër ide: ҫ’kishte dashur të tregonte së thelli me atë mësuese me të cilën kishte shkëmbyer syzet? Dhe m’u kujtuan fjalët e fundit që kisha dëgjuar të shqiptonte aty, pranë meje:
“Njeriu nuk jeton sipas arsyes.”

Shpjegime rreth termave
yeshivahͯ – yeshivah ёshtё institucion edukativ, shkollё ose akademi pёr studime tё avancuara tё teksteve religjioze tё Judaizmit, veҫanёrisht pёr Talmud dhe Torah.
yiddishͯ – gjuha e përdorur nga hebrenjtë në Evropën Qendrore e Lindore para Holokaustit. Në yidish shkruan edhe Isaak Bashevi Singeri, Nobelisti dhe autori i këtij tregimi. Sot yiddish flitet dhe shkruhet vetëm në Izrael dhe USA.
kabbalah᾽ – Kabbalah është në formë e misticizmit judaik që interpreton një tjetër tekst të shenjtë- Torah, për të kuptuar ndërlidhjen e Zotit me Natyrën dhe Njerëzimin.
ashkenazi – Ashkenazi i referohet një nëngrupi të dallueshëm të popullit hebre, paraardhësit e të cilëve u vendosën në Evropën Qendrore dhe Lindore, veçanërisht përgjatë lumit Rain në Gjermani, Francë dhe Poloni. Ata janë të ndryshëm nga ana kulturore nga hebrenjtë sefardikë dhe janë të njohur për tradita të tilla si përdorimi i gjuhës jidish dhe një ritual specifik sinagoge i njohur si “riti gjerman”. Sot, hebrenjtë ashkenazi përbëjnë shumicën e popullsisë hebraike të botës.
këngët Talmudike – Boshti i ligjit dhe legjendës urbane dhe ceremoniale hebraike që përfshin Mishnah dhe Gemara. Ekzistojnë dy versione të Talmudit: Talmudi Babilonas dhe Talmudi i Jerusalemit, më i hershëm.
Shabbat – Shabati është dita hebraike e pushimit dhe adhurimit, që festohet çdo javë nga perëndimi i diellit të premten deri në perëndim të diellit të shtunën. Ai përkujton pushimin e Zotit në ditën e shtatë pas krijimit dhe është një kohë për t’u ndalur nga puna dhe aktivitetet e kësaj bote për t’u përqendruar në familje, komunitet dhe ripërtëritje shpirtërore.
Kippah – Është një kapelë pa strehë që tradicionalisht vishet nga burrat hebrenj si shenjë nderimi dhe identiteti fetar. Praktika është një kujtesë për praninë e Zotit dhe vishet gjatë lutjes, studimit fetar dhe në ceremoni.

Besnik Bedollari

Të vlerësosh bijtë e krahinës është sa detyrim shpirtëror, aq dhe interesim institucional, për veprën e tyre që kanë lënë pas, si pasuri intektuale dhe historike. Gora ka nxjerrë pa fund figura të shquara në çdo fushë, përtej dimensioneve krahinore, vendore dhe shtetërore. Ndaj padyshim dita e vlerësimit të katër poetëve gorarë mbetet një datë e shënuar dhe mirënjohëse për institucionet që realizuan një një event mjaft emocionues. Do të merrnin pjesë: Kryetari i Bashkisë Maliq z. Gëzim Topçiu. Drejtori i Kulturës z. Festim Tomori. Kryetar i Këshillit Bashkiak Maliq z. Orlind Demollari. Nënkryetarja e Klubit të Shkrimtareve “Bota e Re” Korçë, poete dhe gazetare znj.Gerta Bandilli. Përfaqësues nga Shoqata Atdhetare-Kulturore “Gora”. Si dhe familjarë dhe të afërm të poetëve dhe dashamirës të artit dhe letërsisë. Pata fatin dhe përgjegjësinë të isha pjesë e prezantimit dhe aktivitetit, kur ndër të tjera do të citoja: Duke ju falenderuar të gjithëve që jeni pjesë e këtij evenimenti kulturor, ndjej kënaqësinë dhe emocionin e madh të prezantoj atë çka sot na bashkon të gjithëve në këtë sallë, dhënia e titujve katër poetëve të nderuar dhe të mirënjohur gorarë, zotërinjve: Vehbi Skënderi pas vdekjes, me titullin ‘Nderi i Bashkisë”. Ymer Nurka me titullin ‘Mirënjohja e Bashkisë’. Nexhip Bashllari me titullin ‘Krenaria e Bashkisë’. Petrit Braçe me titullin ‘Mirënjohja e Bashkisë’. Si pjesë e shoqatës A.K. “Gora” por më tepër si pjesë e letërsisë, publicistikës dhe gazetarisë ju shpreh respektin zotërinjve të nderuar të institucioneve të lartpërmendura që mundësuan realizimin e titujve për katër poetët tanë gorarë duke u dhënë atyre vlerësimin për penën dhe artin e tyre, por duke nderuar dhe vet bashkinë me figura të tilla. Më kujtohet fjala e një profesori dhe mikut tim të nderuar që më citonte: “Njeriu i mirë dhe i nderuar, nder dhe mirësi do të sjelli”. Ndaj qëndrojmë me ballin lart përballë bashkisë, se propozimet tona asnjëherë nuk kanë qënë dhe nuk do të jenë pa peshën e merituar, dhe pa marrë dikush atë që nuk i takon. Edhe njëherë shumë faleminderit që i merrni me seriozitet dhe dëshirën e mirë këto propozime kryetarit të bashkisë dhe gjithë stafit të punës që realizon një diçka të tillë. Në botimin e antologjisë me poetët gorarë botuesja do më thonte me habi dhe admirim: Si ka mundësi që një krahinë të ketë një numër kaq të madh poetësh dhe shkrimtarësh?! Gora vërtet është e zgjeruar si krahinë, por muza poetike buron aty, në zemër të Gorës. Konkretisht sot poetët përballë janë nga Zvarishti, Lozhani fshat dhe Strelca, pra një zinxhir fshatrash të Gorës së poshtme. Por gjerdani i tyre vazhdon Dolanec, Desmirë, Moçan, Senisht, Dolan, dhe më gjerë përtej Njësisë Administrative Gorë. Kemi poetë të zëshëm si Koçi Petriti, Agron Agolli, Besim Shyti, Ramadan Dinoshi etj. Gora është një krahinë malore, me bukuri fantastike natyrore. Ndoshta aty rrjedh burimi i muzës së poetëve gorarë që me gjuhën e penës së tyre janë dinjitozë në ‘tregun’ e vargut poetik dhe njohjen në terenin e lexuesit. Ata derdhen natyrshëm në vargje dhe rrëmbejnë në gjirin e leximit të gjithë dashamirësit e poezisë. Këndojnë në vargun e tyre si mozaiku i sinfonisë pranverore. E shohin botën plot gjyra. Flasin me të në ëndrra dhe në rrugë. Në netë të qëta dhe në netë me zhurmë. Ata lartësojnë personazhe duke i bërë të pavdekshëm në panteonin e kujtesës. Poetët thyejnë çdo barrierë me shpitin e tyre poetik dhe rendin si zog i lirë që thyen kafazë robërie. Vetëm shpirtin e poetit nuk e lidhin dot, sado t’ia censurojnë vargun. Ai qëndron lartësive, si majat e maleve që godasin retë dhe bisedojnë me yjet. Poetët dashurojnë shumë me vargun e tyre. Ndoshta janë ‘dashnorët’ më modernë të rruzullit. Gjuha e tyre është e krehur, e ëmbël, melodioze, lirike, por dhe e trishtë. Shpeshherë shpirti rend mërguar. Kërkon të bukurën ‘e shëmtur’ e të plagosur nga përbuzjet. Ata rendin thellësive e damarëve të ujrave të kristalta. Aty marrin ushqimin e muzës së tyre poetike. Dhe flasin e flasin. Herë përqafojnë dhe herë çjerrin maska. Kështu flasin dhe poetët tanë gorarë. Me gjuhën e mallit. Me kokën kthyer pas, diku aty, nga ballkoni i mërgimit. …… Ata vijnë me jetëshkrimin e tyre:

Vehbi Skënderi

Vehbi Skënderi lindi në vitin 1927 në fshatin Strelcë të krahinës së Gorës. Në maj të vitin 1943 i bashkohet luftës antifashiste. Pas çlirimit shërbeu në ushtri deri në vitin 1949. Më pas do të punonte në detyrën e redaktorit në organe të ndryshme të shtypit deri në vitin 1968. Në vitin 1971 nis punën në shtëpinë botuese “Naim Frashëri” me detyrën e redaktorit. Studimet e larta i ka kryer në Universitetin e Tiranës në vitin 1959. Vëllimin e parë me vjersha e titulloi “Këngët e para”, botim i vitit 1953. Më vonë do të botonte librat: “Vjersha”, 1958 . “Fletë nga ditari im”, 1963. “Vjershat dhe poemat e Drinit”, 1970. “Vrasja e Ofelisë” Prishtinë, 1971. “Shqiponjat e Vermoshit”, 1972. “Vazhdim i një bisede”, 1972. “Përsëri mëngjes”, 1974. “Poezi”, 1973. “Kumbojnë vitet”, 1984. “Nxitoj”, 1988. “Bëjmë sikur”, 1995,  “Hëna e vjedhur”, 1996, “Zvicra, Shqipëria ime”, 2004, “Mirëmëngjes, Shqipëri”, 2012.

Në vitin 1963 është vlerësuar me çmimin e Republikës. Vehbi Skënderi është poeti gorar që ka çarë i pari rrugën e poezisë në atë trevë dhe një ndër më të njohurit e poezisë shqipe. Poezia e tij është rrjedhëse, melodioze, e frymëzuar dhe mbështetur fort në tabanin kombëtar. Kryevepra e Vehbi Skënderit mbetet “ Vrasja e Ofelisë”, me të cilën i ngre një himn trimërisë dhe bukurisë së femrës shqiptare. E vendos atë në lapidarin e padeksisë së kujtesës si një simbol që ngjizet në shpirtin pikëllues dhe të përmallshëm. Yje që mbeten në gjurmë historie shkruar me gërma gjaku dhe lavdie.. Gjithashtu ai ka një stil të veçantë me lirikat e tij. Vehbiu e përfaqësoi me dinjitet vargun e poezisë duke kaluar përtej krahinës së tij si një zë i afirmuar kombëtar.

Ymer Nurka

Një tjetër figurë e rëndësishme e letrave të letërsisë gorare është dhe poeti e fabulisti i mirënjohur Ymer Nurka. Lirik i njohur, kritik letrar, fabulist i zëshëm, analist me shpirt atdhetari, kritizues modern. Ai lindi më 27.09.1965 në fshatin Strelcë të krahinës së Gorës, rrethi i Korçës. Në vitet 1980 filloi të jetojë në Durrës, ku përfundon dhe shkollën e mesme të përgjithshme. Në vitin 1992 mbaroi studimet e larta në Universitetin e Tiranës, Fakulteti “Histori-Filologji” dega Gjuhë dhe Letërsi Shqipe. Në vitin 1992 po në universitetin e Tiranës mbaron studimet pasuniversitare në Fakultetin “Shkenca Sociale”, dega Psikologji Sociale. Dy vjet rresht ka dhënë lëndën e letërsisë shqipe në një nga gjimnazet e zonës së Kavajës, ku u njoh më afër me jetën e njerëzve në fshat, për të cilët shkroi mjaft artikuj problemorë për hallet dhe shqetësimet e tyre. Nga viti 1993 deri në vitin 2005, punon në administratën shtetërore pranë Ministrisë së Punës si inspektor pune për qarkun e Durrësit, ku ka kryer mjaft kualifikime profesionale. Që në vitet ’80-të është marrë me krijimtari letrare dhe ka botuar poezi dhe piblicistikë në shtypin e kohës. Në vitin 2003 del libri i tij i parë me fibula “Zëra në xhungël”. Në vitin 2004 boton tre libra të tjerë, po në gjininë e fabulës me tituj:
1.“Marshi lukunisë”. 2. “Kuvendi i qenve”. 3. “Zbori i kafshëve zbatharake”.
Në vitin 2005 boton gazetën letrare “Pena” si organ i shoqatës së shkrimtarëve “Pena e kaltër”, ku ishte dhe president i saj. Në vitin 2006 boton vëllimin me njëqind e një sonete, titulluar “Gjysma”. Në vitin 2013 boton vëllimin me lirika “Peng midis ekuinoksesh”. Ndërsa botimi i tij i fundit vjen me titulli: ‘Lirika dhe balada’, 2025. Ymeri është fabulisti i mirënjohur jo vetëm në Gorë, por në mbarë vendin, ku me sarkazmën e vargut të tij mbjell plot mesazhe të forta për mbarë shoqërinë. Me plot bindje e themi se ai qëndron në një linjë nga pesha me fabulistin e mirënjohur shqiptar Ferit Lamaj. Gjithashtu lirikat e tij mbushur plot pjalm e bëjnë një zë të fortë melodioz dhe një poet lirik përtej krahinës. I këndon kaq përmallshëm dashurisë duke e vënë atë në dimensione të lirikëve të mëdhenj si Lasgushi, por dhe përtej kufinjve. Pena e tij ngjyhet me bukurinë dhe ngjyrat pranverore të fshatit të tij të lindjes, Strelcë.
Poetët shtegëtojnë rrugëtimesh po foleza e tyre është aty ky rreh zemra. Me lirikat e Ymerit ndihesh gjithmonë dashuruar.

Nexhip Bashllari

Nezhip Bashllari lindi në Zvarisht të krahinës Gorë rrethi i Korçës më 01.09.1944. Ka mbaruar shkollën Pedagogjike “P. N. Luarasi” në Korçë në vitin shkollor 1963, si dhe ka ushtruar profesionin e mësuesit deri në vitin 1968 në Vrëpckë të Korçës. Në vitin 1970 ka përfunduar Shkollën e Bashkuar Ushtarake të Oficerave dhe ka shërbyer në ushtri në profesione të ndryshme deri në vitin 1993. Në vitin 1981 ka përfunduar studimet e larta në shkencat politike. Momentalisht jeton jashtë atdheut, në Kanada.
Botimet e tij janë:
1.“Sinfonia e fshatit tim”, poezi, 2004. 2. “Mall i brengosur”, poezi, 2005. 3. “99 haiku dhe një zemër”, haiku, 2006. 4. “S’kam kohë të vdes”, poezi, 2007. 5. “Zvarishti”, vështrim historik, 2010. 6. “Krushqit e një nate me hënë”, tregime dhe rrëfenja, 2016. 7. “Ikje pa lamtumirë”, poezi. 8. “Fllad dëshirash”, poezi 2019.
Poezia e tij mbart dashuri për krahinën. Aty ku kujtimet mbeten testament dhe brez kujtese. Ku buka vjen më e ëmbël, ku uji rrjedh më i freskët, ku ajri ledhaton mushkëritë, ku ëndrrat përqafohen veç me pragun e shtëpisë. Poezia e tij vjen si vesa e mëngjesit ngjyer nga mallëngjimi.

Petrit Braçe

Rrjedh nga një familje me tradita të herëshme patriotike, nga dera e madhe e patriotit të njohur Cane Lozhani, anëtar i Nën/Komitetit të Fshehtë Krahinor të Gorës “Për lirinë e Shqipërisë”-1906. Ka lindur më 9 Maj 1950 në Lozhan, Korçë. Pas mësimeve të para në vëndlindje vazhdoi gjimnazin në Maliq. Ka qënë aktivist i palodhur në punën me rininë në aktivitetet e shumta kulturore-sportive. Më tej vazhdoi studimet në Akademinë Ushtarake “Skënderbej” në Tiranë, në Fakultetin e Artilerisë dhe u diplomua oficer i ushtrisë popullore. Ka punuar 25 vjet oficer në Divizionin e Tiranës deri kur doli në lirim në kuadrin e reformës në ushtri më 1996. Pasioni i tij kanë qënë librat, leximi, veçanërisht letërsia artistike duke krijuar një bibliotekë me qindra libra. Krahas studimit profesional është marrë me publicistikë dhe krijime letrare duke botuar herë pas here reportazhe e poezi në organet e shtypit ushtarak si “Luftëtari”, “10 Korriku”, por edhe në gazetën “Zëri i Rinisë”. Ka botuar librat: “Këngë malli dhe dashurie”-poezi; “Gorë moj, fisnikja Gorë”-poemë epiko-lirike; “Njerëz të thjeshtë me zemër të madhe”-publicistikë dhe “Kënga ime në vite”-poezi. Shoqata Gora ka vlerësuar punën dhe kontributin e tij për 25 vjet me radhë në Shoqatë dhe gazetën “Gora”, ku dhjetra kronika, ese, portrete, reportazhe, madje dhe qindra foto mbajnë firmën e tij, Kryesia e Shoqatës i ka akorduar titujt e lartë: “Nderi i Shoqatës” dhe “Nderi i Krahinës”. Petriti ka banuar dhe banon në Tiranë. Vargu poetik i autorit, frymëzuar nga aroma e vendindjes i troket dritareve shpirtërore dhe hyn në portën e mallit duke e mbushur plot magji mendimi. Ai lundron me të thellësive të tij, shpalos mesazhe të qarta dashurie plot nostalgji. Vallëzon me vargun dhe i jep atij bukurinë e një kërcimtari që kridhet në ajër dhe ledhaton tokën kur e shkel fajshëm. Mallin për fshatin, për babanë, për nënën, për rininë e derdh në vargje. Aty ku poetët gjejnë çlirimin emocional dhe paqe me veten. Lirizmi i tij në vargje rrjedh si burimet maleve të fshatit të lindjes, të cilin autori e rrëmben nëpër poezi, duke e bërë mikun letrar. Veç kështu janë poetët, brenga e malli janë ushqim dhe muzë poetike.
Urime nga zemra poetë të nderuar dhe bij të Gorës!!!

FATOS, burimi që çele po shtohet,
Dhe nuk do shterret jo, bota t’humbasë!
Sa zëri i qiellit fundi! të bërtasë
-Drita e djellit mbi dhe të pushohet!-

Vepra e jote, përdita ndriçohet!
Po ti o Burrë, na ike pa gas,
Na le përjetë, po ti le pas
Lirinë, Lirinë që Kombi lëvdohet.

Heshtur ti prehesh mestuar në varr,
Dhe shqipja e lirë flutron si e marrë,
Vërtitet nga brigjet në fush’ e në mal,

Zëmrat shqiptare përvlohen si zjarr!
Pa digjet dhe Vlora, djepi ku u shpall
Idea jot’ e shënjt’ o Ismail Qemal!

1932