Pjesë marrë nga libri faktografik udhëpërshkrues dhe histirik “Albansk utmaning”-“Sfida shqiptare” e autorëve suedez burrë dhe grua Jan Myrdal dhe Gun Kessele botua në vitin 1970 nga Shtëpia botuese ”Bocktryckeri AB Thule”, Stockholm e përkthye në shqipe në vitin 2025

Pse Xoxe nuk u dënua me vdekje?

Më 10 qershor 1949, Radio Tirana njoftoi se Koci Xoxe, ish-gjeneralmajor, ish-zëvendëskryeministër dhe ministër i Brendshëm i Republikës Popullore të Shqipërisë, ish-sekretar i organizatës në Partinë Komuniste të Shqipërisë, ishte dënuar me vdekje për tradhti ndaj Shqipërisë në shërbim të Jugosllavisë. Më 13 qershor të atij viti, Radio Tirana njoftoi se dënimi ishte ekzekutuar dhe Koci Xoxe ishte ekzekutuar me pushkatim.
Çfarë kishte ndodhur? A ishte një proces shpifje? Një gjyq i rremë? Një hakmarrje private? Apo vallë kishte një bazë të vërtetë për këtë? Cila ishte kjo bazë?
Një vit më parë, më 1 korrik 1948, ishte publikuar në Tiranë një komunikatë nga Komiteti Qendror i Partisë Komuniste të Shqipërisë. Atje thuhej ndër të tjera:
Komiteti Qendror i Partisë Komuniste të Shqipërisë solidarizohet plotësisht dhe pa kushte me rezolutën e Byrosë Informative të Partive Komuniste… Liderët e Komitetit Qendror të Partisë Komuniste të Jugosllavisë kanë tentuar të shndërrojnë… (atdheun tonë) në koloninë e tyre… të shkatërrojnë pavarësinë e vendit tonë dhe të partisë sonë.
Po atë ditë, Ministria e Punëve të Jashtme e Republikës Popullore të Shqipërisë dorëzoi një notë në legatën e Federatës Popullore të Jugosllavisë në Tiranë. Në këtë notë, Republika Popullore e Shqipërisë deklaronte se ndërpriste të gjitha marrëveshjet ekonomike, konventat dhe protokollet mes saj dhe Federatës Popullore të Jugosllavisë. Nota e shpjegonte si arsye:
“…Qeveria jugosllave po përpiqej të merrte në dorë administratën e ekonomisë së vendit tonë, çka çoi në marrjen e administratës politike, në kuptimin që Republika Popullore e Shqipërisë humbi pavarësinë dhe autonominë e saj.
Ndërkohë që ata fshiheshin pas frazave demagogjike si “kalimi në socializëm”, “aleanca e dy vendeve tanë” dhe përfitohej nga besimi i madh që populli shqiptar dhe qeveria e tij kishin për popullin vëlla të Jugosllavisë, qeveria jugosllave ndryshoi si parimet ashtu edhe praktikat e koordinimit dhe realizimit të planeve ekonomike, dhe realizoi me brutalitet një politikë sundimi në vendin tonë, një politikë ekonomike të shfrytëzimit kolonial.”
Ishin pesëdhjetë marrëveshje që Shqipëria atëherë shfuqizoi. Ato përfshinin të gjitha fushat e jetës ekonomike të Shqipërisë. Me këto 25 marrëveshje dhe protokolle ekonomike, qeveria jugosllave kishte kontroll të plotë mbi Shqipërinë. Lufta e Shqipërisë për pavarësinë kombëtare ka qenë e gjatë dhe e mundimshme — 1 korriku 1948 është një nga datat e rëndësishme të pavarësisë shqiptare.
Reagimi jugosllav erdhi në formën e një note më 3 korrik. Tonaliteti i kësaj note tregon shumë për qëndrimin e qeverisë jugosllave ndaj pavarësisë së Shqipërisë:
“Në historinë e diplomacisë nuk ka asnjë shembull të një shkelje kaq brutale dhe njëanshme të disa nga traktatet e saj nga një shtet që vepron kundër interesave të veta dhe, në të njëjtën kohë, fyer në mënyrën më të turpshme palën tjetër. Specialistët tanë ushtarakë nxirren në mënyrë armiqësore nga Shqipëria dhe ushtria jonë dhe liderët e saj ofendohen në mënyrën më të pafalshme.”
Tani — njëzet e dy vjet më vonë — është e qartë për të gjithë se Shqipëria atëherë ishte në prag të shndërrimit në një shtet jugosllav; se ëndrrat e madhe-serbe nga periudha e luftërave ballkanike dhe periudha e mesme të shekullit 20 ishin duke u realizuar. Shpjegimi që qeveria jugosllave kishte përhapur për një kohë të gjatë dhe që ishte përsëritur në disa vende ka rezultuar të jetë i gabuar në dritën e historisë:
“Por në një natë, më 1 korrik 1948, pas publikimit të rezolutës famëkeqe të Kominformit, qeveria shqiptare e ndërpreu njëanshëm… Me urdhër të disa liderëve të Bashkimit Sovjetik, qeveria shqiptare filloi… Kështu, qeveria shqiptare u shndërrua në një instrument…” (Nota e qeverisë jugosllave, 12 nëntor 1949).
Kjo nuk ishte se “disa liderë në Bashkimin Sovjetik” i dhanë qeverisë shqiptare një “urdhër” për të ndjekur rezolutën e Kominformit; rezoluta e Kominformit i dha qeverisë shqiptare mundësinë të çlirohet nga kolonizimi.
“— Stalini shkatërroi Hitlerin dhe e bëri të mundur për ne të çlirohemi nga pushtuesit gjermanë, dhe Stalini zbuloi shovinistët serbë në Beograd dhe e bëri të mundur për ne të çlirohemi nga sundimi i tyre”, – tha një komunist shqiptar.
Por, çfarë kishte ndodhur që kur “Walter” (Tito) dërgoi instruktorë në Shqipëri me urdhër të Kominternit? Dhe çfarë kishte ndodhur me Federatën e Ballkanit? Dhe çfarë kishte bërë në të vërtetë Xoxe?
Në vjeshtën e vitit 1968, ne ishim në fshatin malor Dardha, në jug të Korçës. Diskutonim për bujqësinë dhe punën e kooperativës. Ishin 600 punonjës në kooperativën bujqësore, që përfshinte 5 fshatra me gjithsej 1,300 banorë. Kishin thjeshtuar administratën.
— Tani janë 11 persona që merren me punë administrative. Por asnjëri prej tyre nuk punon me kohë të plotë në administratë. Kryetari i jep 150 ditë pune në vit për punë administrative, dhjetë të tjerët 100 ditë pune në vit. Ne nuk duam të kemi administrues të plote në vendin tonë në të vërtetë. Tani po provonim rrugë të reja. Duke punuar më shumë në prodhim gjatë pjesës më të madhe të vitit, ata i kishin më lehtë detyrat administrative.
—Ata nuk janë zyrtarë.
—Nuk janë burokratë.
Ishte arritur shumë — çdo fshat kishte çerdhe — por kishte ende shumë për të bërë:
— Buka ka qenë një çështje e vështirë politike. Çdo familje bënte bukën e saj. Mendoje këtë. Qindra dhe qindra furra buke që ndizeshin çdo ditë. Ishte lodhje për gratë. Ishte një problem i rëndësishëm politik. Nga njëra anë, ishte një shpenzim i madh i punës dhe forconte vazhdimisht qëndrimin individualist të vjetër, ndërsa nga ana tjetër shumë thoshin se buka kolektive ndoshta nuk do të ishte aq e mirë sa buka e vet. Ne punuam shumë gjatë. Në fund, arritëm të bëjmë një bukë që të gjithë e vlerësuan si të mirë. Ata që bënin bukën më të mirë në fshat, e bënin atë. Tani kemi bukë kolektive dhe tani gratë kanë më shumë kohë për punë shoqërore. Kjo i ka çliruar ato.
—Por rakia e shalqirit nuk është kolektive?
— Nuk ka shkuar ende. Çdo familje djeg njëqind litra çdo vit. Secili ka pemë shalqiri. Ky ka qenë një fshat i krishterë dhe këtu gjithmonë është pirë rakia. Ne diskutojmë për çështjen e rakisë. Por ende shumica do të duan të bëjnë rakinë e vet. Dhe nuk mund të flasim për ndalime dhe rregulla për njerëzit. Kolektivizimi duhet të jetë vullnetar. Por diskutojmë këtë çështje dhe punojmë politikisht, dhe gradualisht do ta zgjidhim atë.
Në mbrëmje u mblodhëm me ish-partizanë dhe ata që kishin qenë të pranishëm që nga vitet tridhjetë. Kënduan. Kishim konkurse këngësh dhe këndonim kundër njëri-tjetrit. Dhe kënduam këngët për Dimitrovin.
Në vitin 1969 ishim tek të rinjtë që po ndërtonin hekurudhën jashtë Elbasanit. Një burrë më i moshuar punonte me ta:
— Epo, nuk jam aq i ri. Por më pëlqen të jem me të rinjtë. Dhe pastaj, është se unë në fakt nuk jam shqiptar. Jam maqedonas, kam punuar në lëvizjen maqedonase. Por e di si është nga ana tjetër e kufirit dhe tani kam përfunduar këtu.
Bashkësia ballkanike ekziston. Shqiptarët nuk e harrojnë Dimitrovin. As brenda vendit, sepse nuk bëjnë një politikë shoviniste. Suedia ka një minoritet që flet finlandisht në kufi me Finlandën. Shqipëria ka një minoritet që flet greqisht në kufi me Greqinë. Minoriteti që flet suedisht në Finlandë trajtohet në mënyrën më të mirë nga autoritetet finlandeze. Qeveria greke ka mbajtur qëndrim të qëndrueshëm duke thënë se ndodhet në luftë me Shqipërinë (që nga sulmi i Mussolinit ndaj Greqisë në vitin 1940, kur Shqipëria ishte pushtuar nga fashistët italianë).
Suedia thirret si një vend shembull, një dritë e qartë në politikën botërore. Suedia flet herë pas here në Kombet e Bashkuara për kombet e shtypura. Suedia është gjithashtu një vend i zhvilluar që ka mundësi të investojë shumë në arsim. Shqipëria është një vend që po zhvillohet nga varfëria, por që po shpenzon pjesën më të madhe të burimeve të saj për shkolla.
Çdo përvojë shkencore tregon se fëmijët kanë mundësinë më të mirë për zhvillim nëse mësojnë të lexojnë në gjuhën e tyre amtare. Gjuha e shtetit mësohet pastaj si gjuhë e dytë.
Suedia nuk lejon që minoriteti i saj që flet finlandisht të fillojë shkollën në gjuhën finlandeze. Suedia thotë se gjuha finlandeze është një gjuhë e vogël dhe e panevojshme dhe se do të ishte e shtrenjtë të krijohej një bazë finlandeze për mësimdhënie në Tornedalen. Suedia mendon se është e mjaftueshme gjuha suedeze. (Përveçse si lëndë zgjedhore në klasat e larta.) Suedia mendon se ata që flasin finlandisht në të vërtetë duan ta harrojnë gjuhën sa më shpejt të jetë e mundur dhe Suedia ka ndihmuar që ata ta harrojnë gjuhën e tyre për disa breza dhe në banesat e LKAB të shtetit, nuk lejohet të vendosen antena për të marrë televizionin finlandez
dhe përfaqësuesit e administratës së kompanive shtetërore heqin antenat të tilla dhe nëse banorët që flasin finlandisht insistojnë për t’i vendosur ato, ata mund të ndëshkohen.
Por në Shqipëri — e cila ka kaq shumë vështirësi për të luftuar — minoriteti grek e mëson greqishten si gjuhë të parë në shkolla. Aty, minoriteti ka të drejtën të ruajë gjuhën e tij. Atje, ata që kanë greqishten si gjuhë amtare nuk diskriminohen.
Këtu është dallimi midis një politike kapitaliste dhe borgjeze shoviniste dhe një politike socialiste dhe jo-shoviniste në çështjet e gjuhës. (Dhe në Shqipëri nuk është e ndaluar për qiramarrësit në shtëpitë shtetërore të vendosin antena televizive të drejtuara nga Italia.)
Para shpërbërjes së Perandorisë Osmane dhe Luftërave të ardhshme të Ballkanit, Federata Ballkanike ishte paraqitur si zgjidhja për problemet kombëtare. Ajo kishte qenë një zgjidhje e saktë dhe parashikonte zgjidhjen që Lenini ofroi për çështjen e kombësive në revolucionin rus. Por ajo nuk u realizua, mbeti një thirrje. Nuk ishte klasa punëtore në Ballkan që udhëhoqi formimin e kombeve; ishin borgjezët shovinistë dhe grupe të ndryshme të oborrit që morën drejtimin.
Federata Ballkanike mbeti si zgjidhja e lëvizjes komuniste për çështjet e kombësive në Ballkan gjatë viteve të 20-ta. Por shtetet ballkanike u zhvilluan dhe situata ndryshoi. Kështu, edhe çështja u ndryshua. Gjatë luftës për çlirim kundër fashistëve, nuk ishte “Federata Ballkanike”, por “çlirimi kombëtar” që u bë detyra kryesore. Ky çlirim kombëtar nuk do të realizohej kundër popujve të tjerë të Ballkanit. Brenda ushtrisë çlirimtare shqiptare, u zhvillua një fushatë tërësisht kundër grupeve reaksionare dhe përpjekjeve të fashistëve gjermanë për të shfrytëzuar kërkesën e vjetër demokratike për “Shqipërinë etnike”. Diskutimi për Federatën Ballkanike dhe çështjet e saj zakonisht përfundon në Suedi me këtë thënie:
— Stalini ishte kundër saj. Ai e kritikoi Dimitrovin për qëndrimin e tij mbi këtë çështje.
Kjo është e vërtetë dhe e gabuar. E vërtetë është që Dimitrovi ngriti çështjen. Ai iu përgjigj një pyetjeje në intervistë për Federatën Ballkanike dhe tha, ndër të tjera:
“Kur çështja të ketë arritur pjekurinë — e cila pa dyshim do të ndodhë një ditë — ajo do të zgjidhet nga popujt tanë, nga kombet popullore demokratike të Rumanisë, Bullgarisë, Jugosllavisë, Shqipërisë, Çekosllovakisë, Polonisë, Hungarisë dhe Greqisë — vini re, edhe Greqia.”

Më 29 janar 1948, Pravda shkroi:

Shumë lexues në Bashkimin Sovjetik iu drejtuan redaksisë së Pravdës dhe bënë pyetje që mund të përmblidhen në: A mund të përfundojmë se Pravda, duke publikuar deklaratën e Dimitrovit, është dakord me të për përshtatshmërinë e krijimit të një federate të shteteve të Ballkanit dhe shteteve të Danubit, që do të përfshinte gjithashtu Poloninë, Çekosllovakinë dhe Greqinë… Pravda mendon se këto shtete nuk kanë nevojë për një federatë apo konfederatë të dyshimtë dhe të shpikur, apo një union doganor; ajo që ata kanë nevojë është që pavarësia dhe autonomia e tyre të forcohet dhe të mbrohet duke mobilizuar forcat demokratike të popujve brenda shteteve të tyre.
Nga burimet më të dyshimta janë përshkrimet shumë dramatike të asaj që Stalini supozohet të ketë thënë për Dimitrovin, siç kanë dhënë Djilas dhe Dedijer.
“Ne e kuptojmë, shoku Dimitrov, po lirohesh në konferencat për shtyp, po lëviz gojën… doje të shndritësh me fjalë të bukura… je një punëtor politik i vjetër dhe ke merak për politikën që pesëdhjetë vjet… veprove si një klubi i rinisë… doje të befasoje botën sikur të ishe ende sekretar i Kominternit…”
Me bisedat e Stalinit mund të jetë si të dojë, por fakti mbetet se deklarata e Dimitrovit ishte e papërshtatshme dhe jo e mençur politike. Ai foli sikur të kishte folur në takimin e Beogradit të vitit 1909.
Polonia sapo kishte kaluar atë që mund të quhet një luftë civile, në Çekosllovaki situata ishte shumë e tensionuar. Në të dy këto shtete, fjalët e Dimitrovit u përdorën nga reagimi për të veshur me një “kostum kombëtar” propagandën e tij kundër socializmit. Në Greqi, populli po luftonte, ishte një luftë civile e plotë. Dimitrov tha atë që Truman kishte pritur që dikush të thoshte. Dhe ashtu si Stalini, politikanët në të gjithë Evropën Lindore e lexuan këtë projekt që prekte të gjitha shtetet nga Polonia deri në Greqi në gazetën e tyre të mëngjesit.
Më 24 dhjetor 1947, u formua Qeveria e Përkohshme Demokratike e Greqisë. Lufta e ashpër vazhdonte kundër imperialistëve të Shteteve të Bashkuara dhe Britanisë së Madhe dhe qeverisë së tyre kukull në Athinë. Komisioni Ballkanik i Kombeve të Bashkuara, më 29 dhjetor 1947 shpalli një rezolutë që thoshte se çdo njohje e qeverisë së përkohshme — edhe pse vetëm de facto — do të përbënte një kërcënim të rëndë për paqen botërore.
Më 7 janar 1948, Britania e Madhe informoi qeverinë bullgare se njohja e qeverisë përkohshme do të kishte “pasoja shumë të rënda”. Në atë moment — pikërisht në atë kohë — Dimitrovi mendon dhe thotë: “Po, Greqia — vëreni, edhe Greqia.”
Nëse Stalini i tha atij se nuk ishte sjellë si një politikan i pjekur, por si një i ri pa eksperiencë, ky nuk ishte aspak një mendim tepër i tepruar mes shokëve. Por kjo nuk ishte fundi i Federatës Ballkanike. Fundi erdhi në mars 1948, kur jugosllavët njoftuan Bullgarinë se nuk do të pranonin krijimin e Maqedonisë së bashkuar, që ishte kushti për formimin e federatës. Më 28 mars, Jugosllavia filloi një fushatë kundër Bullgarisë dhe akuzoi Bullgarinë për shtypjen e popullit maqedonas në Bullgari. Ja ku është nyja! Që nga viti 1909 kishin ekzistuar dy linja kryesore politike për çështjen e kombësive në Ballkan. Njëra kishte qenë ajo që Dimitrovi kishte mbrojtur që në Konferencën e Beogradit të vitit 1909 — linja socialiste. Ajo parashikonte pavarësinë kombëtare të popujve të Ballkanit brenda një federate ballkanike. Popujt që kishin nevojë për siguri të madhe ishin maqedonasit dhe shqiptarët. Pavarësia e këtyre popujve ka qenë gjithmonë nën kërcënim të fortë: Shqipëria kishte mbijetuar vetëm me vështirësi; Maqedonia nuk kishte arritur ende pavarësinë. Pra, pavarësia kombëtare e popujve — përfshirë maqedonasit dhe shqiptarët — brenda një federate demokratike. Linja tjetër ishte ajo që përfaqësonin shovinistët borgjezë. Për shovinistët bullgarë, kjo linjë përfshinte krijimin e një “Bullgarie të Madhe”, e cila do të përfshinte gjithashtu Maqedoninë; për shovinistët serbë, kjo përfshinte një “Serbi të Madhe”, që do të përfshinte Bullgarinë, Maqedoninë dhe Shqipërinë; një perandori “me brigje në tri dete: Detin Adriatik, Detin Egje dhe Detin e Zi dhe (e cila) do të shtrinte deri në Alpet e deri në Kostandinopojë, një fuqi e madhe, Ballkani i bashkuar”, siç shkruante Stefan Szende në Maktspelet kring Donau (Lufta për Fuqi Rreth Danubit) në vitin 1938.
Këto dy linja politike përjashtonin njëra-tjetrën. Por tani Jugosllavia kishte filluar të ndiqte rrugën shoviniste serbe.
Kërkesat që udhëheqja jugosllave parashtronte nuk ishin më sipas Konferencës së Beogradit të vitit 1909, por kishin rrënjë në idetë nacionaliste serbe të periudhës së mesme të shekullit të 20-të në Jugosllavi. Në vitin 1942, “Walter” (Tito) kishte qenë një punëtor i Kominternit, një komunist i besuar. Por veprimet e tij gjithmonë — pavarësisht kushteve të vështira të komunikimit — kishin qenë të koordinuara me linjën e përgjithshme të Kominternit. Në vitin 1943, Kominterni u shpërbë. Forma e organizatës nuk i përmbushte më kërkesat e nevojshme; komunistët udhëhoqën ushtri me miliona njerëz në dy kontinente dhe lëvizje çlirimtare kombëtare në shumë shtete. Atëherë, shoku “Walter” u bë udhëheqësi më i respektuar komunist në Ballkan — Tito. Veprimet e tij nuk ishin më të koordinuara me një parti botërore. Komunistët shqiptarë e adhuronin atë dhe vazhduan të ndiqnin këshillat e tij.
Në çështjen kombëtare, Ushtria Çlirimtare Shqiptare luftoi kundër të gjitha devijimeve shovene. “Shqipëria etnike” ishte një mit reaktiv i propagandës. Populli shqiptar do të arrinte bashkimin kombëtar në bashkëpunim vëllazëror me popujt e tjerë të Ballkanit. Pozita e Partisë Shqiptare ndaj përfshirjes së huaj përputhej me përvojat historike të popullit shqiptar. Në udhëzimet e Komitetit Qendror më 3 nëntor 1943 për misionet aleate në Shqipëri, thuhej:
“… nuk do të përzihen në çështjet tona, nuk do të shihen në asnjë mënyrë si ndërmjetës midis nesh dhe reaksionarëve. Nëse lufta jonë kundër reaksionit i duket e pranueshme atyre, është mirë; nëse jo, dera është e hapur për ta dhe ata mund të ikin.”
Por shokët jugosllavë kishin ardhur në Shqipëri si shokë të një partie botërore. Persona si Miladin Popovic ishin miq të ngushtë dhe shokë të mirë të komunistëve shqiptarë. Kujtimi i tyre nderohet ende në Shqipëri sot. (Miladin Popovic vdiq në mars 1945 pasi u thirr për të lënë Shqipërinë. Shqiptarët pretendojnë se Rankovic e vrau atë.) Pas shpërbërjes së Kominternit në maj 1943, shokët jugosllavë qëndruan në Shqipëri si përfaqësues të një partie vëllazërore dhe një lëvizjeje çlirimtare vëllazërore. Komunistët shqiptarë kishin një respekt të thellë për shokët e tyre jugosllavë. Në verën e vitit 1943, Vukmanovic-Tempo erdhi në Shqipëri nga Tito. (Vukmanovic-Tempo do të udhëhiqte më vonë, në vitin 1948, fushatën kundër Bullgarisë.)
Ai propozoi krijimin e një “Shtabi Ballkanik” që do t’i nënshtrohej Titos. Këto propozime iu paraqitën gjithashtu komunistëve bullgarë. Komiteti Qendror shqiptar i refuzoi propozimin, duke e parë si diçka që nuk do të kontribuonte në luftën çlirimtare. Megjithatë, Vukmanovich-Tempo arriti të bindë Koci Xoxen për pikëpamjet e tij. Në vjeshtën e atij viti, Vukmanovich-Tempo dërgoi një letër në Komitetin Qendror të Partisë Komuniste të Shqipërisë. Partizanët shqiptarë operonin në të dyja anët e kufirit në veri, ku të dyja anët ishin të banuara nga shqiptarë. Ai kërkoi që kjo të mbyllej: “Përndryshe, do të ketë beteja në të cilat do të marrin pjesë edhe komunistë.”
Partia Komuniste e Shqipërisë përgjigjej se kurrë nuk e kishte pranuar idenë e “Shqipërisë së Madhe”. Zgjidhja e duhur për çështjen e popullatës shqiptare në Kosovë ishte që ajo të vendoste për fatin e saj pas fitores së revolucionit në Shqipëri dhe Jugosllavi.
Në nëntor të vitit 1944, Velimir Stoinic erdhi në Shqipëri. Ai e sulmoi menjëherë atë që kishte bërë Miladin Popovic, duke thënë se ishte një linjë e gabuar. Ai tentoi të shkarkonte Enver Hoxhën dhe propozoi që përfaqësues të kishës dhe të borgjezisë së madhe të përfshiheshin në organet udhëheqëse të Frontit të Pajtimit Kombëtar. Ai u mbështet nga Koci Xoxe dhe para Komitetit Qendror të Partisë Komuniste të Shqipërisë, Stoinic tha:
“Shqipëria nuk mund ta ndihmojë dhe zhvillojë ekonominë e saj në mënyrë të pavarur. Shqipëria është vetëm një copë për imperialistët. Nuk ka asnjë rrugë tjetër për Shqipërinë, veçse të bashkohet me Jugosllavinë në një federatë ose më ngushtë.”
Ai kërkoi që populli shqiptar të përgatitej ideologjikisht për bashkimin e Shqipërisë me Jugosllavinë dhe që Tito të popullarizohej si: “Simboli i çlirimit të popujve të Ballkanit dhe të popujve të Evropës.”
Velimir Stoinic nuk e arriti këtë qëllim, por ai fitoi ndikim në Komitetin Qendror dhe kaloi disa nga kërkesat e tij. Pas fitores dhe gjatë periudhës së parë pas Luftës, Koci Xoxe mbajti kontrollin mbi organizatën e partisë.
Ai arriti të krijonte një situatë ku të gjitha rregulloret dhe vendimet duhet të kalonin përmes duarve të tij dhe të nënshkruheshin prej tij. Në Komitetin Qendror, kryesisht Enver Hoxha e kundërshtonte atë. Por Koci Xoxe mbajti kontrollin mbi aparatin e partisë dhe bashkëpunoi me jugosllavët.
“Ishte një kohë e vështirë,” më tha një komunist i vjetër, “ne nuk dinim çfarë të besonim. E respektonim Titon. Besonim tek ai. Por njëkohësisht kishte kaq shumë gjëra që nuk përputheshin. Nuk mbaheshin kurrë zgjedhje në parti. Ishte sikur ministria e brendshme të vendoste për partinë dhe jo partia për ministrinë e brendshme.”
Përfaqësuesit jugosllavë u bënë gjithnjë e më të fuqishëm në Shqipëri. Shumë ishin të shqetësuar. Sjellja e tyre nuk ishte e parimeve. Ata morën të drejtën për të vendosur edhe për çështje të brendshme të partisë dhe për çështje partiake.
Në Komitetin Qendror dhe në qeveri, Enver Hoxha hapi një betejë për çështjen e barazisë monetare mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Duke marrë parasysh ekonominë e Shqipërisë, kjo ishte e pamundur. Por marrëveshja ishte nënshkruar dhe drejtuesit jugosllavë nuk i dhanë rëndësi protestave nga Komiteti Qendror dhe qeveria shqiptare. Qeveria jugosllave kërkoi që komisioni i përbashkët ekonomik të kishte kompetenca të plota. Por Komiteti Qendror shqiptar refuzoi. Ata mendonin se kështu do të mbaronte plotësisht sovraniteti i qeverisë shqiptare.
Qeveria jugosllave e mori gradualisht kontrollin mbi ekonominë shqiptare. Ajo gjithashtu synoi të merrte nën kontroll forcat e armatosura shqiptare. Kryesisht, ajo dëshironte të shkarkonte Mehmet Shehun, atëherë shefi i shtabit të përgjithshëm të ushtrisë shqiptare. Por Komiteti Qendror shqiptar mbrojti pozitat e tij.
Në qershor të vitit 1947, Tito dërgoi një letër ku akuzonte drejtuesit e partisë shqiptare për “anti-jugosllavizëm”. Koci Xoxe e përdori këtë letër në betejën brenda Komitetit Qendror. Jugosllavia tani kërkoi që Shqipëria të harmonizonte të gjitha planet e saj me planin ekonomik jugosllav.
Përpjekjet shqiptare për të krijuar kontakte me partitë vëllazërore dhe me Bashkimin Sovjetik u kundërshtuan nga drejtuesit jugosllavë. Kur delegacioni i qeverisë shqiptare, i udhëhequr nga Enver Hoxha, vizitoi Moskën për bisedime me qeverinë sovjetike dhe ajo ofroi kredi për rindërtimin ekonomik të Shqipërisë, përfaqësuesi jugosllav në Moskë kërkoi nga shqiptarët kopje të të gjitha vendimeve që ishin marrë mes qeverisë sovjetike dhe qeverisë shqiptare, duke theksuar se qeveria shqiptare nuk kishte të drejtë të nënshkruante asgjë pa marrë miratimin paraprak të qeverisë jugosllave.
Qeveria shqiptare protestoi në Beograd.
Vizita në Moskë shkaktoi ndërhyrjen personale të Titos. Në nëntor të vitit 1947, ai akuzoi shqiptarët për marrjen e ndihmës nga Bashkimi Sovjetik, duke e quajtur këtë një shenjë të “anti-jugosllavizmit”. Tito gjithashtu bëri një sulm të drejtpërdrejtë ndaj Nako Spiru dhe e etiketoi atë si një agjent. Koci Xoxe e ngriti çështjen dhe e ndoqi deri sa Nako Spiru u shkatërrua dhe i dha fund jetës së tij. (Sipas burimeve të besueshme, ai nuk ishte kurrë “agjent”.)
Në dhjetor të vitit 1947, një delegacion i qeverisë shqiptare udhëtoi për në Sofje për të forcuar bashkëpunimin mes dy shteteve. Koci Xoxe ishte anëtar i delegacionit dhe vendosi kërkesën që çdo marrëveshje të miratohej nga Tito para se të nënshkruhej. Por ai nuk e arriti qëllimin e tij në negociatat në Sofje. Kur u formua Byroja e Informacionit e Partive Komuniste dhe Punëtorëve në tetor 1947, Komiteti Qendror shqiptar e priti këtë me entuziazëm dhe vendosi të koordinojë veprimet e tij me partitë e tjera komuniste përmes kësaj dhe gjithashtu kërkoi anëtarësim. Në bashkëpunim me drejtuesit jugosllavë, Koci Xoxe përgatiti plenumin e VIII-të të Komitetit Qendror. Me ndihmën e specialistëve jugosllavë dhe stafit të ministrisë së brendshme, ai shpiku akuza kundër disa anëtarëve të shquar të partisë, duke bërë që ata të mos merrnin pjesë në plenumin e Komitetit Qendror.
Para këtij plenumi, më 5 dhjetor 1947, përfaqësuesi jugosllav paraqiti planin për një federatë mes Shqipërisë dhe Jugosllavisë. Ky propozim u mbështet nga Koci Xoxe. Tani, sekretari i organizatës së partisë, ministri i brendshëm i Shqipërisë dhe përfaqësuesit jugosllavë punuan së bashku për të realizuar këtë propozim në plenumin e Komitetit Qendror në shkurt të vitit 1948. Ata fituan. Mehmet Shehu u përjashtua për “anti-jugosllavizëm”. Akuzat e Titos nga nëntori i vitit 1947 u miratuan. Shqipëria do të bashkohej me Jugosllavinë.
Gjatë pranverës, Koci Xoxe punoi për të realizuar këtë plan. Organet e sigurisë u hoqën plotësisht nga çdo kontroll i partisë. Komisioni për koordinimin e planeve ekonomike u bë një qeveri e dytë. Koci Xoxe kërkoi që këshilltarët sovjetikë të largoheshin nga forcat e armatosura. Duhej të krijohej një komandë e përbashkët ushtarake, dhe Tito do të bëhej komandanti suprem i përbashkët.
Bashkimi do të realizohej. Brenda Byrosë Politike, kundërshtitë kishin arritur një pikë të fortë. Enver Hoxha luftoi kundër linjës së Koci Xoxes. Ai arriti të refuzonte propozimet e ndryshme që jugosllavët dhe Koci Xoxe parashtruan. Jugosllavët kërkuan të dërgonin disa divizione në Shqipëri për të mbrojtur pavarësinë e Shqipërisë. Rankoviç publikoi planet. Jugosllavët ishin të bindur se do të arrinin të realizonin qëllimet e tyre.
Atëherë, Enver Hoxha paraqiti planet jugosllave për Komitetin Qendror. Ai arriti të sigurojë miratimin që Shqipëria të refuzonte hyrjen e divizioneve jugosllave. Më pas, Enver Hoxha e informoi Stalinin për propozimet jugosllave dhe për mënyrën se si ato ishin refuzuar.
Pas kësaj, komunistët shqiptarë morën kopje të korrespondencës që kishte ndodhur mes Bashkimit Sovjetik dhe Partisë Komuniste të Jugosllavisë.
Më 28 qershor 1948, u publikua një komunikatë nga një takim që u mbajt në Rumani nga Byroja e Informacionit të Partive Komuniste dhe Punëtorëve. Në rezolutën e bashkëngjitur thuhej se ishte diskutuar situata në Partinë Komuniste të Jugosllavisë dhe:
“. . . me njëzëshmëri arritën përfundimin e mëposhtëm:
Byroja e Informacionit konstatoi se udhëheqësit e Partisë Komuniste të Jugosllavisë, kohët e fundit, kanë ndjekur një linjë të gabuar në çështjet kryesore të politikës së brendshme dhe të jashtme . . .Byroja e Informacionit, duke marrë parasysh të gjitha këto rrethana, mendon se Komiteti Qendror i Partisë Komuniste të Jugosllavisë e ka nxjerrë veten dhe partinë jugosllave jashtë familjes së partive komuniste vëllazërore, jashtë frontit të bashkuar komunist dhe, për pasojë, jashtë udhëheqjes së Byrosë së Informacionit.”
Rezoluta e Byrosë së Informacionit pati një rëndësi të madhe për Shqipërinë. Partia shqiptare mundi të lirohet nga pritja e ngushtë që drejtuesit jugosllavë kishin mbi vendin, por gjithashtu ky ishte një mësim i thellë për partinë shqiptare.
Ata kishin mundur të vëzhgonin se si njerëzit që sapo kishin qenë shokë të ngushtë, hap pas hapi, kaluan në krahun e armikut, si ata braktisën pozitat parimore dhe ranë në shovinizëm borgjez. Nga Federata Ballkanike, pothuajse ishte krijuar një “Jugosllavi e Madhe” me bregdetin në tri dete, një fuqi e madhe që shtrihej nga Alpet deri në Kostandinopojë dhe që udhëheqej nga Beogradi nga Rankoviç.
Për popullin shqiptar dhe për komunizmin shqiptar, diskutimi për “titizmin” nuk ka qenë kurrë një diskutim abstrakt. Shqipëria përsëri pati përjetuar se si liria e saj kombëtare, që sapo e kishte fituar, po rrezikohej të humbte.
Nga kjo, Enver Hoxha dhe komunistët shqiptarë nxorën përfundime të rëndësishme për punën e tyre të ardhshme. Partia nuk duhej të minohej. Demokracia brenda partisë nuk duhej të ishte e prekshme. Nuk duhej të lindte më kurrë një situatë ku ministria e brendshme të kontrollonte vendin. Drejtorët jugosllavë kishin dështuar. Ata kishin dështuar sepse, përkundër të gjitha përpjekjeve të tyre, nuk mundën ta minonin partinë shqiptare.
Koci Xoxe u gjykua dhe u dënua — jo për atë që mendonte ose për atë që dikush tjetër mund të kishte menduar për të, dhe as për atë që kishte votuar në Komitetin Qendror — ai u dënua për veprimet e tij. Ai kishte shfrytëzuar pozitat e tij dhe kishte shkelur ligjet dhe kishte tradhtuar revolucionin. Ai kishte ndjekur rrugën e Esad Pashë Toptanit.
Por, kur populli jugosllav ishte kërcënuar nga një invazion i udhëhequr nga ushtarët sovjetikë gjatë vjeshtës së vitit 1969, liderët shqiptarë shpallën se ishin të bindur se populli jugosllav do të mbrohej me armë.
Për momentin, minoriteti shqiptar në Jugosllavi ndodhet në një situatë të vështirë. Kosova është pjesa më e varfër dhe më e pasigurt e Jugosllavisë. Në Shqipëri janë të bindur se kjo çështje do të zgjidhet në fund. Jo përmes një “Shqipërie të Madhe etnike,” por duke lejuar që popullsia shqiptare nga ana tjetër e kufirit të vendosë lirisht për fatin e saj.