Udhëtimet me ‘Zuk’-un e hapur, qiratë, dhomat… Sa u kushtonin qytetarëve? “Festat” e kryeqytetasve

NGA UVIL ZAJMI/ Pranvera, fundi i shkollës, i universitetit, me pionierët, nxënësit, studentët, në kërkim të një pushimi entuziast, pas një viti lodhës, me dëshirën, sytë kryesisht nga deti, plazhi. Me ndërmarrjet, dikasteret, sistemin arsimor, spitalet, që përcaktonin periudhën e pushimeve për punonjës, zyrtarë, arsimtarët, mjekët, për të gjithë një leje e unifikuar, e kufizuar vetëm në dy javë.

Në pritje të impaktit, deti, rëra, çadrat, kabinat, darka, xhirot, ‘Breshka’, varkat, restoranti, pistat, trampolinat, një palë rroba banje, vaji i plazhit për t’u nxirë që sezonin të mos e kaloje i bardhë. Jo pishina, as tatuazhe, deti ishte ai, të jepte një kënaqësi pa kufi. Pastaj, fundi, ndarja me të, lamtumira emocionuese pa kthim. Ishte lënë gjithçka argëtuese, liria që të ofronte stina e bukur të verës, orë, ditë, javë, kaluar në plazh, pranë ujit, që nuk do nuk përsëriten, si dhe pishmane pa fund.

Ke lënë pas rërën e boshatisur, me bardhësinë, heshtjen, vetminë si të një shkretëtire, bashkë me detin, qetësinë, vetëm pak zhurmë dallgësh, ngjyrat blu, disa anija larg në horizont. Vjeshta është në prag! Një tjetër faqe e jetës të pret. Provimet e vjeshtës, përgatitje për shkollë, regjistrimet nga një klasë në një tjetër, blerja e librave te “Libri Shkollor”, gjimnazi, shkollat e mesme, puna, angazhimet ditore, për mjekë, zyrtarë, studentë, ushtarakë, realizimet e planeve, të gjithë “punojmë e mbrojmë”.

1 shtator, dita e parë e shkollës, për nxënës, studentë do të nisin aktivitetet sportive, ndërsa të presin gjithashtu disa festa, si 16 shtatori me marshimet masive në këmbë në Pezë, 16 tetori lindja e Enver Hoxhës, 8 Nëntori themelimi i Partisë Komuniste, 17 Nëntori çlirimi i Tiranës dhe festat e 28-29 Nëntorit, me një apo dy ditë pushim. Për të mbërritur te 31 Dhjetori, nata e Vitit të Ri. Një dimër të ftohtë ke përpara, në vigjilje të ardhjes së pranverës. Një ritual që pa e kuptuar, ashtu si në pritje, përcjellje të sezoneve që kalonin njëri pas tjetrit bashkë me vitet, jetën. Duke lënë pas, nostalgjinë me magjinë e saj.

POEZIA PROVOKUESE

Sa herë që vjen shtatori, më rikthen te një poezi, që i dedikohet mbylljes së sezonit veror, një tekst romantik që na ka shoqëruar gjithmonë atëherë, por edhe tani kur e lexoj, apo e dëgjoj: Bëhet fjalë për ato tre muaj të verës jo vetëm me plazhin e paharruar, por edhe me lamtumirën plot nostalgji, për atë çfarë lije pas. Si një libër që e mbaron me një frymë, kur pas çdo faqeje të kaluar e ka radhën tjetra, por shpesh të ngacmon dëshira për t’iu kthyer edhe një herë asaj që ke lexuar.

…Do dhe pak ditë që të mbarojë vera/ Nuk është më era, ngrohtësia ajo e diellit në agim/ Nuk e ke më pranë/ Nuk është më ai/ Gjethet nisin të zverdhen/ Shkretëtirë të duket gjithçka/ Në plazh nuk do të ketë më njeri/ Me orët e kaluara/ Në çdo, lindje, perëndim/ Do të jenë vetëm një kujtim/ Që morëm me vete unë, ai dhe ti/ Dita është më e shkurtër/ duket e trishtuar e ka një përse/ Braktisjen e plazhit nga të gjithë ne/ Pikat e para të shiut po lagin tokën/ Vjeshta duket afër/ Një tjetër diell të pret/ Ai me të cilin je ndarë nuk do të jetë më i tillë/ Një shoqëri e re me të do të lindë/ Plazhi, aty, ku dëshirat gjenin lirinë/ Si një ëndërr, plot shpresa e nostalgji/ Ku gjithçka ishte e bukur/ O kështu na dukej mua dhe ty/ Që nuk rikthehet asnjëherë si ajo më parë/ Duke lënë pas vetëm një fjalë: “Good bye”!

NDARJA ME PLAZHIN

Do të mjaftonin vetëm pak momente, që do të shoqëronin atë lamtumirë. Jo si shumë të tjera, ndonëse çdo lamtumirë ka historinë e saj. E veçantë edhe ajo e atij fundi, pushimi, 15-ditor, pas të cilit vjen një çast që duhet të largohesh, ndahesh, që sa bashku bëjnë disa ndarje nga njëra tek tjetra. Ajo me plazhin e para, i cili ka qenë dhe mbetet një ndër kënaqësitë e mëdha të shqiptarëve për kohën.

Veçanërisht për qytetet bregdetare, nga Shëngjini, Patok, Durrës, Golem, Vlorë, Himarë, Sarandë. Për vendasit dhe të ardhurit. Sa tërheqës ishte argëtimi, jo e tillë “braktisja”, nata e fundit, përshëndetja me yjet, bashkë me trishtimin që merrje me vete, shija që të linte ai largim. Dashurinë që plazhi të ofronte, udhëtimet, kabinat, hotelin, çadrat, miqësitë, dyqanet, lirinë, njohjet dhe heshtja, pa fjalë kur të përcillte. Me dëshirën për t’u kthyer sërish. Por asnjë sezon plazhi i lënë pas, do të ishte i ngjashëm me atë që do të vinte.

UDHËTIMET VAJTJE-KTHIM

Lamtumirë edhe atyre. Kryesisht trenit, atij manual me qymyr veror tek ai i mbyllur, pak autobusëve, por edhe biçikletave, të preferuara për mjaft pasionantë që udhëtonin drejt plazhit. Lamtumirë e diela herët në mëngjes, stacioni i trenit kryeqytetas, sporteleve me njerëz në rrallë, 45 lekë bileta, por edhe me prenotim vajtje-ardhje. Nisja me të parin, ora 5.50 dhe kthimi me të fundit, 21.00. Ulur, apo në këmbë, fluksit në vajtje, zbritje, në kthim të plazhistëve, të rinj, reja, familjarëve, me çanta, ushqim me vete. Lamtumirë ndalesave në Vorë, Sukth, Shkozet, vagonëve, faturinove, si të fundit kontakte për atë sezon veror, shoqëruar me zhurmën, borinë, vërshëllimat e lokomotivës para hyrjes në tunel.

LAMTUMIRË 15-DITËSH

Lamtumirë vajtjeve njëditore në plazh, të dielën, pasi punohej edhe të shtunën. Lamtumirë lejeve 15-ditore, maksimumi për një familje, pedagogë, ministra, në atë shtet, sistem socialist. Të gjithë kërkonin ta merrnin mundësisht 15-korrik apo 1 gusht, si më të preferuarat. Jo shumë të pëlqyera dy javët e para të korrikut dhe e dyta e gushtit. Gjithçka me planifikim, nga një vit tek tjetri. 15 ditë, me vajtje plot entuziazëm dhe lamtumira jo e lehtë, pas ndarjes me ato dy javë. Realisht 13 ditë, pasi njëra ishte vajtje, tjetra kthim, largim.

MIRUPAFSHIM HAPËSIRË!

Mirupafshim hapësirave pa fund. Lamtumirë, era e ngrohtë, ditët e bukura, edhe me re, shi. Lamtumirë qielli i madh, ngjyrë blu, hapësira pafund. Mirupafshim dy pistat e “Ilirisë”, “Hekurudhës”, trampolinave, fuçive ndaluese, varkave me qira e lopata 10 lekë ora, anijes shëtitëse, kamerdareve të makinave, atyre plastike. Lamtumirë bregut, rërës, aty ku mund të shkruaja një emër, një fjalë, një dëshirë, të vizatoje një zemër, ku ngrije kala prej balte të cilën ta prishte dallga, apo të luaje, godisje me një grusht rëre. Lamtumirë pijeve freskuese, aranciatave, akulloreve, vap-ikut, ndeshjeve të futbollit në breg Tirana-Durrësi, policëve që të merrnin topin e ta çanin, altoparalantit te “Hekurudha” kur njoftonte, “ka humbur një fëmijë”, apo muzikës, këngëve që transmetonte.

Lamtumirë drekave nën hijen e plepit matanë rrugës, lamtumirë 12 shtyllave të ndriçimit, Iliria-Teuta të ndara 100 m midis tyre. Mirupafshim dyqaneve, nga ai ushqimor, buka, fruta perime, shitëset, rrallët, talloni, ato me metrazhe, të gjitha me orar unik. Bashkë me berberët, që do ta ndjenin largimin ndarjen me klientët e rinj, bakshishet, për t’ju rikthyer qetësisë, ritualit ditor, të një qyteti, pak ditë më parë plot zhurmë, tashmë i boshatisur.

“ZUK”-U I PAHARRUAR

Ishin ditore, por edhe dyjavore. Këto të fundit masive, si një shtëpi e dytë të bëheshin në atë periudhë të vogël kohore.  Prej dërrase, shpesh në kurriz të njëra-tjetrës si te “Iliria”, “Apolonia”, apo edhe në një rresht. Me hyrje-dalje pa orar, një bashkëjetesë në grup, me komshinjtë, njohje të reja të përkohshme. Lamtumirë atyre mjediseve pa banja, ku flinin një numër i pakufizuar njerëzish që i shikoje vetëm kur dilnin në mëngjes. Pa kondicionerë, ndonjë ventilator, frigoriferin, televizorin bardhezi “Iliria”, “Lura”, antenat, krevatet portativë, deri edhe bidonë uji, vajguri, të marra nga shtëpia. Aty ku gatuhej, me furnelat e vajgurit që i gjeje aty, krevatin marinari, dyshekët, pagesa 3500 lekë.

Mirupafshim banjave publike, furrave për pjekjen e një tave, rrallëve për të mbushur ujë, bashkë me dushet në natyrë. Ndarja nga kabina, dorëzimi çelësave, në pritje të ardhjes së “Zuk”-ut të hapur, “Zuk”- u që përdorej për dru në dimër, si i vetmi mjet transporti, tejet popullor për plazhistët, me prenotim vajtje-ardhje, katër familje ishte kapaciteti dhe vetëm një përfaqësues mund të udhëtonte. Me ‘Zuk’-un, që largohej për nga kthesat e Ndroqit dhe ti, i ulur pa lëvizur, me kokën mbrapa, një ndarje prekëse, një sinjal për ty, tuajët, që vera kishte përfunduar. Një tjetër dyjavor do të niste për të tjerë, ata që do të vinin, një shkëmbim i natyrshëm të gjithë qiraxhinj të atij plazhi.

FATURA E PUSHIMIT

Dielli, deti, qielli, rëra, me to edhe çadrat, një dashuri, lidhje e pandarë, në shërbim të njëra-tjetrës. Nga deti në çadër dhe anasjellas. Një të tillë e kishe të garantuar në kabinë, dhomë, apo në një hyrje vile ku do të kaloje ato 15-ditë. 150 lekë pagesa. Lamtumirë i atij bashkëqëndrimi të “detyruar”, duke nisur çdo paradite në mëngjes me hapjen e gropës, vendosje dhe në mesditë heqje e saj. Ishin uniformë, me orë në hijen e saj, grupe, miqësi, me një radio “Iliria”, letra bixhozi, lojërat “Spathi”, “Xing”, “5×4”, duke harruar edhe detin. Për të ardhur te lamtumira, kur një ditë, edhe me të do të vinte çasti për t’u ndarë, duke e lënë në vendin ku e kishe gjetur, pasi do i shërbente një tjetër grupi me njerëz që do të vinin.

Bashkë një tipi tjetër çadre, ato ku flinin familje, të rinj, kampistë, të montuara në zonën e “Ilirisë”, por edhe te “Hekurudha” përtej rrugës. Kur nuk gjeje, sigurojë kabinë, ato lloj çadrash ishin alternativa e dytë. Lamtumirë edhe me to. “Apolonia-Iliria” lamtumirë, bashkë me kampet hotelet Fundgushti, largimi, ndarja, lamtumirë edhe me katër sektorët në një gjatësi 1 km e gjysmë nga njëra-tjetra. E para “Teuta”, pastaj “Apolonia”, me Shkozetin ku ndalonte treni, për të vijuar te “Hekurudha”, më e frekuentuara dhe e fundit “Iliria”, sektori më i populluar për kryeqytetasit. Më pak të pëlqyera, dy të parat, ku sistemoheshin më shumë familje nga qytete të tjera. Hekurudha, me elitën, “Breshkën”, pistën katër hotelet e turizmit.

Lamtumirë, “Adriatiku”, i ndaluar për shqiptarë, i privilegjuar për të huaj, turistë. Edhe deti para tij i destinuar për ata. Pastaj “Butrinti”, “Durrësi”, “Kruja”, “Apolonia”, me një klientelë të përhershme shqiptare. Dhjetë ditë pushimi me prenotime që bëheshin para një viti. Lamtumirë dhomave të çamve, për familjet me pamundësi të siguronin një kabinë, apo diku tjetër. Lamtumirë Blloku-t, zona e ndaluar, rrjeta metalike, ushtarët ruajtës, tabelën “Ndalim kalimi” për shëtitorët plazhistë. Mirupafshim kampe. Ai i pionierëve “Qemal Stafa” te plepat, ato në plazhet e tjera, liqene e vendet malore. Tri javë qëndrimi për pionierë, fëmijë, frekuentim, argëtim, për të rinj, të rritur, tashmë janë lënë pas rregullat, betime, ngritje flamuri, burinë zgjuese. Kështu edhe për punëtorët, kampet e tyre, qëndrimet dyjavore në to. Me to edhe e kampet e pushimit të dikastereve, ministrive. Lamtumirë atyre pak turistëve plazhistë të huaj, mbledhësve të florit herët në mëngjes në kthjelltësinë e detit, që mund t’u kishin rënë njerëzve.

NDARJA ME LIRINË

I vetmi vend që mund të ofronte, mund të shijoje, provoje vërtet të qenit i lirë. Ti, deti, qielli, rëra hapësira, ditë, javë, muaj, periudhë pa kufizime, në miqësi, pas asnjë pretendim nga prindërit, mjafton të paraqiteshe në drekë, darkë, për të fjetur në dhomë, apo kabinë. Pastaj i lirë, deti, çadër, shëtitje. Pak gjumë. Me largimin nga plazhi, kishe lënë pas, ishe ndarë edhe me atë, lirinë e improvizuar, të kërkuar të dëshiruar. Me shpresën për ta rigjetur muaj më vonë, në pranverën, verën e ardhshme. E ndërsa ti ikën, të tjerë do të vijnë, do të zëvendësojnë, por edhe ato i pret e njëjta lamtumirë, ndarje. Ndërsa ty të pret e nesërmja, por jo në plazh, shumë larg tij.

MUZIKA, NJOHJET E DASHURITË

Lamtumirë netëve magjike, me humor e në miqësi. Një lamtumirë, xhirove paradite me rroba banje përgjatë bregdetit, nën diellin e nxehtë, bashkë me atë në mbrëmje. Nga “Teuta” te “Iliria”, vajtje-ardhje, nga një krah deti nga ana tjetër rëra, çadra, njerëzit. Një sy që të ndjek dhe ti që hedh diku vështrimin, demonstrim trupa të bukur, djem-vajza, me shikime, shkëmbime, dëshira për njohje. Këngët shqiptare, meloditë që vijnë nga një altoparlant, radio dore në grup nën çadër. Mirupafshim shikim televizori në kabina, muzika, orkestrat, vallëzimet në pistat, ato te “Turizmi”, shfaqjet e cirkut të Tiranës, kinemaja verore, tejet e frekuentuar, lamtumirë me to, autobusët, Durrës-Plazh, stacionet, qëndrimi, kthimi te plepat. Dashuritë platonike, dëshira për njohje, provokimet në det, në çadër, vajtje te trampolina, qëndrimi te ‘Breshka’ e dashurisë, pastaj shkëmbimi në xhiro, takimi fshehurazi në errësirën e madhe.

Lamtumirë, edhe atyre, me ndarje të lotuara, por të pashmangshme në çdo fund të 15 ditëve. Të mbetura në memorie, duke lënë pas nostalgjinë me magjinë e saj. Si ato të mijëra netëve, që vetëm ato ditë plazhi t’i ofronin. Të tjera do të vinin, por të jo të ngjashme me to. PAS ‘90-S Nga ajo kohë nuk ka ndryshuar deti, qielli, rëra. Por, jo tren, as stacion, jo Shkozet, jo “Teuta”, “Apolonia”, as “Hekurudhë”, “Iliria”. As te “Breshka”, jo pista vallëzimi, orkestër, jo 15 ditë, jo kabina, as kampe, jo fuçi, as trampoline, varka me qira, jo akullore 5-lekëshe, aranciata, vap-ik, jo rroba banje e syze borxh. Jo më dyqane plazhi, furra pjekje, ‘Zuk’, banjat publike, ndeshje futbolli në breg, jo altoparlantë, qendra zëri, as xhiro, as mbrëmje, dashuri, njohje, miqësi.

Tashmë gjithçka ka ndryshuar. Pushime që mund t’i bësh ku të duash, pa kufizim kohe, brenda dhe jashtë vendit. Mund të udhëtosh me automjetin tënd, avion, me kompani turistike që të ofrojnë, vende, vila, hotele luksoze. Me mjaft emigrantë, miq, të afër, familjarë, që shkojnë e vijnë nga vendet ku jetojnë, punojnë. Turistë të panumërt, me të cilët mund të shoqërohesh jo me frikën e dylbive vëzhguese nga ajo dhoma lart në katin e tretë të “Adriatikut”, i vetmi që ka mbetur, se të tjerët nuk janë më. Jo menu ish-plazhi, por restorante të kushtueshme, menu moderne, me shumë alternativa zgjedhje, pije pa fund. Qëndrime në shezlonge, çadra kashte, pranë një pishinë, kamarierë që vijnë, largohen, muzikë e huaj, me breakfast, makiato, bar-nightclube, argëtim, skafe, tragete, anije private, bashkë me veshje, rroba banje ndryshe, plazhistë plot ngjyra, përgjatë bregdetit adriatiko-jonian, të paimagjinueshme në plazhin socialist.

Nuk ka më lamtumira, ndarje ato klasiket, me plazhin, verën, që i takojnë së kaluarës, nostalgjisë, ndonëse poezia e shtatorit më ngacmon edhe sot: Dhe kur qielli do të ngjyrosej përsëri/ Me netët e gjata e të qarta në pafundësi/ Si një kinema verore, një film bardhezi/ Kishte ardhur primavera plot energji/ Me dëshirën për t’u rikthyer/ Të lirë pranë rërës, diellit, detit/ Plot ëndrra, pasione, dashuri/ Erën e lehtë/ Me shkëlqimin e yjeve/ Parfumin e pranverës/ Do i gjenim të pandryshuar aty /Pa e kuptuar si kalon koha, kur je i ri/ Si në libra, romane/ E ngjashme me një poezi/ Me shtatorin që shkonte, vinte/ Duke lënë pas vite jete/ Ndonëse për ne kanë qenë një magji/ Çfarë do të mbetej, ishte vetëm një e bukur fantazi…