Pesha e sëmundjes ndihet ende, ndërsa ecejaket e tij në rrugicat e Tiranës mbushin njerëzit që e duan me shpresë. “Kam prekur fundin, përjetova ditët më të vështira të jetës sime”, tregon Moikom Zeqo, në rrëfimin për betejën më të ashpër me leuceminë, për më shumë se dy muaj në Spitalin Universitar “Nënë Tereza”.

Mjekët qenë befasuar se si ky njeri (jo i zakontë), para shtrimit, kish mundur të mbijetonte, ndërsa në trupin e tij prej 10 ditësh mungonin rruazat e bardha. E megjithatë, aty në katin e 3-të të Pavijonit të Hematologjisë, ku Zeqo kaloi ditët më të vështira, e ku përgatiste veten e familjarët për më të keqen, miqtë shikonin se si sëmundja dorëzohej para vlerave të këtij misionari të dijes. Gjithmonë falënderues, i ndërgjegjshëm e i keqardhur për bashkëvuajtësin që shikonte prej dhomës 10-të të Pavijonit. Edhe në moment të errëta si këto, ai kërkon e dallon të mirën, që e mbush me një lloj krenarie.

“Sa mirë që ne shqiptarët i kemi akoma të forta lidhjet familjare”, pohon, ndërsa tregon rastin e një pacienteje të shtruar, së cilës i qëndronin pranë prindërit, vëllezërit e kushërinjtë ditë e natë, pa qenë nevoja që të qëndronin në spital të gjithë. Po ashtu, pranë tij gjendet Lida kurajoze, Arnisa, Kleitia e Epidamni, të cilët “kokëfortë” nuk e lejojnë të dorëzohet. Në murin e dhomës ku qe shtruar, të tre fëmijët patën vizatuar e varur nga një portret, që sapo të çelte sytë, mendimet e tij të zgjateshin drejt tyre. Kanë nevojë për të, e s’janë të vetmit. Për poliedrikun mendjendritur, mendimet e tij, ka nevojë shoqëria, vendi. Pra, s’mund të ndodhë ndryshe, ai duhet t’ia dalë e të zgjasë rrugëtimin e tij! Siç ka bërë prej ditës, kur në Anglinë e largët, ndërsa festonte dasmën e djalit të vetëm, u njoh me përbindëshin që i kish shkaktuar ënjtjet në trup. Si i huaj, në spital s’mund të pranohej ndryshe veç përmes urgjencës. Pas analizave, familjarët do të mësonin për sëmundjen.

“Mesatarja e jetëgjatësisë është 9 vjet”, kishte shpjeguar mjeku. Lajmi qe tronditës. “9 vjet janë shumë pak për Moikomin, e duam mes nesh”, dëgjoi asokohe të thoshin miqtë. Dashamirësit e tij, të afërmit, të cilët në këto ditë përpiqen të reflektojnë pak nga gjurmët e fisnikërisë që ai ka lënë në ta, ia njohin edhe brengat. “Nuk mund ta imagjinoj që një ditë nipërit e mbesat e mia të mos flasin shqip”, thotë i keqardhur.

Mendja i shkon te Pandora e vogël, që mban emrin e nënës së tij të dhembshur, e në këto ditë i lehtëson dhimbjet teksa thërret: “Xhyçi, xhyçi”. Sigurisht që si çdo prind, do të kishte dashur që fëmijët t’i kishte gjithmonë pranë vetes, që dyert e shtëpisë së tij në të ardhmen të qëndronin të hapura, por e pranon klimën e ashpër me të cilët të rinjtë duhet të përballen në vendin tonë. Ai e ka përjetuar zemërimin e injorancës së kurorëzuar, në karrige e poste të larta në supet e tij.

E ka përjetuar prej diktaturës kur “e degdisën” në Rrogozhinë për poezitë hermetike (pa dyshim që s’mund t’i shpëtonte pena e tij xhelozisë së anëtarëve të Lidhjes). Apo më vonë, ku pas një kontributi të gjerë në përpilimin e programit të PS-së, jetën kulturore vendase e debatet intelektuale, Fatos Nano vendos ta largojë nga politika, për “hir të kapriçove të tij”.

E ka përjetuar, pas 2006-ës, kur pas një jete në punë, një personaliteti si ai i duhej të përballej me një pension prej më pak se 15 mijë lekësh. Për të rrëfyer jetën e tij, padyshim që libra të tërë s’do të mjaftonin, por poliedriku Moikom Zeqo ndan për lexuesit e “Panoramës” disa nga çastet më pikante të rrugëtimit jetësor, që prej fëmijërisë në Durrësin e mrekullive, e deri sot.

Puna si redaktor në gazetën “Drita”, miqësia e takime me personalitete vendas e të huaj, nga Kadare, Poradeci e Kodra tek ish-Presidenti turk Turgut Ozal. Zeqo rrëfen po ashtu dy ngjarjet e para kulturore që lidhën Shqipërinë me botën, përpilimin e programit të PS-së e përballjen verbale me Ramiz Alinë. Në këtë intervistë, ai shpreh gjithashtu shqetësimin e tij për njohjen e poezisë së vërtetë.

Zoti Zeqo, vendlindja juaj ngre krye në poezitë e bisedat tuaja të përditshme, si një pjesë e pandashme por njëherazi influencuese ndaj asaj që ju jeni sot. Na shpjegoni diçka më shumë rreth kësaj lidhjeje…

Për mua ka qenë një fat i pashembullt që kam lindur pranë Durrësit. Shtëpia ime nuk qe më shumë se 50 metra larg, nga shtëpia e lashtë në stilin popullor, që sot është muze, e ku ka jetuar Aleksandër Moisiu gjatë fëmijërisë. Mandej, përjetimi i pafundësisë së detit, për mua ishte shumëçka. Në atë qytet, pata fatin të përjetoj një botë tjetër, e cila do më lejonte të mos ndikohesha nga bota fshatare. Për motivin e thjeshtë sepse nuk e kam jetuar. Në vitet ’70, unë i kisha botuar dy libra, “Vegime të vendlindjes” dhe “Qyteti feniks” e mund të them se isha i vetmi poet i saj kohe që nuk isha ndikuar nga poeti rus, i cili u bë pikë referimi pothuajse për të gjithë poetët shqiptarë. Ky qe Sergej Esenin, natyrisht ishte një poet i mirë. Po si ndodhi diçka e tillë, pra që unë të mos ndikohesha? Kjo shpjegohet me faktin se një pjesë e madhe e poetëve ishin me origjinë nga fshati. Në këtë këndvështrim, unë nuk mund të ndikohesha. Jo vetëm sepse nuk kisha jetuar në fshat, por edhe për faktin se im atë u nda nga jeta në moshën 40-vjeçare e unë atëherë isha vetëm 10 vjeç. Babai ishte nga Libohova, por mungesa e tij bënte që unë të mos ndikohesha qoftë edhe në evokimin e një origjine tonën, nga qyteza me kështjellë. Mund të them se ky ka qenë njëri prej sekreteve të mia.

“Laboratori i ëndrrës”, ku ju përmblidhni dorëshkrimet tuaja të moshës 20-vjeçare vjen si një befasi, e natyrshëm lexuesi shtron pyetjen: Si është e mundur që në poezitë tuaja nuk gjen asnjë varg, ku të reflektohen dogmat e kohës?

Te “Laboratori i ëndrrës” përmblidhen ditarët e mi voluminoz të vitit 1970. Ata ditarë rrëfejnë qartazi, se unë kam qenë i ndikuar vetëm nga letërsia, piktura e filozofia. Qenë këto leximet e mia, ndaj në këto dorëshkrime nuk gjen asgjë politike. Edhe pse ne studionim në atë kohë tekste politike, unë isha krejtësisht i tërhequr nga poezia dhe piktura. Qe ajo periudha kur unë nisa të pikturoj, duke u marrë kryesisht me grafika, e mandej më vonë me pikturimin me ngjyra. Piktura në njëfarë mënyre ishte edhe plotës i nivelit tim poetik. Te metaforat që unë përdor, gjen gjithmonë diçka pikturike. Unë nuk është se mbaja asokohe ndonjë qëndrim ndaj regjimit, apo politikës, por interesi im ishte vetëm estetik.

Asokohe ju natyrisht nuk mund t’i botonit, apo t’i bënit publike këto poezi, apo shënime tuajat. Por nuk kishit frikë ndërsa shkruanit me një stil “avangard”, përkthenit poezi të Majakovskijt, apo të francezit Reverdy, dëgjonit Eric Burdon, se dikush mund t’ju pikaste?

Absolutisht jo, arsyeja ka qenë shumë e thjeshtë. Në familjen time, unë nuk kam patur askënd prej nga të ndikohesha. Apo që të tërhiqte vëmendjen e njerëzve të dyshimtë. Mamaja ime nuk ndërhynte në jetën time dhe kështu në njëfarë mënyre isha krejtësisht i vetmuar. Ndërsa shokët e mi të fëmijërisë nuk qenë të lidhur as me politikën, as me poezinë e as me artin. Jetonim në një lagje, por shumë prej tyre nuk mbaruan studimet e larta e nisën punë në portin detar. Kështu që fëmijëria ime në njëfarë mënyre ka qenë e vetmuar.

Në ’67-ën, ju do të nisnit studimet në Fakultetin e Histori-Filologjisë, e menjëherë pas kësaj nisni punë te “Drita”. Në këto terrene, rreziku që prirjet tuaja të ekspozoheshin ishte më i madh…

Natyrisht që në universitet bëhej një jetë më politike. Unë e nisa publicistikën që gjatë kësaj periudhe, megjithatë shkrimet e mia nuk qenë asnjëherë politike. Ndër botimet e mia të para mund të përmend esetë për dy romane të Kadaresë “Kështjellën” dhe “Kronikë në gurë”, e mandej të tjerat kanë qenë përgjithësisht shkrime që kam bërë për piktorët.

Si e keni përjetuar periudhën kur shkruanit për gazetën “Drita”?

Te “Drita” nisa në vitin ’71 si redaktor, ku mbulova sektorin kulturor dhe atë shkencor. Ka qenë një periudhë e artë për mua, sepse në vitin ’72 ndodhën disa ngjarje të mëdha. Kam realizuar ndoshta intervistën e vetme me Abdurrahim Buzën. Duke qenë Shqipëria, vendi i studimeve ilire, korrespodencat dhe takimet me dijetarët e huaj, i pasqyroja unë në gazetë. Kam mbuluar gjithashtu ngjarje të mëdha si Kongresi i Drejtshkrimit të Gjuhës Shqipe, ku të pranishëm ishin shkrimtarë të shquar, edhe nga Kosova. Mes këtyre ngjarjeve, më vjen po ashtu në mend kthimi i Ibrahim Kodrës në Shqipëri në ’72-shin. Isha unë qe e shoqërova dhe e pasqyrova këtë moment kaq të rëndësishëm.

Çfarë kujtoni nga takimi me Ibrahim Kodrën?

Ibrahimin e pritëm në Durrës e ai shprehu dëshirën të shkonte në Ishëm (Durrës), në fshatin e tij të lindjes. Edhe ashtu u bë. Ne shkuam te shtëpia e xhaxhait të tij, pasi prindërit nuk jetonin më. Ndërsa gratë e shtëpisë gatuanin, pyesnin Ibrahimin se me çfarë do kish dëshirë ta gostitnin. Ai po kërkonte një ëmbëlsirë tipike vendase, emrin e së cilës nuk po e kujtonte. “Kadaif? Bakllava?…”, nisën ta pyesnin me radhë. Derisa një prej zonjave të shtëpisë arriti ta kuptonte.

“Asude!”, tha ajo.

“Po, ajo është!”, iu përgjigj piktori.

Aty unë kam parë me sytë e mi se si Ibrahim Kodra, duke ngrënë hasude, i lotonin sytë. Qante e përsëriste: Kjo është ëmbëlsira më e mirë në botë! Mandej mori një fletore vizatimi nga ato të fëmijëve, dhe bëri në të 5 portrete të cilat m’i dha mua për botim. I ruaj ende sot e kësaj dite. Ndodhi që më vonë, nipi i tij, i cili punonte inspektor skene në teatrin e Durrësit më dorëzoi mua letrat që Ibrahimi i patë dërguar nënës dhe babait, me një shqipe pak të lexueshme. Edhe këto letra i disponoj ende.

Ndër esetë e para tuajat, siç përmendët, kanë qenë për Kadarenë, përpos kësaj, ju e përmendni edhe në librat tuaj. Te “Laboratori i Ëndrrës” tregoni një episod ku ai ndërhyn në të mirën tuaj, ndërsa refuzojnë t’ju paguajnë honorarët për të gjitha poezitë. Lidhja e Shkrimtarëve me siguri ka qenë një pikë takimi, cili ka qenë raporti juaj me Kadarenë?

Episodi që ju përmendni ka të bëjë me një bisedë për sa i përket honorarëve për botimin e poezive. Dhimitër Fullani, asokohe shef i redaksisë, më kërkoi të shënoja poezitë që ishin botuar, pasi vetëm për ato do të paguhesha, ndoshta prej rregullave që ishin vendosur atëherë. Kadare e gjykoi këtë si të padrejtë dhe ndërhyri: Përse kështu? “Duhet ta paguash në total për librin, që botohet për herë të parë”, i tha. Unë për herë të parë Kadarenë e kam takuar në ’64-ën pranë Vilës së Musa Jukës, ku edhe gjendej Lidhja e Shkrimtarëve e gazeta “Drita”.

Ende s’i kisha mbushur të 15- tat. E kujtoj me atë pardesynë me paleta, kur sapo ishte kthyer nga Bashkimi Sovjetik. Ishte i vetmi që kishte një pamje mjaft simpatike, prej shkrimtari. Diçka që tek të tjerët nuk e vëreja. Prej kësaj periudhe, derisa u largua në Francë, unë kam qenë njeri i shtëpisë tek ai, dhe po ashtu e anasjella, edhe Kadare vinte shpesh në Durrës.

Me aparatin që kisha prej punës në arkeologji, kam fiksuar mjaft momente të miqësisë sonë, foto kryesisht të fëmijëve, por edhe të vetë Ismailit. Madje, kur u martova unë në krye si të ftuar ishin Ismaili dhe Helena. Kadare ishte njeri shumë korrekt në biseda dhe kish një aftësi të jashtëzakonshme për të treguar subjektet e librave të tij. Miqësia jonë është një fakt i njohur për shumëkënd, edhe pse për të flitet pak.

Në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve qëndruat për tre vjet, prej aty, pas Plenumit të katërt në ’73-shin, ju dërguan në Rrogozhinë ku punuat si mësues. Cilat qenë shkaqet?

Isha më i kritikuari për poezi hermetike si dhe për shkrimin e temës historike. Plenumi u mbajt në ’73-shin, por mua më larguan pak më vonë, në ’74-ën. Duhet të më çonin në Durrës, ku kisha edhe shtëpinë, por jo. Më çuan në Rrogozhinë dhe të jem i sinqertë s’qe aspak e lehtë. Duhet të shkoja atje me tren dhe kujtoj ende sot time më teksa çohej çdo ditë në orën 5 të mëngjesit për të më bërë bukën gati. I thosha: Mama, bëje bukën gati në mbrëmje e mos u ço! Por jo, ajo për katër vite e gjysmë zgjohej çdo mëngjes dhe më gatiste bukën e më përcillte për në Rrogozhinë.

Pas kësaj, ju do të distancoheshit për vite të tëra nga poezia, ç’ndodhi më tej në Rrogozhinë, ku punuat si mësues?

Gjatë kësaj periudhe, unë pësova një zhgënjim nga poezia. Pas librit tim të dytë, “Qyteti Fenix”, (për Durrësin) në ’70-ën, hoqa dorë nga të shkruarit poezi. Librin e tretë, do ta botoja vetëm pas 16 vjetësh në ’86-ën. Mirëpo gjatë kësaj kohe kish ndodhë një ngjarje e pazakontë. Poezitë që unë kisha botuar më herët te “Drita”, “Zëri i Rinisë” etj., ishin marrë në Kosovë nga poeti Rrahman Dedaj, e Anton Pashku do të qe redaktori i librit përmbledhës të tyre. Falë Dedajt, libri im me poezi “Brenda vetes” do të botohej në ’74-ën. Një libër që kish bërë bujë të madhe në Kosovë e për të cilin qenë bërë disa shkrime, duke nisur nga Jusuf Buxhovi. Madje një prej kritikëve shqiptarë të Kosovës, shkruan se “poezia e Moikomit ka krijuar një lloj epigonizmi në poezinë e poetëve të rinj nga Kosova”. Ndërsa unë vetë ekzistencën e këtij libri do ta mësoja vetëm 18 vite më vonë, në vitin 1992 gjatë një vizite në Bibliotekën e Prishtinës. Mora me vete një fotokopje të tij.

Pavarësisht shkëputjes nga poezia, periudha e Rrogozhinës do të qe mjaft me rëndësi për sa i përket qasjes suaj me arkeologjinë…

Ç’ngjau konkretisht? Siç thonë, ndonjëherë e keqja bëhet e mirë. Në Rrogozhinë ndodhi një proces, që për mua u bë tejet i rëndë sishëm. Unë u dhashë pas historisë, e historia u bë një lloj strehe transcendentale për mua. Nuk jam mistik, mirëpo vërtetë qe e tillë, një strehë për të studiuar arkeologjinë. Jam ai që jam sot, pikërisht sepse studiova historinë e arkeologjinë. Me një fjalë, formimi im do të ishte tmerrësisht i mangët, nëse nuk do të kishin ndodhur këto ngjarje. Asokohe bëra gjithashtu një numër të madh librash për fëmijë në prozë, që për mua mund të konsiderohen libra shumë të suksesshëm. I tillë qe për shembull “Kalorësit dardanë”, që u botua e ribotua deri në 70 mijë kopje. U botua në Kosovë, Maqedoni, por edhe në greqisht për komunitetin grek. Mandej botova dhe libra të tjerë me tregime si “Heroi i detit Nanas dhe shpendi i tokës Guraks”, “ Kësulëkuqja fluturuese dhe pedagogu i Kopernikut” etj. Reshta së shkruari poezi gjatë kësaj periudhe e si të thuash u hodha në krahët e arkeologjisë, nisa ta studioj. Mandej nga viti ’78 deri në 1990-ën, unë punova në këtë fushë. Krijova për herë të parë sektorin e Arkeologjisë nënujore dhe bashkë me regjisorin Xhemal Mato kemi bërë 7 filma për arkeologjinë nënujore, jo vetëm në bregdetin shqiptar, por edhe në liqene. Për shembull në liqenin e Ohrit unë zbulova një stacion prehistorik Palafit, që nga periudha e neolitit. Po ashtu, u bënë zbulime edhe në Liqenet e Belshit, ku në antikitet vendasit hidhnin terakota të Artemisit dhe Afërditës. Të gjitha këto janë botuar në studimet e mia arkeologjike.

Pas viteve ’90, do të përfshiheshit në politikë. Ç’ndryshoi në jetën tuaj rënia e diktaturës?

Gjatë gjithë socializmit, unë s’kam pasur asnjë pozitë. Kam punuar si redaktor, mësues apo arkeolog i thjeshtë. Në fund të diktaturës, me propozimin e Ramiz Alisë, u bëra Kryetar i Komitetit të Kulturës dhe Arteve. Zëvendësova Alfred Uçin, një njeri i ditur natyrisht. Pastaj më vonë, kam qenë ministër Kulture në qeverinë NANO 1 dhe NANO 2.

Nga viti ’92 deri në 1996-ën keni qenë deputet i Partisë Socialiste, ç’kujtoni nga themelimi i saj?

Për sa i përket themelimit të PS-së, unë s’kam qenë në brendi të krijimit, mirëpo kujtoj se në muajin prill të ’91- shit kam qenë në zyrën e Ramiz ALisë së bashku me Artan Fugën dhe Maqo Lakrorin, ku kemi paraqitur raportin që do të bëhej në Kongresin e 10-të të Partisë së Punës, që u bë Kongresi i Partisë Socialiste. Kam ende procesverbalin e asaj mbledhjeje, ku jam ngritur dhe kam mbajtur fjalën e radhës. Kam thënë se duhej hequr emri i Partisë së Punës, pasi partitë lindin dhe vdesin, por Shqipëria ka më tepër rëndësi. Po ashtu, kërkova të hiqej formula marksizëmleninizëm, të ridimensionohej figura e Enver Hoxhës e të kalohej në një parti të tipit social-demokrat.

Si u pritën fjalët tuaja?

Ramiz Alia ndërhyri dhe tha: “Po pse të ndërrohet, emri i Partisë së Punës është emër i bukur”. I thashë: “Është një parti që tani e ka mbyllur ciklin e vet, një parti e vdekur!”. Mandej në Kongres siç edhe dihet diskutim të fortë mbajti edhe Dritëroi, mirëpo ai u zgjodh anëtar, ndërsa unë jo.

Pra, në thelb do ndryshonte vetëm emri i partisë, pasi politikbërësit ishin po ata… Po programi i PS-së, në të cilin ju keni kontributin tuaj, ç’përmbante në thelb?

Pa dyshim që do të trashëgonte të njëjtin anëtarësi, kjo ishte diçka që dihej. Ndryshimet do të bëheshin më vonë. Unë jam një ndër përpiluesit e programit, në një kohë që krerët e saj që nga Fatos Nano e të tjerë që vinin më pas, as që e kishin idenë e përmbajtjes së tij. Kujtoj se në formulimin kryesor, si një angazhim substancial, ka qenë nderimi i vlerave të Luftës Nacional Çlirimtare.

Keni pasur pavarësi gjatë kohës që keni qenë ministër Kulture?

Absolutisht, në çdo lloj pune kam pasur pavarësi. Kam qenë gjithmonë i lirë. Nuk kam pyetur autoritetet. Ç’t’i pyesja?! Kur unë i kam takuar, isha autor i disa librave, me një bagazh në jetën kulturore dhe kërkime shkencore, kisha një emër… Ndërsa shumica prej tyre s’kishin asnjë botim. Si ishte të bëje kulturë në atë kohë, me një ekonomi të brishtë e Shqipërinë në hapat e parë të tranzicionit, ka momente/arritje që do të mund t’i veçonit? Qëndrimi im si ministër Kulture ka dy ngjarje të mëdha pozitive, që qenë të parat që lidhnin Shqipërinë me botën.

E para është Mbledhja e Ministrave të Kulturës së gjithë Europës, e cila u mbajt në Leon të Spanjës, në pallatin mbretëror. Mbledhjen e drejtonte dhe menaxhonte një nga personalitetet e Europës së Bashkuar që quhet Catherine Lalumiere (politikane e njohur franceze, pjesë e Partisë Radikalë të së majtës).

Në bazë të rendit alfabetik (Albanie), mua m’u desh të diskutoja i pari. Kuptohej që ne sapo kishim dalë nga diktatura dhe unë po përmendja disa fjalë apoteozë për demokracinë.

Lalumiere u tregua skeptike ndaj tyre e ndërsa unë u shpreha se “shqiptarët do të shkojnë drejt demokracisë”, ajo më ndërpreu. Tha shkurt: “Peut etre”.

“Non peut etre madame, bien sur!” (Jo ndoshta zonjë, me siguri!), iu përgjigja. Ndërsa mbledhja e dytë me rëndësi, ku unë kam marrë pjesë si ministër Kulture, është mbajtur në Ankara. Të pranishëm kanë qenë të gjithë ministrat e Kulturës së Ballkanit. Edhe në këtë rast, isha i pari që fola. Fjalimi im mesa duket tërhoqi vëmendjen e Presidentit Turgut Özal , i cili mes të gjithë ministrave të Kulturës që gjendeshin aty, zgjodhi të më ftonte mua në rezidencën e tij në Bosfor. Natyrisht që në takim, ishin të pranishëm edhe gazetarët. Kujtoni ndonjë detaj nga biseda? Ishte një bisedë personale. Unë i pohova se në Shqipëri përdoreshin disa fjalë nga turqishtja.

“Ato të sharjes kryesisht”, i thashë me humor, e ai më kërkoi një shembull. “Pizeven”, i thashë. Qeshi me të madhe e tha: “Më duket se është me origjinë perse”. Mandej më vonë në Ankara mbajta dhe një ekspozitë me piktorë shqiptarë.

Qëndruat më tej si deputet i Partisë Socialiste deri në ’96-ën, përse e ndërpretë karrierën tuaj politike?

Nga politika më largoi Fatos Nano, prej kapriçove të tij. Unë isha ministri i tij i Kulturës, por kur u ktheva nga Amerika, ku gjatë viteve ’96-‘97 isha për studime, ai vendosi që unë të mos kisha asnjë lloj posti, pavarësisht angazhimit intensiv gjatë viteve ’92-1996. Mund të them se gjatë kapitalizmit, kam qenë me pozitë vetëm gjatë kohës kur isha drejtor i Muzeut Historik Kombëtar, nga ’98-2006-ta. Meqenëse ngela pa punë pas kësaj detyre, pensioni im i jetës më doli asokohe më pak se 15 mijë lekë, pasi shumë vite nuk llogariteshin. Si për shembull periudha në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe Artistëve, pasi ishin mbyllur administratat. Ishte e tmerrshme!

Megjithatë, ju nuk e ndalët aktivitetin tuaj si shkrimtar dhe studiues. Prej punës suaj dhe miqësisë me personalitetet më të mëdha të vendit, dispononi edhe dorësh krime me vlerë tuajat apo të tyret. Keni menduar se çdo të bëhet në të ardhmen me to?

Është e vërtetë, për shembull kujtoj se kur punoja në Muze, një ish-oficer solli një fletore me dorëshkrime të etnografit Rrok Zojzit, ku përmblidheshin studimet e tij për Mirditën, të cilat nuk ka mundur t’i botojë. Po ashtu, kam dorëshkrime që më ka dhuruar Lasgush Poradeci etj. Padyshim që do t’i dorëzoj të gjitha dorëshkrimet e personaliteteve.

Keni botuar edhe librin “Lasgushi i panjohur” me disa prej dorëshkrimeve të lirikut. Cila ka qenë lidhja juaj me të?

Vajza e tij Maria më thotë: “Ti Moikom, je shkrimtari më i përmendur në ditarët e babit”. Kemi qenë miq. Kujtoj se kur shkonim për ndonjë drekë, apo kur i bëja ndonjë dhuratë, ai e shënonte. Ka qenë njeri shumë i mirë e i ditur. Diskutonim shumë për kulturën. Për shembull flisnim për Emanuel Kantin, të cilin ai e lexonte. Lasgushi mbështeste tezën e tij se një njeri e percepton estetiken në mënyrë subjektive, përmes ndjesive të tij, ndërsa unë thosha se e bukura estetike është diçka e pavarur, objektive. Përpos kësaj, Lasgushi kishte dijeni të mëdha për pikturën, pasi kishte kryer studimet si piktor. Është gjynah që e la! Një poet estet shumë i madh, që kreu doktoraturën në moshën 33-vjeçare, shumë më përpara Eqerem Çabejt e të tjerëve.

Profesor, para përkeqësimit të gjendjes shëndetësore, ju po botonit dorëshkrimet tuaja të hershme, “Golgotë fluturash” është libri më i fundit, ku ju zgjidhni një titull jo të zakontë…

Po është e vërtetë. Përpos kësaj dua të ribotoj edhe “Kështu foli Mona Liza” e të tjerë libra të mitë. Libri “Golgotë fluturash” është i një rëndësie të veçantë për mua. E kam shkruar në moshën 40-50 vjeçare, moshën më kreative për një shkrimtar. Në të përmblidhen poezi që reflektojnë në mënyrën më personale dhe përfaqësuese atë që quhet stili im. Titulli “Golgotë fluturash” ka të bëjë me një vend të njohur botërisht, vendin ku ndodh kryqëzimi i Krishtit. Aty Krishti humbi atë që quhet jeta tokësore, për të mos humbur jetën e përjetshme… Pse zgjodha pikërisht “Golgotë fluturash”?! Sepse fluturat janë qenie fenere, të cilat nuk jetojnë gjatë… Zgjodha këtë titull, pasi edhe vetë njerëzit janë qenie të tilla, që ashtu si fluturat, me një imazh llamburitës shumë të bukur, shkojnë drejt golgotës së tyre. Kjo përmbledh në njëfarë mënyre kuptimin ekzistencial të jetës, natyrisht pa rënë në fatalizëm dhe pa humbur perspektivën për të.

Gjithmonë flisni për poezinë, njohjen e saj nga lexuesi si një shqetësim që mbartni…

Kjo, sepse poezia është një zhanër shumë i shpërdoruar. Shkruhet nga miliona vetë, por ajo që nuk gjendet, ose është shumë e vështirë të gjendet nga poetët e vërtetë, është stili i tyre. Nga ana tjetër, si zhanër, poezia është shumë spekulative, sepse ka njerëz që mësojnë njëfarë strukture, ose një mënyrë poetizante, e i gënjen mendja se bëjnë poezi. Ose, ka të tjerë imitues, që quhen epigon. Edhe poezia ime ka të tillë. Imitues që nën ndikimin e poezisë sime kopjojnë metaforat, deri diku edhe ritmin apo stilin. Po në këto raste nuk duhet harruar fjala e kritikut të njohur amerikan Harold Bloom, i cili thotë: Ka shumë poetë Whitmanistë, që imitojnë Whitmanin, por Whitman ka vetëm një…

Poezitë tuaja jo vetëm në “Golgotë fluturash”, por edhe në përmbledhje të tjera, përpos se mbajnë copëza përjetimesh jetësore, shoqërohen edhe nga datat kur i keni shkruar…

Poezia për mua është diçka jashtëzakonisht serioze, ajo e kthen makinën linguistike në makinë të kohës. Prodhon gjithmonë një lloj kohe. Është e habitshme se si poeti që u vë data poezive, mund të shkruajë për përjetësinë. E ç’rëndësi kanë këto data përpara përjetësisë?! Po ja që ato shënojnë cakun e një frymëzimi, apo të një fragmenti nga jeta personale e poetit. Poezia është e tillë që nga pikëpamja e intelektit, është e nivelit më të lartë. Po kthehem përsëri te kritiku Bloom, ai arrin që të krahasojë Anshtajnin me Shekspirin. Sipas tij, Anshtajni si shkencëtar ka arritur një rekord të pakrahasueshëm të zhvillimit të intelektit, megjithatë një shkrimtar i madh si Shekspiri nga pikëpamja e metaforave, tensionit të fjalëve edhe imagjinatës që i krijojnë elementet e krijimit, -thotë Herald Bloom, – mund të ketë intelekt më të madh se vetë Anshtajni. Pra, gjithë sekreti i poezisë qëndron te befasia, ajo është zembereku i imagjinatës, e mund të krijojë një frymë të re në risinë e pashkatërrueshme të këtij zhanri./ Panorama

Jo, unë me aq zjarr ty nuk të dua,
S’ma merr mendjen bukuria shkëlqimtare.
Tek ti kërkoj veç brengën që u shua,
Edhe rininë qe m’iku per fare.

Hapmani burgun-katua,
Nëm-ni ditën plot ndriçim,
Vashën sy-zezë që dua,
Kalin, kresht-ziun t’im!

Unë nusezën e mirë
Do ta puth me ëmbëlsirë,
Do marr kalin e do shkoj
Stepave të fluturoj.

Po dritarja ësht’ e lartë,
Porta me një kyç mizor;
Dhe sy-zeza ndodhet largë,
Në hajatin madhështor;

Mbi blerime kal’ i mirë,
Pa fre, vetë, me dëshirë,
Rend gazmor e lot sa mund,
Bishtin nëpër erë e tund…

Jam i vetëm, s’kam gëzime:
Vetëm muret rrethpërqark,
Një kandil bën pak ndriçime
Me atë zjarr që vdes nga pak;

Veç se prapa aty në derë
Hap i rregullt bje përherë;
Natën ec në qetësi
Roja pa përgjegjësi.

Mihail Lermontov (? Rus: Михаил Юрьевич Лермонтов, Moskë, 15 tetor 1814 – Pyatigorsk, 27 korrik 1841.  Ishte një poet, dramaturg dhe piktor rus.
Figurë kryesore romantike, është konsideruar si një nga shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit të nëntëmbëdhjetë. Ushtarak karriere. Gjatë jetës së tij të shkurtër,botoi vetëm një vëllim i poezive dhe kryeveprën e tij, romanin «Një Hero i Kohën Tonë» (Geroj našego vremeni) (1840), ndërsa puna e tij poetike që do të lartësonte më shumë se çdo tjetër në shekullin e nëntëmbëdhjetë, ishte poema «Demoni» e cila u botua pas vdekjes së poetit.
_____________________________________________

VELA

Zbardh vela e vetmuar
Mjegullës blu të detit pa skaj! ..
Ç’kërkon në vendin e largët?
Ç’ka lënë në vendlindjen e saj? ..

Luajnë valët – era rënkon,
Epohet direku, ngashëren …
Fat s’kërkon – ajo mjerisht
Dhe prej fatit jo, nuk vjen!

Nën të rrjedh rrymë e kaltër,
Portret – i dielli të artë mbi të
Por ajo kërkon furtunën,
Sikur në furtunë qetësia të qe

(1832)

Mihail Jur’eviç Lermontov (rusisht Михаил Юрьевич Лермонтов; l. Moskë, 15 tetor 1814 – v. Pjatigorsk, 27 korrik 1841) ishte një poet, dramaturg dhe piktor rus.

Figurë që spikat në romanticizëm, konsiderohet si një nga shkrimtarët më të mëdhenj të shekullit të XIX. Ushtarak në karrierë, gjatë jetës së tij të shkurtër publikoi vetëm një vëllim me poezi, vargje dhe kryeveprën në prozë “Një Hero i Kohës Sonë” (Geroj našego vremeni) (1840) ndërsa vepra e cila më shumë do të lartësohej në ‘800-ën, qe “Demoni”, e publikuar pas vdekjes.

Jeta

Lermontov-i ishte nga një familje me prejardhje spanjolle (e natyralizuar skoceze) dhe mbeti jetim nga e ëma (Marija Michajlovna) në moshën tre vjeç, në 1817, dhe rritet nën kujdesin e gjyshes – nga e ëma – Elizaveta Alekseevna Arsen’eva në Tarhan ku kishte pronat e saj. I ati ishte i varfër, kurse e ëma rridhte nga një familje aristokrate ruse. Ata ishin martuar pa pëlqimin e prindërve të saj, kështu që midis dy familjeve vazhdoi një grindje dhe urrejtje kundrejt njëra – tjetrës. Këto grindje të njëpasnjëshme bën që Lermontovi të ishte që në fëmijëri i mbyllur në vetvete dhe nuk i pëlqente të shoqërohej me të tjerët. Gjyshja tregoi kujdes të madh për edukatën e të nipit. Që në vogëli i mësoi frëngjishten, gjermanishten dhe anglishten dhe i shtiu dashuri për muzikën e për vizatimin. Më 1818 udhëtoi në Kaukaz, në Pjatigorsk, ku u rikthye shpesh, në vitet 1820 dhe 1825.

Ende adoleshent jepet pas letërsisë duke lexuar i paepur Bajronin dhe nis të shkruaj poezitë e para vetëm pesëmbëdhjetë vjeç.Më 1827 Lermontov-i shkoi në Moskë dhe hyri në Kolegjin e Fisnikëve,që ishte një shkollë përgatitore pranë universitetit. Në krye të dy vjetëve hyri në universitet të cilin e lë më 1831 për shkak të vdekjes të së atit dhe dyshimeve të autoriteteve akademike pas një zënke me një profesor.

Kërkoi të hynte në universitetin e Pjetërburg-ut por nuk arriti. Atëhere u shtrëngua të hyntë në shkollën ushtarake për nëntoger. Në krye të dy vjetëve u emërua oficer në një regjiment të husarëvet. Në jetën e tij tani hyri një ambient i ri: jeta mondane. Tre vjet me rradhë kaloi në Pjetërburg me gëzime e dëfrime të çfrenuara e plot zhurmë. Po me gjithë këtë Lermontov-i nuk reshtte së shkruari. Të kësaj perjudhe janë poema Haxhi Abrek, drama ne vargje Maskarada si dhe një varjant i ri i poemës Demoni të cilën kish nisur ta shkruante qysh pesëmbëdhjetë vjeç dhe të cilën e përpunoi shtatë herë. Kjo kryevepër e letërsisë botërore u publikua një vit pas vdekjes së poetit,më 1842.

Kjo jetë mondane tërë zhurmë e dëfrime iu ndërpre nga një lajm i papritur: nga fundi i janarit të vitit 1837 u vra në duel Aleksandër Pushkini, i konsideruar si babai i romanticizmit rus dhe një nga frymëzuesit e Lermontov-it. I tronditur nga ky lajm, Lermontov-i shkruajti poemen Vdekja e Poetit. Vargjet e këtij “ligjërimi” kopjoheshin e shpërndaheshin fshehur dorë më dorë në tërë Pjetërburg-un; fryma e saj e egërsoi popullin, sidomos rininë. Emri i Lermontov-it,që nuk njihej si poet gjer atëherë, tani mori dhenë. Një shkrimtar i asaj kohe shkruan: “Vdekja e Pushkin-it i lajmëroi Rusisë lindjen e një poeti të ri, të Lermontov-it.

Rrethet mondane të oborrit dhe fisnikët rusë u zemëruan së tepërmi për të katërmbëdhjetë vargjet e fundit të poemes. Me titullin “Kushtrim për kryengritje” poemën ia dërguan Carit. Më 20 shkurt Lermontovin e arrestuan dhe një javë më vonë e dërguan për dënim në një regjiment në Kaukaz, ku bëhej luftë kundra malësorëve. Kaukazi me bukuritë natyrore dhe me zakonet e ndryshme dhe origjinale u bë për poetin një fymëzim i madh. Këtu ai u njoh me kritikun e madh, Bjelinski, dhe me poetin dekabrist, Odojevski me të cili lidhi një miqësi të ngushtë.

Nga që gjyshja e tij u interesua shumë, poetin e trasferuan që nga Kaukazi në Novgorod e që andej më 1838-ën iu fal çdo dënim dhe u kthye ne regjimentin e tij të parë,në Pjtërburg. Aty filluan përsëri paradat, ballot, audiencat e personave me pozitë. Shoqëria e priti në gjirin e saj si një poet me famë dhe disident. Por Lermontov-i nuk kënaqej aspak. Gëzimin e vetëm e ndjente duke shkruajtur, ose duke kuvenduar në rrethet letrare me shkrimtarë të shquar të kohës si Zhukovskin, Gogolin, etj.

Për vitin e ri 1840 u bë një ballo e madhe në “Shtëpinë e fisnikëve”. Nga kjo ballo u frymëzua për poezinë “Një janar” e cila kritikon aristokracinë, kështu që ia nisën përsëri ta urrenin poetin. Në shkurt të vitit 1840 Lermontov-i bëri një dyluftim me të birin e ambasodrit francez për shkaqe që nuk dihen. Shpëtoi nga vdekja por menjëherë e arrestuan. Për internim e dërguan përsëri në Kaukaz, ku mori pjesë në luftrat që zhvilloheshin atje dhe tregoi trimëri të madhe, sidomos te lumi Valerik ( për këtë betejë Lermontov-i shkruajti poemën Valerik më 1841 dërguar ne formë letrash të dashurës së tij, Lupohinës).

Në janar të vitit 1841 vajti në Pjetërburg për të dhënë dorëheqjen, por s’u pranua. Tre muaj kaloj me leje në kryeqytet – tre muajt më të bukut e më të lumtur të jetës së tij të shkurtër. Duke u kthyer për në Kaukaz kaloi në Pjatigorsk. Lermontovi-i, megjithatë, e dinte që urrehej nga pushteti, edhe pse ai fliste hapur dhe e tregonte me vendosmëri urrejtjen kundër shoqërisë së lartë dhe kundër Carit. Në Pjatigorsk takohet me shokun e tij të shkollës, majorin Nikollaj Matinov. Dhe qe po Martinov-i, për shkak të një fyerje të poetit ndaj tij, që e ftoi në duel dhe e vrau më 27 korrik, në malin Mashuk, në të njëjtin vend ku qe përshkruar dueli i librit Një Hero i Kohës sonë.

Vepra

Poema

• 1829-30 : Mciri
• 1830 : Pranverë
• 1832 : Ismail Bej
• 1830 : Borodino, përpunuar 1837
• 1837 : Vdekja e Poetit
• 1837 : Kënga e Tregtarit Kallashnikov
• 1838 : E shoqja e arkëtarit të Tambovit
• 1839 : Sashka
• 1840 : Rishtari
• 1841 : Demoni
• 1841 : Valerik

Teatër

• 1829 : Ciganët, skicë
• 1830 : Spanjollët
• 1830 : Nerëzit dhe pasionet
• 1831 : Një njeri çuditshëm
• 1835 : Maskarada, dramë në vargje
• 1836 : Dy Vëllezër

Romane dhe prozë

• 1834 : Panorama e Moskës, skicë
• 1834 : Vadim, i papërfunduar
• 1836 : Unë dua t’ju tregoj, novelë
• 1836 : Princesha Ligovskaja, roman i papërfunduar
• 1837 : Ashik Kerib, përrallë turke
• 1841 : Një hero i kohës sonë, roman
• 1841 : Shtos

Bibliografia

• Lirika & poema Autorët Mihail J. Lermontov Liri Gëzhilli ISBN 99927-43-21-2
• Michail Lermontov,Liriche e poemi Trad. Tommaso Landolfi ISBN 9788806539269

VOAL – Publio Virgilio Marone lindi në Andes, afër Mantua, më 15 tetor 70 para Krishtit. Babai është Stimicone Virgilio Marone, një pronar i vogël i tokës, ndërsa nëna e tij është Polla Magio, vajza e një tregtari të njohur. Publio Virgilio i ri studioi në Kremona në shkollën gramatikore. Ai u transferua në Milano, ku studioi retorikë dhe më pas në 53 a. C. në Romë, duke iu përkushtuar studimit të greqishtes, latinishtes, matematikës dhe mjekësisë.

Në Romë ai ndoqi shkollën e mjeshtrit të famshëm Epidium, duke iu përkushtuar studimit të elokuencës që do t’i kishte shërbyer për të ndërmarrë karrierën profesionale të avokatit. Sidoqoftë, me rastin e fjalimit të tij të parë publik, Virgilio, duke pasur një karakter shumë të rezervuar, nuk mund as të shqiptojë një fjali. Duke pasur defekte në shqiptim, ai vendos të braktisë studimet e tij në oratori, por duke vazhduar ato të mjekësisë, filozofisë dhe matematikës.

Virgilio jeton në një periudhë shumë komplekse historike, në fakt, në 44 a. C. Giulio Cesare vdes në një komplot, atëherë vjen rivaliteti midis Marco Antonio dhe Octavian. Me betejën e Filippit të 42 a. C. në të cilën përplaset ushtria e Octavian dhe Forcat e Brutus dhe Cassius, Virgil humbet shumë prona që ai zotëron në zonën Mantuan dhe që i dorëzohen veteranëve të Octavianit. Humbja e pronave Mantuan e rëndon atë shumë, duke i kujtuar gjithmonë ato me një nostalgji të madhe. Me rastin e kthimit të tij në Ande, pas shumë vitesh poeti takon mikun e tij Asinio Pollione, i cili duhet të shpërndajë tokat e Mantua te veteranët e Otavianos.

Pavarësisht se është përpjekur të bëjë gjithçka që është e mundur për të mbajtur pronat e tij, Virgilio dështon, duke u rikthyer në Romë në 43 a. C. Një vit më pas, së bashku me babanë e tij dhe anëtarët e tjerë të familjes, ai u transferua në Campania, Napoli. Megjithë mikpritjen e ofruar nga Augustus dhe Patron Illustri of Rome, Virgil preferon të jetojë një jetë të qetë në Italinë Jugore. Në qëndrimin e tij në Napoli ai ndoqi shkollën Epikuriane të filozofëve të famshëm Filodemo dhe Sirone.

Gjatë mësimeve të mbajtura në shkollë, ai njeh shumë intelektualë, artistë dhe politikanë. Me këtë rast që ai takohet Orazio (Horaci). Duke iu përkushtuar vetes leximin e “De rerum natura” nga Lucrezio, ai nuk ndan konceptimin se pavdekësia e shpirtit duhet të mohohet.

Falë Mecenate ai u bashkua me rrethin e tij letrar, duke u bërë një poet shumë i shquar në epokën perandorake. Vepra e parë e Virgjilit është “Le Bucoliche”, shkruar në Napoli. Në këtë përbërje letrare poeti tërheq frymëzimin nga parimet epikuriane. Në veprën ai duket se dëshiron të përfaqësojë, përmes personazheve të tij, dramën që shënoi jetën e tij, ose shpronësimin e pronave të tij Mantuan pas betejës së Filippi.

Midis 36 dhe 29 a. C., gjatë qëndrimit në Napoli, kompozoi një tjetër nga kryeveprat e tij letrare: “Le Georgiche”. Në këtë punë, të ndarë në katër libra, përshkruan punën në fusha, përshkruan veprimtari të tilla si edukate, bujqësi dhe bletari. Në këtë poezi ai gjithashtu dëshiron të tregojë modelin ideal të shoqërisë njerëzore. Të katër librat përmbajnë gjithnjë një shtypje historike: për shembull, në librin e parë, ai rrëfen episodin e vdekjes së Cezarit, i cili u zhvillua më 15 Mars 44 a.s. C.

Në 29 a C. në shtëpinë e tij në Campania, poeti pret Augustus i cili po kthehet nga ekspedita ushtarake e Actium kundër Marcus Antonius dhe Cleopatra. Virgil, me ndihmën e Maecenas, lexoi Augustin vepren e tij poetike, “Le Georgiche”. Kështu ai u bë një nga poetët e preferuar të Augustit dhe të gjithë Perandorisë Romake.

Vepra e fundit letrare e shkruar prej tij është “L’Eneide” e kompozuar midis 29 a. C. dhe 19 a. C. në qytetin e Napolit dhe në Siçili. Në Eneid tregohet tregimi i Eneas, i përfaqësuar si një njeri i devotshëm, kushtuar zhvillimit të vendit të tij. Enea, me pietat e tij, më pas arrin të gjejë qytetin e Romës, duke e bërë atë të lavdishëm dhe të rëndësishëm. Poema synon të kujtojë madhështinë e Julius Cezarit, djalit të tij të birësuar Cezar Octavian Augustus dhe pasardhësve të tyre. Në fakt, Virgil e quan Ascanio, djalin e Eneas, Iulus duke e konsideruar atë si një nga paraardhësit e Gens Iulia të lavdishëm.

Për më tepër, në punën e tij, me zgjuarsinë e tij të madhe letrare, ai imagjinon se Trojans janë paraardhësit e Romakëve, ndërsa Grekët përfaqësohen si armiq, të cilët më pas do t’i nënshtrohen Perandorisë Romake. Megjithë nënshtrimin e popullit Grek, Romakët respektojnë kulturën dhe civilizimin e tij.

Në vitin 19-të a. C. Virgilio kryen një udhëtim të gjatë midis Greqisë dhe Azisë me qëllim të njohjes së vendeve që ai përshkruan në Aeneid dhe për të rritur kulturën e tij. Në qytetin e Athinës poeti takohet me Augustin i cili në atë moment po kthehet nga udhëtimi i tij në Provincat Lindore të Perandorisë. Me këshillën e perandorit, ai vendosi të kthehej në Itali për shkak të kushteve të tij të dobëta shëndetësore.

Pas vizitës në Megara, Publius Virgil Marone vdiq në Brindisi në 21 shtator të po këtij viti për shkak të një goditje dielli, ndërsa ai po kthehej nga udhëtimi i tij i gjatë. Poeti, para se të vdiste, u kërkon shokëve të tij Varus dhe Tucca që të digjen dorëshkrimin Aeneid, pasi poema ende nuk ka mbaruar dhe i nënshtrohet revizionit.

Eshtrat e tij transferohen më vonë në Napoli, ndërsa Augustus dhe Maecenas kanë botuar Aeneid, duke i besuar detyrën studentëve të tjerë të Virgilit. Në kohërat mesjetare mbetjet e Virgilit humbasin. Në varrin e tij shfaqen frazat e mëposhtme latine: “Mantua me genuit, Calabri rapuere, tenet nunc Parthenope, cecini pascua, rura, duces”./Elida Buçpapaj

Në kolanënë e librave të botuara nga shkrimtari, kritiku dhe studiuesi i njohur Shpendi Hulësi Topollaj, shtohet e dhe studimi: “Esse. Rreth shprehjeve mitologjike”. Libër, që pak kohë më parë doli nga shtypi dhe që hapet me poezinë, “Në Akropol”. Vetë titulli dhe figura e bukuroshes Athina luftëtare, na çon shumë larg në kohë, në mitologjinë e popujve të Mesdheut. Pikërisht aty ku janë burimet e shprehjeve letrare, artistike, filozofike, politike, shkencore dhe shoqërore. Citime të përdorura aq shpesh nëpër kumtesa e studime të ndryshme, më së shumti si figura letrare krahasuese të poetëve, shkrimtarëve, oratorëve dhe dramaturgëve, pse jo edhe nëpër fjalime politikanësh e demagogësh. Ligjërata, që në mënyrë lakonike, edhe kjo fjalë e ardhur nga lashtësia, shprehin thelbin e problemit, shpesh edhe të gjithë librit, shkrimit apo fjalimit.
E pranoj, besoj se edhe të tjerët janë në një mendje, se disa i përdorin këto copëza fjalish, si pjesë të kulturës së tyre, duke i vendosur në shkrim, disa më të zellshëm në oratori, për t’i dhënë më shumë bukuri e forcë artistike fjalës dhe më shumë hapësirë e frymëmarrje mendimit. E gjitha në shërbim të autorit dhe mesazhit që përcjell, për të menduar, se asgjë në botë nuk ka mbetur pa u thënë që në lashtësi, për të na kujtuar, se ne nuk bëjmë gjë tjetër, veçse i përsërisim ato në kohë të ndryshme, në vende të ndryshme dhe nga njerëz të ndryshëm.
Të gjithë lexuesit dhe dashamirët e rreth pesëdhjetë librave të autorit Topollaj, përfshi edhe dëgjuesit e shumtë nëpër takime, tubime e kuvende letrare, artistike dhe shkencore, pa shumë vështirësi kanë dalluar, se çdo shkrim, apo fjalim, dhe këto nuk janë pak, që ai të përdorë aq shumë shprehje, thënie, apo mesazhe nga të mençurit e botës, përfshi këtu edhe nga mitologjia.
Duke pretenduar se deri-diku e njoh krijimtarinë e Shpendit, kam përshtypjen se ky stili i tij i rrëfimit të shtruar, me gjuhë të pastër shqipe dhe frazeologji të zgjedhur, por të ndërfutur aq bukur, është një shkollë e veçantë krijimtarie, për t’u studiuar, pse jo edhe për t’u marrë si model i përkryer, i lidhjes së të tashmes me të shkuarën. Jam i bindur, se Shpendi me modestinë e tij të tepruar, nuk e pranon këtë gjykim dhe përfundimin tim. Unë ia le lexuesit të gjykojë e të vendosë, nëse kam të drejtë.
Lexuesit e shumtë, të nxitur nga bukuria e fjalës, aq sa edhe nga kënaqësia e gërshetit letrar, ngjyer e ushqyer me frymën filozofie, shpesh pyesin, madje ka nga ata, që ia thonë në sy këto mendime: Shpendi, ku e gjen kaq shumë material, aq sa edhe kompjuteri do futej në vështirësi?
– I kam lexuar herët, që në rini, por i kam rrënjosur në kujtesë dhe më pëlqen t’i ve nëpër krijimet e mia. Mendoj se bëj mirë, sepse edhe shkrimi bëhet më i plotë dhe më interesant, – shprehet qetësisht Shpendi.
Kam përshtypjen se janë këto të shumta pyetje, përfshi edhe një shkrim (Esse), kushtuar thënies së shkrimtarit të njohur Stefan Cvajg: “O pushtet me vështrim prej meduze”, që e shtyjnë autorin e këtij libri, t’i hyjë një pune kaq të dëshiruar dhe, të na sjellë në dorë, pikërisht burimin e shprehjeve, që aq shpesh i dëgjojmë apo lexojmë. E gjithë kjo, e sjellë jo thjesht në formë fjalori, apo sqarimi me dy fjalë, por me histori të gjalla, të plota, të ndërthurura imtësisht, me vende, ngjarje dhe personazhe të mitologjisë, shpesh edhe të historisë, të cilën për hir të së vërtetës, Shpendi e njeh aq mirë, sa e përdor, siç i thonë fjalës, në majë të gishtave. E thënë thjesht: Shpendi me kujtesën e tij të admirueshme, na sjell një pjesë të mirë të mitologjisë e lashtësisë, e cila ka ndikuar në të gjithë zhvillimin e kulturës së popujve dhe të mbarë botës. Qetësisht edhe vetë autori, shkruan në hyrje të librit: “E megjithatë na duket sikur ata kanë qenë mes nesh. Kanë qenë të tillë jo fizikisht, por me virtytet dhe veset e tyre, me anët e mira dhe të këqija, me vlerat e larta morale dhe me pabesitë që kishin, me mirënjohjen dhe intrigat nga më të çuditshmet, me dashuritë dhe tradhtitë, me bukuritë dhe shëmtitë e tyre. Pra edhe ata ishin si ne”.
Pa qenë nevoja të tregoj të gjithë përmbajtjen e librit dhe, pa dashur të kujtoj shprehjen: “Mjafton një gotë, për të provuar të gjithë butin me verë”, po përpiqem të kujtoj disa tituj të shkrimeve: “Shpata e Damokleut”, “Nyja gordiane”, “I dashuruar me veten, si Narcisi”, “Pyetja e Sfinksit”, “Molla e sherrit”, “Shtrati i Prokrustit”, “Kutia e Pandorës”, etj, etj, që bëhen rreth 51 thënie e shprehje në 150 faqe libër. Të gjitha rrëfimet, tërheqin jo vetëm kërshërinë e bëmave të hershme, të kryera nga perëndi e krye perëndi, që nuk ngopen me prapësi, ose nga mbretër e pushtetarë ziliqarë e hileqarë, më tej edhe nga gra të fisme, krenare për mençuri e bukuri, por edhe nga të tjera të ngarkuara me ligësi e tradhti, që fusin në sherr familje, fise, shtete dhe popuj, aq sa vetëm lufta i ndan. Të gjitha së bashku, me tepri ushqejnë kënaqësinë e leximit të tregimeve të rrëfyera aq bukur, letrarisht dhe artistikisht.
Ky libër, i pari i këtij lloji në letrat shqipe, veç vlerave letrare dhe njohëse, ka dobi të shumanshme në përdorimin vetjak, si mjet për plotësim kulture të shkollarëve, sidomos për të rinjtë dhe studentët. Libri është një prurje e dobishme, pse jo edhe një pasuri në thesarin e veprave shqipe, sepse plotëson një boshllëk, jo formalisht të bibliotekave tona, por një mangësi në formimin tonë kulturor. Çdo faqe është një mundësi më shumë, për të lëçitur sa herë kemi nevojë, t’i drejtohemi lashtësisë.
Urime autorit Shpendi Hulësi Topollaj, për këtë vepër me vlera universale, por edhe për të tjerat që do të krijojë në të ardhmen!

Kadri Tarelli
Durrës më: 26, vjeshta e parë, 2019

Rreth librit me autor Llesh Ndoj: “Domgjoni”, botoi “Emal”, Tiranë, 2019

Llesh Ndoj njihet si poet, studiues dhe publicist. Ka botuar tre libra me poezi për të rritur: “Vargje loti” (2005), “Pse…” (2010)  dhe “I këndoj vendlindjes”(2012); librin mono­grafik “Njeriu që u rrit më shpejt se mosha” (2013) – kushtuar Ndue Frrok Prendit, si dhe librin “Pasaporta ime”(2017)  – në gjurmim të vetvetes, që bën fjalë për autorin dhe familjen e tij. Libri më i ri i këtij autori që erdhi në duart e lexuesve në fillim të këtij muaji (shtatorit), është monografia kushtuar fshatit të lindjes, Domgjonit të Fanit.

Libri “Domgjoni” i Llesh Ndojt është një monument kulture për Mirditën e Fanin në përgjithësi, e për Domgjonin në veçanti. Në shkrimin e këtij libri autori pas shumë hulumtimeve, vendosi para vetes tërë materialin dhe tërhoqi tri drejtëza nga të cilat duhej nisur për ta realizuar këtë plan shumvjeçar, pra për ta shkruar monografinë “Domgjoni”. Këto tri drejtëza, të cilave autori iu përmbajt me fanatizëm prej studiuesi janë: dokumentet, gojëdhënat dhe historia. Ky është bazamenti për ta finalizuar veprën në mënyrë të përsosur dhe për të dalë para lexuesve faqebardhë.

Këtu kam parasysh disa momente, që nuk janë të panjohura për mirditasit, por ndjenja e subjektivitetit që po ndiej, po më lëkundë, meqë në rrjedhat mirditore, fatkeqësisht jam kyçur vonë. Madje shumë vonë.

Domgjoni e ka merituar një studim të tillë, siç na është paraqitur kjo monografi. E them këtë, i mbështetur në të dhënat e njohura historike e kulturore që Domgjonin e bëjnë një lokalitet të lashtë historik, një lokalitet të lashtë urban, pavarësisht rrethanave nëpër të cilat ka kaluar. Këtë e dëshmojnë shumë faktorë. Të kujtojmë Gurrën e Lashtë të Domgjonit dhe Lterin. Gurra udhëtoj nëpër 16-17 shekuj, ndërsa Lteri nga viti 800 i erës sonë nëpër 12 shekuj. Këto dy vepra arkitek­tonike dhe kulturore hedhin dritë në të kaluarën e lavdishme të Domgjonit, në radhë të parë si lokalitet urban me një infrastrukturë të mrekullueshme që shekujve u qëndruan të pathyeshme dhe sot e kësaj dite ruajnë shkëlqimin e tyre, krenarinë, lavdinë që Domgjonin e radhitin në një lokalitet të rrallë dhe të lashtë. Pra, Domgjoni është një fshat karakteristik dhe shumë i veçantë i cili qëndron mbi tri shtylla të palëkundshme, ku asnjë stuhi sado e furishme të ketë qenë ose do të jetë, themelet e tij nuk do të mund t’i lëkundë për asnjë çast. Këto tri shtylla gjigande janë: Gurra, Lteri dhe Fishta. Andaj, cili fshat shqiptar në trojet tona etnike i ka këto tri shtylla, të cilat Domgjonin e vendosin në Panteonin e shqiptarëve?

Para se ta shpalojmë monografinë “Domgjoni” të Llesh Ndojt, do ndalem te shtylla e tretë që ka origjinin pikërisht nga Domgjoni i Fanit, që është figura më emblematike e kombit shqiptar. Të fitosh epitetin e poetit të kombit (ne jemi mësuar ta quajmë Homeri shqiptar), do të thotë të sjellish ndërmend gjigantin e letrave shqipe Atë Gjergj Fishta i cili në vitin 1938 ishte kandidat për Çmimin Nobël për letërsi, çmim ky i cili përpak i iku nga duart, dhe shkoi te shkrimtarja amerikane Perl Bak. Megjithatë, Domgjoni i dhuroi letërsisë shqipe epin “Lahuta e Malcis” që është krenaria e Domgjonit të Fanit të Mirditës dhe e kombit shqiptar.

T’u kthehemi dokumenteve, gojëdhënave dhe historisë që studiuesit Llesh Ndoj i hapen shtigje të zhytet, të analizojë, të interpretojë të dhëna e fakte gjithnjë në kontekst me njëra-tjetrën. Ky trinom faktesh flejnë si gurë themeli në ngrehinën ku Lleshi vuri gurin e parë, e gjeneratat e ardhme me siguri, do të vëjnë gurët e tjerë, madje do të ndërtojnë kështjellën në këtë fshat, për mua ndër më karakteristiket, duke të afruar të dhëna të bollshme për studime edhe më të thella, më tejparëse, që ta nxjerrim në dritë të vërtetën për Domgjonin. Besoj dhe mendoj se, Domgjoni e meriton këtë.

Lleshi Ndoj në këtë libër i bëri nderë Domgjonit, Fanit dhe Mirditës në përgjithësi duke nxjerrë në sipërfaqe Domgjonin si një lokalitet të lashtë, e pse jo, edhe antik, duke u mbështetur në detaje për ta bindë lexuesin me veçoritë dhe karakteristikat e domgjonasve. Duke shkruar për historikun e fshatit Domgjon, që nga prifti gjakovar Gjon, (argumentet bijnë në shekullin IV-V të erës sonë, kur u ngrit Gurra e lashtë e ujësjellësit), me ç’rast vjen zhdukja e vendbanimeve në Mirditë, por edhe rishfaqja e tyre në shekujt XV-XVI. Studiuesi Llesh Ndoj jep shpjegimet e mbështetura në faktet historike që në asnjë mënyrë nuk mund të kontestohen. Përgjigjet janë të peshuara mirë, të matura dhe bindëse. Të gjitha këto kanë të bëjnë me emrin, origjinën dhe popullsinë. Studiuesi analizon në hollësi edhe autorët që u morën me këtë problematikë para tij, i ndihmuar edhe nga toponimet dhe të dhënat gjeografike. Ky kapitull ilustrohet me dhjetra autorë-studiues të cilët, kush më shumë e kush më pak, në shekujt e kaluar e sidomos në shekullin XIX-XX u morën me Mirditën dhe mirditorët. Ndër të shumtët duhet përmendur Maksimilian Lambertzi, Straboni, Pjetër Nikolla, Ivan Mikuliqi, Imzot Shtjefën Gaspri, Zmajeviqi, Hans Jurgen Kornurumt, Ahmet Xhavit Pasha, Lorenco Vizoli, Ipeshkvi i Lezhës Nikollë Vladanji, ndërsa në shekullin XX studiuesit Kolë Shtjefni, akademik Mark Tirta, A. Baçe, L. Papajani, e sidomos në këtë fillim mileniumi studimet e doktorantit Nikollë Loka që për Mirditën dhe për shkencën vinë si një thesar dhe që objekt studimi pikërisht ka Mirditën.

I një rëndësie të veçantë janë fiset në Domgjon. Llesh Ndoj jep pasqyren e fiseve të detajuar, kush nga cili fis ka ardhur. Në 40 faqe libri gjejmë degëzimet e secilës familje nga Domgjoni, nga prejardhja deri në ditët tona. Kolaj, Kolpepaj, Kazaj, Gjokazaj dhe Pacaj, mendoj unë, nuk janë fise, por vëllazëri, apo më mirë të themi, barqe. Këto të ashtuquajtura fise, në të vërtet i përkasin fisit Thaç. Autori ka patur për bazë edhe studiuesin Kolë Shtjefni, po edhe studiuesit e mëvonshëm si Nikollë Loka dhe të tjerë, të cilët i kanë paraprirë kësaj mënyre të emërtimit të fiseve. Është e ditur se Domgjoni, Gojani dhe Bisaku i përkasin fisit Thaç. Këto tri fshatra nuk janë martuar mes vete, sepse i përkisnin një fisi, atij Thaç. Megjithatë, ky kapitull paraqet një dokument të rëndësishëm për studiuesit e ardhshëm, jo vetëm për Domgjonin, por për tërë Mirditën. Fiset e ashtuquajtura të vjetra, kanë rëndësinë e tyre, sepse përcaktojnë gjithë terrenin shqiptar, aty ku fiset me shekuj, kanë bërë kategorizimin e njerëzve në atë mënyrë, që mos të përzihen gjakrat. Në Kanunin e Lekë Dukagjinit ekzistojnë 12 fise. Kështu, siç po na servirohet literatura e sotme për fiset në Mirditë, po edhe në Malësinë e Gjakovës deri tek ajo e Shkodrës, jo vetëm që nga 12 fise janë bërë qindra, por jo shumë larg kohës sonë, do të bëhen mijëra. Kjo është një vërejtje për studiuesit e ardhshëm mirditorë që ta zënë trenin e fundit, sepse ka arritur, siç thuhet, edhe pesë minuta në dymbëdhjetë, që njëherë e përgjithmonë t’i shënojmë fiset siç ishin në zanafille. Kjo do të ishte e një rëndësie të veçantë për etnokulturën shqiptare, me theks të veçantë për atë të Mirditës.

Tereni dhe shtrirja gjeografike sjellin të dhëna të çmueshme rreth lagjeve, bjeshkëve, lokalteteve dhe shtrirja e tyre poashtu zë vend meritor në monografinë “Domgjoni” të Llesh Ndojt. Pastaj ekonomia e këtij vendbanimi me të cilën janë marrë domgjonasit studiohet në detaje. Një e dhënë tjetër shumë e rëndësishme është edhe toponimia e Domgjonit që shtrihet në 30 faqe libri, ku Llesh Ndoj përveç asaj që toponimet e Domgjonit i ka regjistruar me besnikëri, madje jep edhe gjenezën prej nga kanë ardhur, ku në pjesën më të madhe rrënja e fjalës tregon që bazën e kanë në gjuhën shqipe.

Në monografinë e Llesh Ndojt kujdes i veçantë nga ana e autorit i është kushtuar zakoneve dhe traditave të Domgjonit, që në të vërtetë janë zakone dhe tradita të Mir­ditës, por veçantitë dalluese megjithatë ekzistojnë dhe dalloj­në nga vendi në vend, nga fshati në fshat. Këto tipare dallu­ese studiuesi Ndoj i heton, i dallon dhe i shpjegon gjërësisht pa u lënë vend dilemave. Këtë e bën gjithnjë duke u mbështetur në tregime dhe ritregime, në persona të caktuar me të cilët ka biseduar, duke nxjerrë përfundime të sakta që për lxuesit e librit dhe dashamirët mirditas janë të mirëse­ardhura, gjithnjë duke i ilustruar me shembuj përkatës. Këtë e gjejmë te festat që janë një bazament i shkëlqyer për trajtimin e veçorive te njerëzit e një treve. Këtu, përveç fiseve, hyjnë edhe aspektet e vetëqeverisjes, normat dhe sjelljet tipike vendore, fejesat dhe martesat, dasmat, vdekjet, gjakmarrja – pra të gjitha ritet që mveshin trungun e një etniteti, siç është kësaj radhe Domgjoni i Fanit të Mirditës.

“Domgjonasit për nga natyra, janë njerëz miqësorë e mjaft intelegjentë” – thotë Llesh Ndoj në monografinë “Domgjoni”, që zë një të tretën e librit (110 faqe), ku flitet për 15 personalitete të shquara të Domgjonit, që Domgjonin e bëjnë krenar. Kësaj valleje të personaliteteve u prin, kush tjetër, pos i madhi Atë Gjergj Fishta, për të vazhduar me Bajraktarin e Fanit Kolë Tuçi, vëllezërit  Zef e Ndue Vorf Nekaj, Gjokë Domgjoni, Pjetër Llesh Doda, Mark Preng Çuni, Kolë Pjetër Laska, Ndue Preng Marku, Pjetër Paluca, Llesh Preng Toma, Mark Zef Frroku, Mark Preng Marku – Gjokaza, Gjon Ndue Bibë Përnoca, Gjet Ndue Preng Kola – Kaza dhe Fran Gjokë Frroku. Këto personalitete nga Domgjoni kanë lënë gjurmë të pashlyeshme në jetën e fshatarëve të Domgjonit dhe të Fanit. Madje, autori me mjeshtëri parqet secilën figurë veç e veç, me të gjitha karakteristikat dhe tiparet jetësore deri në frymën e fundit të tyre. Jeta dhe vepra e tyre paraqesin shembujt e burrave të mëdhenj që kanë shkrirë tërë jetën dhe mundin për vendlindjen e tyre, Domgjonin.

Libri mbyllet me një kapitull të shkurtër që mund të quhet edhe rezyme, me titull: “E sotmja dhe e nesërmja në duar të sigurta”, ku përmenden shumë emra domgjonasish ose që kanë origjinën nga Domgjoni, që kanë qenë, janë dhe do të mbesin edhe sot, të cilët me tërë qenien e tyre fizike, shpirtërore, intelektuale e kanë vu dhe e vëjnë edhe sot veten në ngritjen eko­no­­mike, arsimore, kulturore dhe shpirtërore të Domgjonit, pavarësisht ku jetojnë, duke filluar nga kolosi i letrave Atë Gjergj Fishta e deri tek avokati i ri Ardi Domgjoni.

Në fund, Llesh Ndojt, i uroj shëndet, mbarësi në misionin letrar dhe shkencor, me ç’rast gurra e tij shpirtërore, të rrjedh ashtu si Gurra e lashtë që s’u ndal ndër shekuj, duke u bërë ballë dallgëve që sjell jeta.

11 shtator 2019

Prishtinë

I ke harruar tashmë
Qirinjtë që ndizja netëve të errëta
Kur drita dhe jeta dukej se ishin shuar përgjithmonë
Dhe fjala ishte burgosur nga frika brenda nesh
Pas mureve plumbat bënin rikoshetë
Me fatin tonë të çuditshëm
Çdo njëri prej tyre mund të ishte fundi ynë
Dhe frymonim të përqafuar
Të shkonim së bashku përtej kohës…
I ke harruar tashmë
Copat e bukës njomur prej lotësh
Me gishtat e dridhur t’i afroja pranë buzëve të njoma
Që meritonin shpresën e puthjes dhe adhurimit
Ujin si verë e bardhë pikoja nga grushtat e mi kthyer
Si gotë e praruar në vetëtimat e syve
Një Krisht silueta jonë në flakën e qirinjëve…
I ke harruar
Thirrjet e dëshpëruara njerëzore
Tej mureve nënat humbisnin burrat dhe fëmijët
Mesnatat thyheshin në ferr krismash dhe pellgje gjaku
Mengjeset kishin aromë tymi dhe lulesh të djegura
Gjithë jetën e mbetur do ta urrenim shtatën
Në numërtimin e vitit të mbrapshtë absurd
Shtatë pash qiell dhe diell, thoshin të parët tanë
Në e kishim harruar diellin, veç qiellin shihja
Tek sytë e tu të ngulur në pafundësi…
I ke harruar
Fjalët që më ke thanë kur ishim në cep të ferrit
Dhe trupin tim vija barrikadë para teje
Me buzëqeshje boheme dhe sfidë foshnjarake
Vdeksha për ty idhulli im pat’ thënë Krishti
Teksa gozhdohej nga adhuruesit e tij
Në buzëqeshjen e drunjtë…
I ke harruar
Letrat paluar në raftin që i shpëtoi marrëzisë
Përplot dëshmi mirënjohje si ditar Ana Franku
Tash shkruan vepra të mëdha në perëndim
Për dhunuesit që desh na ndalën frymën
Shpërndarë nëpër botën e lume si “heronj”
Dhe merr çmime të mëdha në TV
Duke përshkruar të vertetën e gjymtuar
Në çmendurinë tënde të paskaj…
I ke harruar
Të gjitha ato që kaluam bashkë
Në ngadhnjimin e përflaktë të jetës
Mbi errësirën e një kohe paemër
Të qofshin falë ditët e mia
Buzëqeshja e athershme boheme
Dhe sfida foshnjarake
Por jo e paverteta që vret
Me ligësinë e llumit ku re’ papritur…
I ke harruar
Por kujtimi im si llambë që s’fiket
Rri zgjuar ,ikonë dëshmie
Sterpik fjolla të së nesërmes…

TETOR 2019

VARGJE RESHPIANE

Faqeve të zbehta të Reshpjes
Shëtit kujtesa e pikëllimit
Shikoj ato duar thatake
Atë lëkurë të regjur e të tharë
Sy të përmallur e të lmekur
Si dy liqej të mbushur me akullnajë
Dhimbja e shtrirë gjithë eshtnajës
Mbështjellë me prushin e mendimeve
Vargjet e rrjedhshme si beden kohe
Frymëzim jete e qëndrese
Lëng shpirti që të kall etje
Dhimbje të stërgjatura në rrathë pushteti
Ashtu, imcak, bukuri e vuajtur
Shtrirë në shtratin e vdekjes
Kur lëngimi merrte zjarrmi të padurimt
Reshpja shkruante poezi
Kënga rrëfen qëndresën
Obelisk vargjet e tij….

SONTE DIKUSH DO TE VDESE…

Ka tre net që dëgjoj shpendkeqën
Duke kënduar pemëve të oborreve përrreth
Çative të vjetruara, afër dritareve krrokaste
Ndjellte mort e mallkuara
Dikush sonte do vdesë , ndonjë skamnor
Mbetur rrugëve të jetës i mërdhirë
Pa dorëzgjatjen e të tjerëve
Vuajtja është bukuri e zezë
Në ankthin e parë të gjumit , si në heshtje
Më rrëmbyen ca vargje rebele
Kur shpendkeqja ndjellte vdekjen
Frika më kishte përfshirë ndjeshëm
Sonte (ndoshta ) dikush do të vdesë
Të nesërmen lajmi mori dhenë
Kishte vdekur skamnori i lagjes
Një kore bukë në xhep i kishin gjetur
Një laps e një fletore me vargje
Me dy rreshta shkrim të përmallshëm
“Mos qani për vuajtjen e zezë,
Mos u trishtoni nga pamje e bardhë!….”

DUA TË DEHEM SONTE

Dua të dehem në këtë vetmi nate
Të bëhem tapë me alkol, nekotinë
Të përjargëm, të shkrryhem baltës
Thonjët t’i grimcoj ngadal deri ne gjakosje
Të ç’frenohem i tëri derisa sytë të shohin dritë
Mrekullinë trishtuese që më rri varë
Pastaj të çajë më zë të lartë,piskamë
Ëndërr të fluturoj lartësive
Të shikoj botën si sillet vërdallë
Dëshiroj me Galileun t’i ndrroj dy-tre fjalë…..
Merdianet a mos kanë ndryshuar
Një lëmësh i mbështjellur, moti ngatrrue
Fija nuk i zgjidhet
Nuk di kufi të atdheut
E as vendlindjën ku e kam!
Dua të dehem sonte
Të kënaqem në pakufi me këtë shëmti
Si kjo kohë fluskë sapuni
Që rrëshqet mashtrueshëm
Sipër ndërgjegjies së sëmurë
Në hapësirë të pambarim njerëzimi
Nuk di !
A do ketë durim buzëqeshja e ngrirë
Dhe,shpresat e mërdhira…

Kushdo nieri i leters e i kalemit, e qi të jetë i zoti me perftue në mende të vet idén «Atdhé», kupton mirfillit randsín e madhe qi per kóm ká në vedvedi të mbledhunt e «folklorës» së tij komtare.

«Folklora» âsht pasqyra e kthjelltë e psihes së komit; âsht rrasa mermerit, më të cillen historija zgavrron t’endunt e të shendunt e popujvet; asht cehja e pashterrshme e gjuhsís e e letersís komtare. «Folkloren», po, do të skjyrtojsh, po deshte me shkrue historín e komit, e cilla me hamende nuk shkruhet, por qi edhè pa tê komi jetë nuk ká; «folklores» do t’i siellesh, po deshte me shtue pasunín e gjûhës me fjalë të permvehtsueme, me frazeologí shprehsore, me shembulltyra të gjalla, dramatike; në «folklorë» prap ké me ndeshë më type mâ të nalta, më karaktere mâ të forta, e më motive mâ t’ardhuna e të perkueshme per zhvillimin e leteratyrës komtare. – Epopét mâ të mdhá e mâ të bukura të botës: si nji «Iliade», nji «Shah-Name», nji «Niebelungen», nji «Fingal» etr. etr. kan ngallitë e janë zhvillue mbí bazen e «folklorës» komtare.

Mjerisht disa nder atà të bij të fisit shqyptar, qi mbahen per intelektuala e udhëhjeksa të fatit e të shartevet të komit, por qi shkolla, neper të cillen paten kênë pershkrue, nuk mrrîjti me u a qirue shpirtin krejt prej zdramit të do parimeve sterelizuese e shkatrrimtare, e as me u a hjekë at lmashk pedantizmi e kulimlleku vagabond-modern, qi ata quejn «kultur», perbuzin njomsín e vallevet popullore, bâjn n’asgja bukurín gjithmonë të njethtë e të kerthnestë të rapsodijavet kreshnike, kerveshin buzen mbí randsí të vendimevet të kanunit doketar – droit coutumier – mbí fjeshtsín e artë të mytologís, të prrallavet, e mbí marë «folkloren» t’onë komtare. E pra, sa bukurija thânjesh, sa njomsija e naltsija mendimesh nuk âsht strukë permbrenda ksajë «folklore», më të cillen ká punue psihja heroike e komit marë e i kan rá më limë kavaljetet e gjata, të palodhshme! Per shembull: kû m’a ké – s’po tham në leteratyrë shqype: se mâ kjo e shkreta hecë faqet per dhé, sie grami; por edhè nder leteratyra të reja të komevet të gjytetnueme – nji pershkrim, prû me njyre mâ të gjalla, me shembulltyra mâ të pershtatuna, e me nji burrní mâ bujare, mâ fisnike e te njerzishme mbí hijeshín e nji vashe, se, pershkrimin, me të cillin fatosi i rapsodís «Martesa e Halilit», botue ne «Hýll të Dritës» (1924, f. 261) paraqet hijeshín e Tanushës, së bijs së krajlit:

       "...E un Tanushen vetë e ko’ pa,
       Kúr kem pasë besë me krajlí:
       Gjâ mâ të mirë s’shef njeri nen ket diell?
       Vetulla e sajë ndrejt, si fiskaja [1]; 
       Shteku i ballit, si shteku i malit,
       Kúr merr hana me prendue;
       Syni i sajë, si kokërra e qershís;
       E ká qerpikun, si krahi i dallndyshës;
       Ftyra e sajë, si kuqet molla m’degë:
       Hunda ndrejt, si kalemi i Tushes[2];
       Goja e vogel, si lulja qi shperthen;
       Dhâmët e bardhë, si gurzit e lúmit,
       Fíll mbas shiut, kúr po i shndritte dielli;
       Qafa e sajë, si qafa e pllumit;
       Shtati i sajë, si ‘i shtat çetine;
       Misht e dores, porsi rremi i shemshirit".

Kû e ká Petrarka – mbreti i vjerrshës së bukurís e të dashtnís – nji pershkrim të hijeshís së grues mâ të bukur se ky? Petrarka, mshilë prej mbramjet n’odë të vet, hupë – të thuesh – krejt nder libra e karta të vjetra, në dritë të zbetë e të marrët të nji flake kandili vojit, e cilla herë trashet e herë tëhollohet – thue se po fiket m’ilik të vetin të shkrûmuem: grumullue në magazinë të fantazís së vet allabastra, fildisha, ixhí, zadefa, perle etr. qi ká mûjtë me pá kund në ndonji kishë, në ndonji salon, a duqan sendesh të rralla e të kushtueshme: si edhè kroje e gurra te hartueme, lule e lulishta, kodra e suka të blera, ograja e senjore zotnísh etr. edhè me nji cenë, me nji duresë pernjimend monakale, vêhet e pershkruen në poezí idealin e vet të bukurís – Lauren, tue peshue ç’do mendim, tue matë ç’do fjalë, tue limue ç’do germë, e gjithmonë tue fshâ, tue rektue mbas sajë, si qi edhè sod – mbas gjashtqind-shtatëqind vjetsh – të bâhet se po i ndîen ato të fshâme e të dihame të tijat. Ndersa rapsodi i malevet t’ona neper biga e hije blinit –atjé kû ktheter-rrëmysja shqype murrojë bân çerdhen neper gallushtra të stênavet t’ashklatisuna, çá neper duhme të ndonji rrfeje zharritse, dermuese – gjithkah âsht rrethue me madhní te pamatne të natyrës e me at bukurí dermore të luginavet të karmatisuna e të grykavet t’errta hijet të qarravet e të lisavet disa herësh shekullorë. Ktej nji mal i blertë, me vithna, thana, e stane; andej nji bjeshkë e naltë e rryeshme, randë ngarkue me borë; pertej nji humnere mija metrash shpatit të malit thikë n’teposhtë zgavrrue; në fund t’asajë humnerje nji lum tue gjimue zallit; nji çuterr m’at anë, krejtë bardh prej shkumet, tue u dikue nper krepa: e gurgullo gurra të cemta, e vallzo bylbyla neper brej, aha e çetina: edhè huti tue hukue, edhè ujku tue ulrue, çakalli tue lehë: prap tingllo koçana e capit, blegro kingji i delmes, thuja bariu kangës «terthorçe» e «maje krahit», çurliko fýll e zanamare: kce blegreshat hijevet, porsì Zanat mrizevet: e rrethon, po, nji jetë, nji gjallní, nji galldim, nji gaz, si gazi i prendverës së rruzullimit! Edhè ky, rapsodi, a se në zheg të ditës te mrizi i ahit, a se në mbramet mbas darke urë voters së vet mirëpritse, kapë lahuten në dorë, e plot menden e zêmren me Zot e Shen Nkollë, me Orë e me Zana, me drangoj e kulshedra, me fatosa, kreshnikë, pleq, krén, bajraktarë, pansira, heshta, armë të ngrîjta, tagana, kual mejdanash, besë e burrní shqyptare, pa matë vjerrshë, pa lmue fjalë, e rrmye mendjet në naltsí e bukurí t’argumentit, lshue krejt vedin m’flatra të fantazís së vet t’entuzjazmueme – si thote Ovidi:

   Est deus in nobis; agitante calescimus illo,
   Sedibus ætheriis spiritas iste venit.[3]
   (Fast., VI, 6-7)

tue perkue zanin me tingell të lahutës, i a hîn me pershkrue bukurín e Tanushës, së bijs së krajlit, e tue e ndigjue nji qiell e kaltert, do bjeshkë të nalta, ulkoja e bylbyli, e shokët e vet zêmret bujare, kudon: «E un Tanushen vet e ko’ pá – Gjâ mâ të mirë s’shef nieri nen ket diell» ! E pse s’din shka janë allabastrat, fildishat, ixhít, zadefat, perlet, mergjanet, rubinat e tjera kso çikrrísh salonash e duqanesh, per me pershkrue nji bukurí jo grueje, jo fêmne – e cilla e hiejshme mund të ndollë edhè në mal, në fushë, ne stan e nder shpija të nderit të dyshimtë – por bukurín e nji vashe fisnike, e të nji typi grueje bujare, ky – Titan i rí – me fuqí të fjalës së vet rrmyese, të pushtetshme, perkulë madhnín e natyrës nen lëmaje të harkut të lahutës së vajtueshme, edhe merr ktû nji shtek malit, kû prendon hana: atjè nji çetinë: pertej molla, qershija; nji qafë pllumi, nji krah dallndyshe: gurzit e lumit, fíll mbas shiut kúr po i shndritte dielli, lulet qi shperthejn: prap kalemin e Tushës, rremin prej shemshirit, edhè kta, kaq me nji forcë e gjallní shembulltyrash, naltsí mendimesh, pershtatsí e permvehtsí fjalësh, sa me të vojtë mendja, se jé tue ndigjue kund ndonji thermí te «Titanomakís» s’Eziodit. Posë dámit të Hektorit prej Andromaket, pershkrue prej Homerit n’Iliade, nuk më bjen nder mend, se kam lexue kund ndonji pershkrim mâ të frymzuem me fisnikí e me burrní, e kû titanizmi e njomsija e shembulltyravet të perkojn mâ ambel me naltsín e idévet, se ket pershkrimin e rapsodit malsuer mbí bukurín e Tanushës, së bijs së krajlit. Prandej, mund të jét, ndoshta, se «Laura» e Petrarkës âsht nji «Venus», mbrû m’shkumë të detit; por sugurisht se «Tanusha» e rapsodit të Dukagjinit âsht e bardha ajo «Athenaja», shperthye e armatisne prej rrashtet të Zeusit rruféflakrues.

Prej ktyne fjalve shifet kjartas randsija e madhe, qi per kóm mund të ketë të mbledhunt e «folklores» komtare. E do vû n’oroe, se ktû, perj ngushticet të vendit, kjo randsí u prû vetem në pikpame estetike-letrare e tue skjyrtue vetem nji degë të «folklorës»: poezín popullore. Po t’ishte vendi, po t’a lypte puna me e peshue ket randsí nder të gjitha pikpamet shkencore e letrare, kishte me û pá fort mâ kjartë detyra, qi ká Qeverija e intelektualt shqyptarë, mendjet të kthjelltë e vullndeset të mirë, me u perkujdesë per të mbledhunt e të bashkuemt e ktij visari komtár, qi âsht «folklora».

Randsia e të mledhunit të ligjvet dokesore.

Françeskâjt shqyptarë kjenë njatà, qi nder mâ të parët në Shqypní pán randsín e madhe e ndîen nevojen e të mledhunit të «folklorës» komtare; e nder kta mâ i pari kje – dritë pasët! – Át Shtjefen Konst. Gjeçov, qi me zéll, entuzjazm e duresë i u vû ksajë pune.

Të kryemen kndimet e veta e të marrmen qi muer Urdhnat e Meshtarís, ky françeskan i shkelqyeshem me nji herë i a nisi me mbledhë kangë e valle popullore, prralla, bestytní mitologike, thânje, fjale e kashë-të lashta, lojna, lojë fjalësh, fjalë synonime etr. të popullit t’onë. Edhè mbas pak vjetsh bashkoi nji materjal folkloristik mjaft të madh. Françeskâjt, at herë, ndertuen mbrenda rrethit të vet vepren «Visari komtar», per të mbledhunt e të botuemt e «folklorës», në të cillen vepër mueren pjesë edhè do djelm civila, atdhetarë entuzjastë shkodranë. Edhè kshtû vjetin 1910 botuen të parin blê të ktij kolekcjoni folkloristik, nen titullin «Visari Komtar» të perbâm prej kangësh, vallesh popullore e rojmesh fmijsh, të mledhuna – sidomos prej A. Shtjefen Gjeçov – n’anë të Gegnís. – Kjo vepër do të kishte vijue botimet e veta metodikisht, por erdhen kryengritjet, luftat, kohët e vshtira e jo veç se nuk u botue mâ ndoni tjeter blê, mu hupi shumica e materjalit të bashkuem.

Gjatë ksajë kohe A. Sh. Gjeçov, tue vijue gjithnji me nji cenë e duresë të pa shoqe nder rmime të veta folkloristike, kishte bashkue shum materjal mbí Kanunin e Lekë Dukagjinit: e kúr Françeskâjt (1913) ndertuen të perkohshmen «Hylli i Dritës», nisi me botue m’tê numer per numer shinimet e pikzimet e veta mbí kanûn. Botimi i ktij studjimi të tij mbí kanûn kje pritë me entuzjazm prej Shqyptarësh e prej dijetarësh jashta Shqypnijet. – Disá profesora Akademísh e Universitetesh: nder të cillët edhè Thallòczy: me inzistenca të mdhá lypen prej drejtimit të së perkohshmes autorizimin, qi me mûjtë e me perdorue ato studjime nder vepra të veta. – Nderkaq A. Shtjefni vijote pa i a dá kurr nder rmime e studjime mbí kanûn, edhè pat shtue materjal tjeter të rí kshtû, qi botimi definitiv i kanunit do të kishte dalë, nen ç’do pikpame, nji veper pernjimend fort e interesantshme. Veç shka se u vrá mizorisht në Jugoslaví, e i hupen edhè dorshkrimet, posë qi vepra i mbet pa krye. Tash, Françeskâjt i kan bâ bashkë kto studjime t’A. Shtjefnit Konst. Gjeçov, të botueme rresht mbas rreshti në «Hýll të Dritës», e po botojn tok në nji liber: të sugurtë se me ket veper i ngrefim nji pomendore të padekshme êmnit t’Autktorit, e nji sherbim të pelqyeshem marë komit shqyptár.

Me të vertetë se neper botim të «Kanûnit të Lekë Dukagjinit» i bâhet komit nji sherbim i dobishem, mbasì per ç’do Shtet, qi thotë, se do me jetue e me zhvillue mbas parimeve t’arsyes e të hullís së gjytetnís së vertetë, ligjët gojdhânse e qi permblidhen në kanunin doketar të komit, kan nji randsí të madhe fort në vetvedi: e se prandej duhen pasë para sýsh prej gjith njatyne, qi presin e zbatojn ligjët e Shtetit.

Te bashkuemt e shum njerzve nuk mund të quhet – shoqní, po s’paten të gjith nji qellim të perbashktë. – Qellimi i perbashktë paracakton natyren ase esencen e shoqnís civile të Shtetit.

Nieri ndollë në shoqní në nji mëndyrë të domosdoshme: prandej nieri âsht i detyruem me bashkveprue me tjerë shokë, per pranimin e qeltimit të perbashktë. – Veprimi i perbashktë konsolidon ekzistencen e Shtetit.

Per me veprue mbas nji qellimit, nierit i duhet me kqyrë neper arsye, qi mjetet të jenë të perkueshme me pronim të qellimit: neper vullndesë me nzitë fuqít shpirtnore e fizike per pronim të ktij qellimi. Prandej, per me bashkveprue nieri me shokë tjerë, per nji qellim të perbashktë, lypet arsyeja e vullndesa. – Arsyeja e vullndesa zhvillojn perparimin moral e materjal të Shtetit.

Por arsyeja e vullndesa, qi do të bâjn me veprue kolektivitetin në hullí me pronimin e qellimit, per arsye qi gjithkush i shef e i kupton, nuk mund të jenë individuale, por kolektive, – të perbashkta. Ligja âsht arsyeja e perbashktë; Auktoriteti vullndesa e perbashktë. – Në të pershtatunt me ligjë e me auktoritet ngallitë lumnija e mjerimi i Shtetit: i gjytetasvet marrë kolektivisht e individualisht.

Tash, mâ se pari ligja, per me detyrue gjytetast, do të jét e drejtë ase e ndershme: pse ligja e padrejtë e jo e ndershme nuk mund të krijojë detyrë.

Së dyti, ligja do të jét e dobishme, e preme per të sjellë njimend të miren e posaçme: mbasì shî prej ksajë të mire ngallitë të kênunt e karakteri i ç’do shoqnije të konkretueme e i ç’do auktoriteti qi e qeverisë.

Por në çë mndyrë mund do të reshet kjo e mirë dobije të perbashktë? Mjetet do të jenë të pershtatuna subjektit, qi do të lvitet, do të veprojë: ligjët prá do të jenë të pershtatuna popullit, qi do t’i qesë në punë e jo vetem në pikapame t’idés shoqní, por edhè të rrethânavet individualizuese të tija (Tapparelli). Prandej nji ligjë mund të jét e mirë per nji vend e e keqe per nji tjeter (Beutham). Nji ligjë e preme, po zâmë, per ingilz, aleman e tjerë popuj të shtruem e të gjytetnuem, sugurisht nuk bân – sado e drejtë e e ndershme të jèt – per rrebela të Ballkanit, fatalista të Azís, kanibal t’Afrikës etr. Por edhè kodi penal, per arsye qi ndeshkimi do të jét i pershtatun me vehtjen qi ndeshkohet, si thotë Tapparelli, ndryshon mbas kohve, vendit e komevet; pse shekuj e popuj të ndryshem duen të mira të ndryshme. – Lodra, fjala vjen, dikúr edhè naten permallote gjinden në Shypní; por sod merzitë gjithkendin edhè diten. Kohët ndrrojn, e na me to! Shifet kjartas, pra, se ligjët, per me kênë vertè të dobishme, posë se të drejta e të ndershme, do të jenë edhè të gjashme, due me thânë: të préme mbas psihes e mbas nevojve të njimendta të popullit, qi do t’i majë; e se prandej fuqija ligjdhânse e nji Shteti, para se të presë nji ligjë të ré, duhet t’a njofë mirë shpirtin e popullit e t’i peshojë sa duhet nevojët e kohvet e të vendit, per të cillat ajo ligjë pritet. Per ndryshe ligja del dhûnë e jo hullí jete. Prandej nji filozof i madh thotë, se ligja, para se me kenë ligjë, âsht nji fakt – nji doke, zakon, “adet” e se ligja e drejtë âsht të shprehunt e nji faktit të vertetë – ligjë e kanuni populluer. Kta nuk do me thâne, se dokja, zakoni, “adeti” – kanuni të bâhet ligjë, pa kenë sankcjonue prej auktoritetit; por do me thânë, se nji auktoritet i drejtë do të presë ligjët, tue pasë gjithmonë para sýsh doket, zakonet – kanunin e vendit.

Por kû mâ mirë e mâ kjarët se nder ligjë doketare të nji kanuni ligjdhansët e Shtetit kan për të njoftë shpirtin, karakterin e nevojët e verteta të popullit? Fuqija ktyne ligjve, mâ fort se prej sankcjonit të ligjdhânsve, u vjen prej faktit se janë bâ doke e prej vedit kan hî shî në jetë të popullit; e prandej janë mâ të gjashme, pse edhe influencen e kan mâ të madhe mbí masat, qi merr seicilli nder ato interesat e veta. Ligjët neper kohë e rrethâna ndrrojn: prandej edhe ligjët e kanunint do të ndrrojn; por, para se të ndrrohen, jurista të specjalizuem do të studiojn kohen, mndyren se si me i ndrrue, tue ruejtë gjithmonë frymzimin karakteristik të tyne edhè nder ligjë të reja, neper të cillat të zevendsohen. Kshtû kan punue të gjitha kombet e gjytetnueme, e dér dikû edhè Turkija vetë. – Prane Mehqemes Turkija mbate në Shqypní edhè Xhibalin, i cilli nder do çashtje gjykote mbas ligjvet gojdhânse të kanunit.

Prandaj me gjith arsye tham, se botimi i «Kanunit të Lekë Dukagjinit», perpilue prej A. Shtjefnit Konst. Gjeçov, O.F.M. – dritë pasët! – i sjell komit nji sherbim të dobishem, të pelqyeshem.

Kanuni i Lekë Dukagjinit.

Fjala kanûn s’ká dyshim, se etimologisht rrjedhë prej fjalet greqishte «kanón», qi don me thânë : mastár – njajo vegel drunit a e ndonji brumit tjeter, qi vien me terhjekë viza të ndrejta. Metaforikisht shenjon shtillin e ligjvet gojdhânse e të pa kodifikueme, mbas të cillave hecte dikúr hullija e jetës e e veprimit të popullit shqyptár.

Por pse i thonë: i Lekë Dukagjinit? qe nji çashtje e cilla enè nuk âsht zhvillue krejt mirë e me sugurí të plotë. Nji palë thonë, se quhet i Lekë Dukagjinit, per arsye qi ky Leka e paska mledhë e kodifikue i pari. Ktij mendimi duket se ká kêne edhè Dr. Milan Šufflay, i cilli ne librin e vet «Serbtë edhè Shqyptarët» (perkthye prej slavishtes) thotë në faqe 90 – «Gojdhâna, mbas së cillës këto zakone ligjare të quejtuna me êmnin «Kanuni i Lekës», âsht në lidhje me Lekën III. Dukagjinin» (1459-1479). E vertetë se Auktori i famshem, nuk thotë, se ky Lekë Dukagjini III. ká permbledhë e kodifikue Kanunin në fjalë; por prej do vendeve tjera të librit të tij të sypripermendun mund të thohet edhè, se pernjimend Kanuni ká mûjtë me kênë kodifikue prej Lekës III.

Prej vepret të citueme të Dr. Šufflay theksohen do fakte, qi mund të kenë të perpjekun me kodifikim të ligjvet në Shqypní. Qe nji herë Auktori thotë, (f. 23 et seq.) se që prej së të tremdhetes qindvjete nder do gjytete të Shqypnís gjindeshin zyre noterjale, kû u shkruejshin e prej kahë u perhapshin lajmet gjygjtare të vendit. «Prej trajtës e prej mbrendsís së lajmevet noterjale shqiptare – dukljane, shkruen mandej (f. 25 et seq.) mund të xjerrim ndonji gjâ mbí faret e statutevet të gjytetevet…»

Në nji tjeter vend mandej shton (f. 27) «…qytetasit e Durrsit kishin qenë të shternguem t’i mshehshin statutet e veta. Në fillimin e periudhës së Venedikut (1398) u gjet vetem nder Franciskâjt e atjeshem neni i 35 i nji Statuti, i shkruem mbí papír». Paska pasë pra aso kohe statute të shkrueme në Shqypní.

Mâ teper (op. cit. f. 87 et seq.) Dr. Šufflay kallxon, se si rreth së të tremdhetës qindvjetë filluen me u trajtue në Shqypní si do republika të vogla të permbâme prej disá fshatesh a bajrakësh, «tue marrë me vedi dý elemente të reja: nji ushtarak e nji ligjuer» Kshtû (1414 «e mâ tutjè») bâhet jashtzakonisht i fortë fisi i Hotit, kryetari i të cillit quhej: Kapetan (Capitaneus montanae Hottorum), e rreth vjetit 1415 trajtohet lidhja e barjakvet të Mirditës, e cilla aso kohe mund të dyndte nji ushtrí 12,000 luftarësh. – Se do të ketë pasë dikúr kso republikash të vogla në Shqypní, na difton – mbas mendimit t’êm – fakti, qi ktû ka vise, qi quhen me dy êmna pllojcë. Per shembull: Shalë e Shosh, Pukë e Iballe, Shllak e Temal, Mat e Çidhen etr. Tash, tue kênë se Auktori thotë, se edhe Drishti n’interland të verit të Shqypnís – ká pasë Statutin e vet të kodifikuem (op. c. f. 25) nuk âsht krejt fjalë e pa vend, me thâne, se edhè kto republika kan mûjtë me pasë të kodifikueme ligjët e veta – mos seecilla m’vedi, nji kanûn të perbashktë të gjitha.

Masandej Auktori shkruen, (f. 91 e 180 op. c.) se disá nder kryetarë fisesh në Shqypní u naltsuen në dinast të pamvarun. T’a merr mendja prá, se kta dukë e princa, qi drejt per së drejti e n’êmen të vet lidhshin besë e merrshin e epshin me Shtete të mdhá t’Europës, s’do të kenë lânë mbas dore kodifikimin e ligjvet per vise të veta: mbasì aso kohe u gjindshin kso ligjësh e kso statutesh të kodifikueme. Prandej âsht të gjith gjasa se «Kanuni i Lekë Dukagjinit» dikúr ká kênë i kodifikuem. Ket punë e dishmojn edhè analogít e shumta, qi ligjët e Kanunit te sodshem kan me ligjë të Romës, të Byzantit, të Serbvet. – Merret vesht prej vedit, se, mbas të hîmit të Turqvet në Shqypní, «Kanuni i Lekës» ká hupë si formë kodi, e âsht perdhosë si landë drejtsije.

E po nder cillat vise të Shqypnís qitej në punë, a – si thonë sot – zbatohej «Kanuni i Lekë Dukagjinit»? Qe nji tjeter pvetje, së cilles nuk mund t’i pergjegjet me sugurí; pse mjerisht per shum do arsye mungojn shenime pozitive mbí ket çashtje. Por, per me folë pergjithsisht, mund të thohet se ká pasë vlerë legale nder Lekë (Malsorë të Mbíshkoders) e në Dukagjin. – Dukagjini nder kohë të kalueme perfshîte Shalë e Shosh, Pukë e Iballe, Mirditë, Kthellë e Selitë e Zhuben (Malsín) e Lezhës. – Per ket punë thonë nji palë, se Kanuni quhet i Lekë Dukagjinit, jo pse ká kênë kodifikue prej Lekë Dukagjinit, por pse ká kên zbatue nder «Lekë» e «Dukagjin»; pra: «Kanuni Lekë-Dukagjin», e jo i «Lekë Dukagjinit». Kto çashtje tash i zhvillon me kohë historija.

Fusnotat

Shtjefën Gjeçovi (Janjevë, 12 korrik^[1] 1873 – Zym, 14 tetor 1929) qe frat françeskan, veprimtar i lëvizjes kombëtare, etnograf, arkeolog dhe shkrimtar shqiptar.

Jeta

Leu i biri i Mat Gjeç-Kryeziut dhe Prendës në Janjevë, Vilajeti i Kosovës, Perandoria Osmane; i pagëzuar me emrin Hilë.^[2] Familja e tij ishte me prejardhje nga Kryeziu, një fshat i Pukës. Prindët e dërgojnë më 1884 në kolegjin françeskan të Troshanit, në Vilajetin e Shkodrës, ku mori mësimet e para që e çuan në rrugën e meshtarisë.

Më 1888 përfundoi mësimet dhe u nis më 16 gusht në kuvendin e Fojnicës për vitin e rishtarisë. Vijoi studimet në Derventë dhe Banja Luka, ndiqte mësime edhe në Kreshevë ku njohu epikun kroat P. Grgo Martiq. Ndërmerr punimin për një studim mbi Arqipeshkvinë e Tivarit, me titullin në latinisht Metropolis Antibarensis^[1].

Kryen studimet në korrik të 1896, kur edhe kthehet në atdhe dhe meshon për herë të parë në Troshan, ku ndërron emrin në Shtjefën-Kostandin. Shërben si famullitar në Rubik, dhe verën e 1897 në Pejë dhe emërohet famullitar në Zllakuqan ku në korrik hap shkollën e parë.

Autoritet kishtare e caktojnë në famullinë e Laç-Sebastes nga mesi i 1899 deri më 1905. Rihap shkollën shqipe në Laç, ku shërbeu si mësues dhe i siguronte materialet e para përmes Konicës në gusht të 1901. Më 20 mars të 1902 duhet të ketë qenë në malin e Tomorrit. Largohet më 19 dhjetor 1905 për në bregun kroat ku punësohet mësues në Borgo-Erizzo ku zëvendëson P. Pashk Bardhin dhe po aq shpejt kërkon dorëheqjen^[3]. Shpejt kërkon largimin i tij dhe në vjeshtë merr pjesë Kuvendin e Bajrakut të Kurbinit, po atë gusht e gjejmë në Durrës. I ngarkohen kolegjet françeskane në Shkodër në vjeshtë 1906 deri më 1907 kur ka fërkime me Imzot P. Guerinin dhe konsullin austro-hungarez, në maj e emërojnë në Gomsiqe ku çel dhe shkollën më dt. 31. Vazhdojnë përpjekjet me Dom Nikollë Kaçorrin për mbarëvajtjen e kuvendeve të kurbinasve dhe futjen e armëve nga tregjet e huaja^[4]. Përshëndet këndellshëm punimet e mbajtura në Manastir. Me ardhjen e fushatave ndëshkuese radhitet me çetat komite.

Merr pjesë me krerët e Mirditës, Pukës, Lezhës, Zadrimës dhe malësorëve te Bregmatës në kuvendin që u mbajt në Lezhë më 7 korrik 1913 prej Abatit në përpjekje për ta shpallur Prenkë pashë Bibdodën regjë, mbret^[5]. Më 1915 zbret në Troshan e më pas e emërojnë më 1916 në Thethin e dëmtuar nga kolera e asaj vere, ku i shkruajnë edhe KLSh si anëtar korrespondent për materiale të marra nga goja e popullit^[6]. Kalon në Prekal më v. 1917, shtëpia ku vendoset banohej nga komanda lokale austro-hungareze, e cila zaptonte ata pak ushqime të banorëve^[7]. Më dt. 17 shtator t’atij viti shërbim në Prekal nis t’u japë mësim fëmijëve në dhomën ku banonte. Për këtë veprim ai njofton edhe Drejtorin e Përgjithshëm të Arsimit në Shkodër ku edhe tregon ndër tjera se i mbante mësimet dy herë në ditë, paradite kishte 26 djemë ndërsa pasdite 11 vajza. Tentimet e tij për të tërhequr ndihma materiale në fillim iu kushtëzuan me futjen e shkollës në objektin fetar e më vonë u shëndruan në kërcnime për ndalim veprimtarie si mësues.

Dërgohet famullitar në Vlorë më 1920, ku buan shpesh te Dom Mark Vasa, i parë si halë nga autoritetet italiane. Merr pjesë në takimet me patriotët e krahinës në vjeshtën e atij vit, sipas gazetave “Politika” dhe “Mbrojtja kombëtare” i cilësuar si luftëtar i Njëzetës. Interesohej si kudo edhe për traditat e Labërisë^[8]. Më 7 qershor të 1923 emrohet sekretar i Provincës Françeskane^[9].

Endet në krahinën e Elbasanit nga viti 1924 ku gjatë verës bashkë me Simon Shuteriqin zbulon në kishën e Shënkollit të qytetit të Elbasanit këmbanën e Sopotit të Bërzeshtës, një vjetërsore e kohës së Gjergj Arianitit^[10].

Më 1926 emrohet në famullin e Zymit të Hasit të Thatë, ku vritet në vendin e quajtur Kodër Rrezina më 14 të tetorit 1929. Trupi iu bart nga sivëllau i tij françeskan P. Lorenc Mitroviq OFM përbri dëshmorit tjetër të atdheut, P. Luigj Paliq OFM^[11].

Vepra dhe mirënjohje

Ndërmerr qysh në moshë studentore një punim historik mbi Arqipeshkvinë e Tivarit, duke punuar të paktën gjashtëmbëdhjetë faqet e para^[1]. Botimet e para të Gjeçovit janë dymbëdhjetë poezi tek “Albania” e Konicës me emër pende Lkêni i Hasit. Shkruan dramat Dashtunija e atdheut më 1901, Kushtrimi asé Mark Kuli Kryeqitas 1903, Shqiptari ngadhënjyes 1904, Princi i dy Dibrave asé Mojs Golemi 1904; Shqiptari ngadhënjyes, 1904; Katër të lumtun, asé Edipi i Shqipnis, 1926; një pjesë prej të cilave ende në dorëshkrim që gjenden në ASH.

Shqypton dramat Atil Reguli. Dramë me trii pamje të Metastasit më 1905, që e boton më 1912; Vajza e Orleansit asé e Lumja Joana D’Ark përkthye nga A.F. Bergamo dhe botuar më 1915; Shna Ndou i Padues i autorit N. Dal-Gal, 1912.

Shkruan po ashtu edhe novelat, Mnera e Prezës 1902 dhe Rrafgime 1903^[12]. La pa botuar përkthime të sentencave të Sokratit, të romanit polak shumë të lexuar Quo vadis (1916) të Shenkieviçit dhe pjesëve nga ‘Scritti su Parga‘ të poetit neoklasik italian Ugo Foskolo. Përveç kësaj, Gjeçovi na ka lënë si trashëgim gjithsej tridhjetë e tetë vepra origjinale ende të pabotuara, ndër to shtatë pjesë teatrore dhe disa tregime^[13].

Kanuni

Kryevepra e tij, Kanuni i Lekë Dukagjinit, është përmbledhja më e përmendur e ligjit zakonor shqiptar. I kopsitur në 1263 nene, nisi të botohej së pari tek “Albania” e Konicës më 1897-98^[13] dhe më pas në organin e shtypit të françeskanëve që nga dalja e Hyllit më 1913 gjer më 1924. Gjatë lëvizjes së shpeshtë ndër famullitë e Veriut prej Kurbinit deri në Rrafshin e Dukagjinit, ai mblodhi normativën e rendit dokësor ndër shtresëzimet më të mbrame të këtij të fundit. Shenjat e këtij punimi dukeshin qysh më 1911 kur ndikoi fort në botimin e “Visaret e Kombit” të sivëllaut V. Prennushi. Pa llogaritur artikujt e shumtë “Përralla popullore”(1903),”Doke e zakone vdekjeje”(1907), “Mënyra e jetesës në Malci” (1908), ”Doke e zakonesh dasmash”(1910-1911), “Vaje “ në raste vdekjesh (1917-1920). Një pjesë e dorëshkrimeve humbën me vdekjen e tij.

Botimi i Kanunit u arrit më 1933, mbas vdekjes së mbledhësit, me një parathënie të P. Fishtës. Vendosja e titullit duket se shoshitet prej Fishtës kur shkruan se iu vendos prejse zbatohej dhe kishte formë gatiligjore dikur ndër Lekë (malësor, sipas kumtit parak, banorët e Malësisë së Madhe) dhe Dukagjin. U përkthye më vonë nga mikesha e shqiptarëve dhe e Eqrem bej Vlorës, baronesha Marie Amelie von Godin pjesë-pjesë, e me ndihmën e etënve françeskan. Punim i cili bëri të mundur që më 1936 Universiteti gjerman i Drezdenit i dha doktoratën postum P. Gjeçovit për vleftën e Kanunit. Në italisht u përkthye nga P. Pal Dodaj në bashkëpunim me Giuseppe Schirò dhe u botua nga Akademia e Arteve dhe Shkencave në Romë më 1941^[14].

Shih edhe

Wiki Libri: Vitviteja : Hilë Gjeçi

Referimet