Nga Aurenc Bebja*, Francë – 20 Shtator 2025

Gazeta norvegjeze “Nationen” ka botuar, të enjten e 28 prillit 1921, në faqen n°3, intervistën e Aleksandër Moisiut për revistën “Skappels” rreth pjesmarrjes së tij asokohe në Luftën e Parë Botërore, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar:

Pjesëmarrja e Aleksandër Moisiut në Luftën Botërore.

Aleksandër Moisiu, aktori më i madh gjerman, të cilin së fundmi kemi pasur rastin ta shohim dhe ta admirojmë këtu, ka treguar për revistën “Skappels” pak për pjesëmarrjen e tij në luftë gjatë qëndrimit të tij këtu.

— A morët pjesë në Luftën Botërore ?

— Po, nga ana gjermane, dhe unë isha aty që në fillim. Më 1917 më kapën francezët dhe më çuan në një vend në Gjirin e Gascognes. Megjithatë, arrita të arratisem dhe në këmbë u enda nëpër të gjithë Francën mbi Pirenejtë (Pyrénées), por më kapën në kufirin spanjoll.

(Dimë që ka qenë bashkëshortja aktuale e Moisiut, aktorja e njohur zonja Terwin, e cila kur dëgjoi se Moisuin e kishin zënë rob, lëvizi qiellin dhe tokën për ta liruar. Dhe më në fund funksionoi. Por Moisiu nuk thotë asgjë për këtë.)

Megjithatë, pas një kohe të shkurtër më liruan në shkëmbimin e të burgosurve dhe më dërguan në shtëpi.

— Çfarë ju bëri përshtypje më të madhe gjatë luftës ?

— Nuk ishin të vdekurit në fushën e betejës, thotë ai. Nuk kam duruar kurrë më parë të shoh një operacion apo njerëz që ishin plagosur në një aksident, me pak fjalë gjak, por nuk kaloi shumë dhe shikimi i të vdekurve dhe të plagosurve u bë zakon. E konsideroja luftimin si një sport, adrenalina më bënte të pandjeshëm.

Jo, kishte gjëra të tjera që më bënë përshtypje shumë më tepër. Mund të duket një gjë e vogël në krahasim me gjithçka tjetër, por më kanë lënë një përshtypje të pashlyeshme.

Për shembull, ne ishim vendosur në qytetin e vogël francez të Salomé-së. Në shtëpinë ku isha unë jetonte një grua dhe vajza e saj, një vajzë e vogël e bukur tre vjeçare. Me ndihmën e çokollatës dhe mirësisë, ne ishim bërë miq vërtet të mirë. — Ne kishim bombarduar anglezët me shumë zell për një kohë të gjatë me topat tanë me rreze të gjatë, por një mbrëmje, kur ata zbuluan pozicionin tonë, ata filluan të përgjigjen. Gjuajtja e parë preku shtëpinë tonë. Unë nuk u preka, por 3 vjeçarja e vogël. Ajo jetoi për disa orë në një gjendje të pavetëdijshme, pastaj hapi sytë dhe shikoi nënën e saj, shtrëngoi buzët si për të qarë, pastaj humbi sërish ndjenjat dhe vdiq. Ishte e tmerrshme të shihje pikëllimin e nënës, pikëllimin e saj të heshtur dhe të dëshpëruar ; Këto janë gjërat më të tmerrshme në luftë.

Më kujtohet një episod tjetër i vogël. Ne drejtuam një numër të burgosurish francezë nga fronti përmes qytetit të vogël të Notre Dame de Lorraine. Në rrugë dhe në dyert e shtëpive, gratë qëndronin duke pritur — ata shikonin me ankth të burgosurit që kalonin : A është ai atje ? Burri im… vëllai im… i dashuri im ?

Më duhet të shtoj se ishte e ndaluar, nën dënimin me vdekje, t’u drejtohej një fjalë të vetme të burgosurve.

Oh, ata sy ! Ato vështrime lutëse, përgjëruese dhe të dëshpëruara dëshmonin më shumë për vuajtjet se çdo rrëfim nga fusha e betejës.

Pushuam në një bujtinë. Pritësi, një njeri me përafërsi 60 vjeç, shërbeu vetë. Ai ishte një nga gjërat më rrëqethëse që kam parë ndonjëherë. Ai ishte i sjellshëm dhe i zbatoi urdhrat tona me përpikëri, dhe kërkesave dhe pyetjeve tona u përgjigj : Oui monsieur (Po, zotëri) ! Bien monsieur (Mirë, zotëri) ! i shoqëruar nga një qëndrim i ngurtë. Por fytyra e tij ishte e ngurtë dhe e palëvizshme si e gdhendur në gur, dhe vështrimi i tij ishte i shurdhër dhe pa shprehje. Një vuajtje e tmerrshme memece foli nga kjo maskë. Trupi i tij ishte skllavëruar, por shpirti i tij nuk mund të detyrohej — ishte i vdekur.

Por ka ndodhur edhe diçka që njeriu e kujton me kënaqësi. Megjithatë, ka njerëz që, pavarësisht luftës dhe armiqësisë, mbeten njerëz, që kanë aventura edhe jashtë romaneve. Më parë u bëra i burgosur në një qytet të vogël francez. Ishim rreth njëzet veta. Njerëzit na pështynin dhe na shanin. Pastaj papritmas një kadet i ri francez erdhi tek ne, u prezantua dhe tha me një gjermanishte shumë të dobët :

— Nuk dua t’ju pyes si jeni, sepse e shoh që nuk ndiheni mirë, por do të doja t’ju ndihmoja nëse mundem. Ju ndoshta keni njerëz të dashur që dëshironi të dinë se jeni gjallë. Do të kujdesem që telegramet të dërgohen përmes Zvicrës.

Ne i dhamë adresat tona dhe ai telegrafoi për të gjithë ne.

Disa vite më vonë, u plagosa në gjoks nga një copë predhe dhe u shtrova në një spital në Zvicër. Pashë një listë me disa francezë që ishin zënë rob në Darmstadt dhe aty gjeta përsëri emrin e tij. Më pas i telegrafova mikut tim shkrimtarit von Unruh-e dhe i kërkova të bënte ç’të mundej për të riun. Nëna e tij më shkroi më vonë dhe më falënderoi ; Djali i saj kishte marrë trajtimin më madhështor. Po, ai tregoi dashuri dhe shikoni – ”schon ist der Lohn da !” (shpërblimi është tashmë aty !)

—  Çfarë mendoni për francezët në luftë ?

— Ushtari francez është një zotëri, por oficeri francez është po aq “schwein – derr” sa gjermani. Anglezët janë shumë më të mirë, ata përgjithësisht sillen me mençuri dhe mirësi. Italianët u treguan gjithmonë si fëmijët e mëdhenj që janë : ata ishin po aq të gjallë dhe të sjellshëm me miqtë e tyre sa me armiqtë e tyre.

Moisiu nuk thotë asgjë për vuajtjet e tij ; por prej tij duket qartë se plagët e shumta të luftës nuk kanë kaluar mbi të pa lënë gjurmë. Por sa bekim që aktori i madh nuk u bë viktimë e luftës !