Nga Aurenc Bebja*, Francë – 19 Janar 2024

“Missionary Herald” ka botuar, në dhjetor të 1912, në faqet n°561 – 564, intervistën e patriotit, edukatorit dhe autorit Kristo Anastas Dako mbi situatën e kombit tonë, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet blogut të tij “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Shqipëria në Luftën Ballkanike

Një intervistë me z. Kristo A. Dako

Z. Dako, emri dhe puna e të cilit në lidhje me Misionin e Bordit Amerikan në Shqipëri nuk janë të panjohura për lexuesit e “Misionary Herald”, është tashmë një mërgimtar në këtë vend dhe student i diplomuar në Kolegjin Oberlin. Një njeri me mençuri të pjekur, që flet dhjetë gjuhë, i ditur në çështjet e përfshira të asaj toke të shumë racave dhe feve, z. Dako është në gjendje të flasë me autoritet mbi një temë me interes të sotëm, për të cilën ka shumë konfuzion mendimi. Falë fakultetit të Kolegjit Oberlin, Missionary Herald është në gjendje t’ua prezantojë këtë artikull aktual lexuesve të tij. — Editori.

“Në çdo diskutim për krizën ballkanike, një pikë duhet bërë e qartë. Aktualisht, elementi më i rëndësishëm i Turqisë Evropiane është elementi autokton shqiptar. Megjithatë, turqit nuk do të pranojnë kombësinë e dallueshme të shqiptarëve, as grekët, as italianët dhe bullgarët, megjithëse Kançefi (Kantchef) vlerëson popullsinë shqiptare në Maqedoni në 124.000 frymë, ndërsa statisticieni serb, Gobsheviç (Gobchevitch), e vendos totalin në 165.000 frymë.

Tani ju pyesni për shkaqet e shqetësimit aktual. Për çfarë po lufton Shqipëria ? Nën Sulltan Hamidin II popullit tim iu ndalua të shkruante apo të lexonte në gjuhën e tij amtare. Filluam të formojmë organizata politike në Bukuresht, Sofje, Kajro dhe Boston dhe kur filloi lëvizja xhonturke, përfaqësuesit e tyre komunikuan me organizatën tonë. Kjo është shumë zbavitëse tani, sepse, përkundër mohimit grek dhe turk se populli ynë ekziston, pëlqimi ynë (mos harroni se ne jemi elementi më i madh kombëtar në Turqinë Evropiane) ishte absolutisht i nevojshëm për suksesin xhonturk. Ne ishim të ftuar të bashkoheshim kundër Hamidit. Na u premtua liri e plotë arsimore dhe fetare, dhe u tha se myslimanët do të ndërtonin rrugë nëpër krahinën tonë dhe do të ngrinin shkolla dhe spitale për ne. Prandaj, dhe kjo është e njohur në qarqet diplomatike evropiane, por nuk shfaqet në dërgesat amerikane, 100.000 njerëz të mi u mblodhën në Ferizaj dhe i dërguan një telegram Sulltan Hamidit, duke thënë : “Ne jemi pro Kushtetutës. Nëse nuk e jepni, ne do të marshojmë drejt Kostandinopojës.” Menjëherë pas kësaj, bota mësoi se xhonturqit kishin pasur sukses dhe se Kushtetuta ishte një fakt i vërtetë, por kabllogramet nuk përmendnin ata përmes të cilëve kishte ardhur në të vërtetë suksesi.

Dhjetë muaj pas Kushtetutës xhonturqit filluan të thyejnë premtimet e tyre ndaj nesh, dhe është një çështje e njohur sesi Turgut Pasha u dërgua kundër Malsorëve, fisit të famshëm malësor shqiptar që jetonte në kufirin malazez. Mizoria e Turgutit në këtë fushatë solli përfundimisht dorëheqjen e tij, në realizimin e së cilës pata privilegjin të merrja pjesë. Më lejoni t’ju tregoj diçka që kam parë. Populli im është i ndarë në fise, secili jeton nën udhëheqësin (bajraktarin) e vet dhe udhëheqja është e trashëguar. Kur babai bie në betejë, djali i madh e merr flamurin dhe kështu me radhë derisa të mos jetojë asnjë mashkull; pastaj gruaja e shefit të parë merr flamurin. Mirëpo, në një nga fushatat kundër Turgut Pashës, të gjithë pjesëtarët e fiseve shqiptare kishin rënë. Gruaja e shefit mori komandën dhe qëndroi në këmbë për dymbëdhjetë ditë. Me duart e veta vrau shtatëmbëdhjetë turq. Ajo u kap nga oficerët turq dhe vdiq, por jo para se t’i prisnin veshët, hundën, ta kishin verbuar – nuk mund të hyj në detaje të mëtejshme. I shkrova në shenjë proteste gazetës kryesore shqiptare, Bashkimi Kombit, që do të thotë “unification of the nation.” Artikulli im u riprodhua në shtypin gjerman, francez dhe anglez. Atashenjtë ushtarakë turq në Gjermani u kritikuan ashpër dhe unë u arrestova në Elbasan dhe më mbajtën me zinxhirë në një udhëtim gjashtëditor me kalë deri në Gjakovë. Pas një jave më lanë të lirë, sepse sigurisht që nuk mund të bëhej asnjë akuzë e rregullt kundër meje. Por menjëherë u zhdukën të gjitha gazetat tona, u konfiskua Bashkimi Kombit dhe na u mbyllën shtypshkronjat. Kombinimi i këtyre elementeve shkaktoi lëvizjen e madhe Malësore të vitit 1911, që është fara e gjithë situatës aktuale.

Pikërisht në maj të këtij viti z. Charles R. Crane, nga Çikago, erdhi tek unë në Manastir dhe më kërkoi ta drejtoja përmes Shqipërisë. Ne vizituam qytetet e rëndësishme dhe z. Crane i bëri shumë përshtypje gjithçka që munda t’i tregoja. Një ditë në burgun ushtarak të Shkodrës pamë dy gra udhëheqëse fisesh. Ato kishin udhëhequr popullin e tyre në betejë. Njëra vuante nga thyerja e krahut, tjetra nga thyerja e kofshës. Atyre iu mohua ndihma mjekësore dhe u rrahën para gjykatës së burgut. Z. Crane u kthye nga unë dhe më tha: “Kjo është një fyerje kundër qytetërimit të krishterë.” Unë u futa në burg si person i dyshimtë dhe sikur z. Crane të mos më kishte qëndruar pranë dhe të përdorte ndikimin e tij mbi guvernatorin vendas, ose valiun, do të isha dënuar përjetësisht. Pas udhëtimit tonë z. Crane deklaroi se ai i konsideronte shqiptarët si popullin më të shquar të Perandorisë Turke dhe se ata meritonin në çdo mënyrë ndihmën e botës së krishterë për të ndjekur çështjen e tyre. Mund të shtoj se për mendimin tim Europa i detyrohet Shqipërisë më shumë sesa e kupton ajo, sepse nëse gjenerali ynë Skënderbeu nuk do t’i kishte kontrolluar myslimanët në gadishullin Ballkanik, ata do të kishin shkuar në Vjenë dhe do ta kishin mbajtur Evropën Qendrore në mëshirën e tyre; por Skënderbeu mundi turqit në njëzet e dy beteja dhe mbajti nën kontroll hordhinë myslimane, duke i dhënë Evropës kohën e nevojshme për të zhvilluar qytetërimin e saj.

Kur z. Crane u largua, ai më dha 10.000 kurona austriake për të punuar në mesin e refugjatëve në Podgoricë në Mal të Zi, dhe ra dakord të mbështeste gjashtë djem në Kolegjin Robert (Robert College) dhe gjashtë vajza në Kolegjin Amerikan në Kostandinopojë, ku ata do të trajnoheshin për punë të veçanta në të gjithë vendin. Ishte privilegji im të përzgjidhja këta student (nxënës) dhe kolegët e mi ranë dakord se asgjë më domethënëse se kjo nuk mund të bëhej për lëvizjen kombëtare shqiptare.

Ju po më kërkoni gjykimin tim për gjërat më të rëndësishme në këtë moment. Së pari, më duhet të them se shqiptarët nuk e marrin parasysh interesin që pretendojnë të kenë bullgarët, serbët, grekët dhe malazezët për autonominë e Shqipërisë dhe Maqedonisë. Populli im e di shumë mirë se çështja reale nuk është autonomia e Maqedonisë dhe Shqipërisë, por dhënia e territoreve atyre që protestojnë kundër miqësisë sonë. Prandaj, nëse lind nevoja, shqiptarët do t’i ndihmojnë turqit, jo sepse e duan Turqinë – duhet ta them qartë këtë – por sepse duhet të mbajnë kontrollin e territorit të tyre. Ne e shohim Anglinë si aleaten tonë më të fortë aktualisht, sepse Anglia ka qenë mikja jonë dhe nuk ka asnjë interes për Shqipërinë. Ne i besojmë asaj më shumë se çdo Fuqie tjetër të Madhe. Nga të gjitha punët institucionale në vendin tim, atë të kryer nga amerikanët ne e vlerësojmë më shumë. Grekët, bullgarët, italianët, madje edhe austriakët po punojnë për të na shkombëtarizuar, ndërsa Amerika dhe Anglia po punojnë në një mosinteresim perfekt për të mirën tonë.

Nuk mund të theksoj mjaftueshëm një pikë tjetër. Bota harron që njerëzit e mi ishin fillimisht të krishterë. Kur u pushtuam nga myslimanët, ata prej nesh që nuk donim ta përqafonim plotësisht Islamin, por nuk mund të hiqnim dorë plotësisht nga besimi mysliman, u bënë bektashi. Unë nuk mund t’ju shpjegoj saktësisht se çfarë do të thotë kjo, por të gjithë vendasit në rajonin tonë e kuptojnë këtë. Mendimi im është ky : para Skënderbeut, njerëzit e mi ishin të krishterë. Ndoshta nuk është e pamundur që këta myslimanë shqiptarë, që janë më shumë se dy milionë, të bëhen sërish të krishterë.”