Shpata është e verbër, kur sytë janë të mbyllur-

(T.Saffazadeh)

Lexon poezitë moderne perse, të shqipëruara me mjeshtëri nga poeti dhe përkthyesi i mirënjohur, Perikli Jorgoni dhe nuk mund të qëndrosh indiferent për vlerat universale, që vijnë nga thellësitë e Orientit. Edhe pse ato vërshojnë nga kohëra dhe vise të largëta të botës, bëhen shpejt pjesë e trurit dhe e mendjes, e shpirtit dhe e zemrës së lexuesit shqiptar. Universaliteti dhe kohezioni shpirtëror e psikologjik e bën “Simurgun” poetik iranian, që jo vetëm të shëtisë në të katër anët e botës, por edhe të depërtojë thellë në zemrat e të gjithë njerëzimit. Poezia moderne perse, duke qenë e hapur, jo vetëm ndaj letërsisë së vjetër dhe asaj klasike iraniane, por dhe asaj europiane, ka krijuar një stil vjershërimi të pëlqyeshëm edhe nga bota perëndimore.

DY MAJAT E POEZISË PERSE

Dy nga majat kryesore të poezisë moderne perse janë poeti dhe piktori i madh, Sorhab Sepehri (1928-1980) dhe poetja e përkthyesja e rrallë, Tahereh Saffazadeh (1936-2008). Me penën e tyre të rrallë, ata kanë krijuar dhe përçuar bukurinë dhe ngrohtësinë e papërsëritshme të flladit të Orientit. Janë 8 vëllime poetike, që e kanë bërë të njohur poetin iranian S. Sepehri. Por ai, që s’e fshin kurrë nga kujtesa e mijëra e mijëra lexuesve të botës, është vëllimi me titull “Gjurmët e ujit”. Poezitë e këtij vëllimi janë sintezë e biografisë dhe shpirtit poetik të autorit, aq sa shumë lexues, figurën e tij e identifikojnë me brendinë e kësaj poezie. Sorhab Sepehrin, poeti Xhevahir Spahiu e ka thirrur me epitetin “Simurgu” poetik i qiejve të sotëm iranianë, sepse është ky “zog i mendjes” dhe i zemrës, që i ka rrëmbyer “buzëqeshjen e hutuar” dhe me të në mendje, “fluturon larg” drejt lartësive të pafund.

Fantazia poetike e Sepehrit e ka burimin te shushurimat dhe freskia e ujit të pastër, te bukuria e luleve të brishta, te “trokëllimat e kuajve të shpejtë”, te “virgjëria” e vetmisë së rrallë, te vrapi i kujtimeve fëminore, te ëmbëlsia e tingujve të barit, që “këndon” nën kosë. Në filozofinë poetike të këtij vjershëtari të madh, ndërthuret koncepsioni metafizik me atë materialist. Thelbi i filozofisë së tij, për raportin ndërmjet trupit dhe shpirtit, është sentenca filozofike e Rumiut: “Trupi është shtrati i lumit, ndërsa shpirti, rrjedha që rend”. Thelbi i këtij botëkuptimi metafizik, i ka rrënjët tek misticizmi budist.

FORCA E MESAZHEVE

Poezitë e tij e marrin bukurinë dhe forcën e mesazheve nga dielli dhe drita, nga uji dhe dashuria. Drita në poezinë e tij “vërshon si lumë lartësish”, nga një burim i padukshëm, që është frymëzimi. Prandaj ai i “sharton sytë me diellin, zemrën me dashurinë, hijet me ujin dhe degët me erën”. Uji, në poezinë e S.Seperhit është bërë simbol i jetës dhe freskisë, i pastërtisë shpirtërore dhe kthjelltësisë së mendimit e veprimit. Prandaj, ai i bën thirrje njerëzimit, që të mos e “bëj pis rrëkenë”, sepse “ndoshta, një pëllumb më tej po pi ujë”. Uji e tremb vdekjen, por e ripërtërin jetën. Poeti e ndjen veten përherë mes dritës dhe luleve, mes diellit dhe ujërave, mbi lumenj dhe ura, mbi dallgë dhe furtuna. Mes tyre, ai ekzaltohet, kur sheh” një tren, që transporton dritë e drejtësi” dhe dëshpërohet thellë, kur sheh një plehaxhi, që lutet për lëkurën e pjeprit”(45). Kudo që shkela, deklaron ai poetikisht, pashë ujë dhe tokë, drejtësi dhe padrejtësi, urrejtje dhe dashuri. Si njohës i thellë i realitetit të djeshëm dhe të sotëm, ai ka mundur ta pasqyrojë qartë thelbin konfliktual të shoqërisë njerëzore. -Unë, deklaron ai poetikisht, nuk kam parë dy plepa armiq”. E kundërta ndodh me njerëzit. Ata bëhen armiq me njeri-tjetrin, edhe “për ngjyrën e lëngut të supës”. Poetin e tronditin “makinat e blinduara, kur ato shkelin mbi ëndrrat e fëmijëve”. Objekt i poezive më të bukura të S.Seperhit janë bërë dukuri thelbësore të ekzistencës njerëzore, si jeta dhe vdekja, liria dhe skllavëria, urrejtja dhe dashuria. Vargjet, për këto dukuri, shpesh janë përkufizime poetike e sentenca filozofike, me vlera universale, kohore dhe hapësinore.

JETA DHE VDEKJA

Për poetin S.Seperh, “jeta dhe vdekja” mbartin flatra të gjera” dhe “burojnë nga përmasat e dashurisë”(57). Jeta është “fiku i parë i zi në gojën e athët të verës”, “fëshfërima e sirenës së trenit”, “lulja e shumuar në përjetësi”, “përsëritje e jetës së lagur, që noton në pellgun e së tashmes”(59). Jeta dhe vdekja janë vazhdim i njëratjetrës. Vdekja nuk është “fundi i pëllumbave”, prandaj më poshtë shkruan: “Le të mos i frikësohemi vdekjes”, sepse ajo “banon në klimën e këndshme të mendjes” dhe “këndon në laringun e skuqur të fytit”(62). Një nga poezitë më të bukura të poetit të madh iranian S.Sepeheri është ajo me titull “Shtegtari”. Në këtë poezi ai shpreh mendimin poetiko-filozofik, se “bukuria është dashuri dhe dashuria është jetë e mrekulli”. Të dashurosh, do të thotë “të udhëtosh drejt ndriçimit të vetmisë”. Dora e dashurisë është “…si grepi i vogël i minutave,/Dashuria dhe minutat flenë mbi dritën” (70). Uni poetik i Sepeherit përçon te lexuesit mesazhe të forta morale dhe shpirtërore, filozofike dhe shoqërore, për pastërtinë shpirtërore dhe bukurinë, për lirinë dhe skllavërinë, për humanizmin dhe egërsinë, për dritën dhe errësirën, për urrejtjen dhe dashurinë, për turbullirën dhe kthjelltësinë. Në poezinë “Një mesazh në udhë” ai shkruan: “Unë do të hedh çdo fëlliqësi nga buzët, /unë do të shemb çdo mur nga themelet, /unë do t’u them hajdutëve: “Ka arritur një karvan i ngarkuar me buzëqeshje”. Duke e ndjerë veten misionar të shoqërisë ai tërë jetën ka luftuar “të grisë retë”, “të shartojë sytë me diellin dhe zemrën me dashurinë”, hijet me ujin dhe degën me erën”(95).

TAHEREH SAFFAZADEH DHE GROTESKU POETIK

Poezia moderne perse nuk mund të kuptohet pa emrin e poetes dhe përkthyeses së rrallë, Tahereh Saffarzadeh. Figura e saj lartësohet, jo vetëm brenda hartës së poezisë iraniane, por dhe të asaj botërore. Origjinaliteti dhe vetëdija, imagjinata dhe kthjelltësia, guximi dhe çiltërsia, vetëdija shoqërore dhe mjeshtëria e rrallë vjershëruese, e bëjnë atë të papërsëritshme. Problematika e krijimtarisë së saj është, sa e gjerë, aq dhe e larmishme. Objekt i poezive të saj janë bërë: jeta dhe vdekja, dashuria dhe urrejtja, e kaluara dhe e tashmja, historia dhe e ardhshmja. Zotin dhe lirinë, poezinë dhe dashurinë, ajo i koncepton hallkat e përjetshme të ekzistencës së saj. Për të, njeriu duhet të jetë i lirë, jo vetëm nga të tjerët, por edhe nga vetvetja, sepse, sipas saj: “Skllavi i vetvetes është skllav i të tjerëve”. Nëpërmjet humorit, ironisë dhe sarkazmës, ajo godet despotët dhe ambiciozët, egoistët dhe frikacakët, mburravecët dhe përtacët, lakmitarët e parasë dhe të seksit, qeveritarët dhe pseudo-intelektualët. Me groteskun e saj të mprehtë, ajo fshikullon, jo vetëm plagët e shoqërisë së kaluar, por dhe asaj të sotshme. T. Saffarzadeh dëshpërohet thellë, kur vë re se edhe njerëzit e sotshëm, ashtu si dhe të djeshmit, vuajnë nga disa plagë të pashërueshme, si varfëria dhe padija, shtypja dhe padrejtësia, mungesa e lirisë dhe egërsia, kur sheh se si pushtetarëve të sotëm u “rriten kthetrat”, ashtu si dhe sulltanëve të djeshëm.

“UDHËTIM NË MIJËVJEÇAR”

Nëpërmjet vargjeve të poemës “Udhëtim në mijëvjeçar”, ajo shpreh protestën e saj qytetare, kur sheh se edhe njeriu i shoqërisë moderne “përulet para padronëve për të marrë një monedhë. Atë e trishton fakti që edhe në kohërat moderne “çmimi i mallrave rritet, ndërsa çmimi i gjakut bëhet gjithnjë e më i lirë”. Është kjo arsyeja, që siç shkruan ajo: “Vajtimi dhe mjerimi i njerëzimit,/rri varur si një vëth në veshin e botës”. Shkaktarët e vërtetë të varfërisë dhe urrejtjes janë “fytyrat e dhjamosura të zengjinëve, që kanë ngjyrën e njerëzve të vdekur”(120). Prandaj, ajo rend kudo në botë, “të blejë në tregun e zi pak dashuri”, për të shëruar urrejtjen dhe varfërinë, shtypjen dhe egërsinë. Në poezitë e saj bashkëjetojnë mistikja me realen, e zakonshmja me të jashtëzakonshmen, tonet e ulëta me ato të larta. Edhe për poeten Saffarzadeh, trupi i njeriut është i përkohshëm, ndërsa shpirti është i përjetshëm. Për të, “babai është qielli”, “nëna është toka”, ndërsa “unë”, shkruan ajo, “jam horizonti(137). Kur sheh se “Dikush fle nën thundrën e tiranëve”, “rëmon muret e natës”, që t’i gremisë për t’ia lënë vendin ditës, sepse ajo, “s’lejon askënd, që të ngrejë një mur të gurtë, mes saj dhe diellit”. Janë të shumta vargjet e saj, që kanë peshën e sentencave të bukura filozofike me vlera universale, si: “Shpata është e verbër, kur sytë janë të mbyllur”, “Skllavi i vetvetes është skllavi i të tjerëve”(221). Dritën dhe duart e pastra i gjen te “duart e gjetheve” dhe te dishepulli i Profetit Muhamet, i cili sipas saj, nuk ka as lëkurë, as ngjyrë, por frymë dhe shpirt të bardhë(240). Në poezinë moderne perse, lexuesi gjen edhe magjinë e fjalës edhe melodinë e simfonisë më të bukur, edhe vrullin e shpirtit, edhe mrekullinë, edhe vargun e gdhendur, edhe ëmbëlsinë, edhe freskinë e flladit të ngrohtë të Orientit, edhe bukurinë. Është kjo arsyeja, që mesazhet e poezisë moderne perse, janë bërë pjesë e shpirtit të njerëzimit të botës së të gjitha kohërave.

/Gazeta Panorama