Shkrimin homazh për vdekjen e poetit Qazim Shemaj para një viti, gazetari i njohur Xhevdet Shehu e titullonte “Lamtumirë, liriku ynë Qazim Shemaj!” Në këtë titull, si në embrion, shënohet me dorë të sigurt e ardhmja e Qazimit si “poeti ynë”, domethënë i poezisë shqipe dhe, posaçërisht, si lirik i spikatur i saj.
Sa rroi dhe gjersa vdiq, ai jetoi me poezinë dhe për poezinë. Në jetën time jo të shkurtër, unë nuk kam njohur njeri që t’i jetë përkushtuar poezisë me hove aq të shpeshta, aq të zjarrta, aq ëmbëlake, sa Qazimi. Në rininë tonë, kur e dëgjoja të fliste për poezinë, më dukej se ajo ishte e pamatë dhe bota vetë ishte një pjesë e poezisë dhe jo e kundërta.
50 vjet më vonë, në agoni, në kapërcyellin jetë- vdekje, ai nuk e kishte braktisur ende poezinë. Rrinim pranë shtratit të tij të agonisë dhe i flisnim kur e kur. Ai nuk përgjigjej. Atëherë mua më pushtoi një trill i çastit. I vajta te kryet dhe i fola:- Qazo, si i quante Dritëroi vjershat e tua?
– Qumësht vjeshte,- foli ai me zë të shuar dhe unë nuk e pikasa se nga i doli ajo firomë; me sa dukej edhe zëri i vinte nga zona jetë- vdekje. Me siguri, po ta pyesja: “Si të ka quajtur Nasho Jorgaqi?, ai do ta thërriste zërin e vet nga larg: “Poet me gjuhë të mrekullueshme”. Po të vazhdoja “Po Bedri Dedja, Qazo, si të ka quajtur?”, ai do të fliste megjithatë: “Mjeshtër të metaforës”. “Po Perikli Jorgoni si e ka quajtur poezinë tënde?” “Plagë trëndafili”. “Po Agim Shehu, më qafsh, si e quante kokën tënde”? “Kokë e verdhë që pikon flori”.
Për artin e Qazimit janë shkruar dhjetëra artikuj analizues të cilët i bashkon konstatimi se arti i tij është lirizmi “me një regjistër të gjerë zërash ku janë të pranishme tonet e një lirike dramatike” (Sadik Bejko).
Një nga vjershat përfaqësuese të lirizmit të tij dramatik është “Ato që s’më deshën mua asnjëherë”:
Shpirtin s’ma njohën, por prapë i çmova/ Ato që s’më deshën mua asnjëherë,/ Me gurët e çmuar të shpirtit s’qëllova/ Ato që s’më deshën mua asnjëherë./ Seç kishin diçka prej qelqi, prej loti/ Ato që s’më deshën mua asnjëherë,/ Ah, miket që keni i ruajttë Zoti,/ Ato që s’më deshën mua asnjëherë”.
Çfarë dhembje fisnike! Çfarë keqardhje e dëlirë! Çfarë bujarie dhe sinqeritet i amëshuar! Edhe pas kaq vitesh poeti i do ato, në një mënyrë tjetër, si ato që i mësuan dashurinë. Urimi për to e kapërcen keqardhjen. Një pleksje dramatike si kjo mund të haset vetëm te poetët e lindur.
Po, Qazimi ishte poet i lindur. E filloi me një vjershë për babain e vdekur dhe e mbaroi me përkthimin e Pushkinit nëpër duar… A thua se u nis për në amëshim për të takuar poetin e madh.
Si rrallëkush para tij, ai e kundron botën dhe njerëzit metaforikisht, athua mban në sy ca syze të çuditshme që i falin dhuntinë për ta parë gjithçka me metafora. Është e vështirë të gjesh në krijimtarinë e tij pjellore një poezi pa këtë figurë letrare. Prirja drej kësaj figure iu shfaq qysh në krye. Ja me çfarë “syzesh” të mrekullueshme e sheh ai Daullen e festivalit, që mban dhe titullin e vëllimit të tij të parë:
Mbase je bërë me cipën e diellit/ Që vallet tona janë aq të ngrohta,/ Apo je bërë me cipën e detit/ Dhe vallet rriten si dallgë nga shqota?/ Mbase je bërë me cipën e borës,/ Që vallen e heqin aq shtruar nuset…”.
Po ta përfytyroja poezinë e tij si një vajzë, ajo do të ishte flokëverdhë (sikur ka dalë nga nektari, ka shkruar ai diku) dhe e tëra kaçurrelse e stolisur me metafora. Libri i tij Lirika të zgjedhura, të paraprira nga një parathënie e denjë e poetit Ilirian Zhupa, është si një kanistër me gjerdanë e gurë të çmuar. Zgjat dorën, kap një gur dhe ai do të të shndrisë nëpër gishta me dritën e pashuar. Ja një:
Hardhitë këndojnë me Dritëronë,/ I rrinë në gjunjë, i përdridhen si kurbatka,/ “Pi, për ty mbushëm gjinjtë,- i thonë/ Pi, të pifshim trutë,ç Kënga jote na çmendi,/ Po ti ke kokë apo shpellë argjendi?/ Pi sa të të çahet koka më trish,/ Ajo shpellë ku pjell ulkonjë e poezisë; / Pi se vdekja ta mori të keqen,/ U deh dhe ra të dergjet në shtrat…
Poezia e Qazimit është e mbushur me detaje. Detajet janë fijet me të cilat ai, endësi i palodhur, end cohën e fortë të poezisë së vet. Ato janë kërcenjtë ku lidhen dhe varen drethklat nazike të metaforave. Janë penelatat me të cilat ai vizaton peizazhin, apo ndërton situatën poetike. Me siguri, po të mos ishte lindur poet, Qazimi do të ishte piktor. Ndonjëherë atij i mjaftojnë edhe dy- tri penelata për të na dhënë një peizazh plus një gjendje shpirtërore: Saranda natën
Si thelëz nerënxe shfaqet në muzg,/ Në formën e buzës./ Të jesh det, ta puthësh.
Kaq lakonike janë poezitë e tij, saqë vështirë se gjen nëpër to ndonjë varg të tepërt, mbase edhe fjalë të tepërt. Jo rastësisht ishte Qazimi ai që u dallua në përkthimin e hajkut japonez (poezi me tre vargje), sidomos me përkthimin e mjeshtrit të mrekullueshëm të hajkut Macuo Bashò. Vështroni këtë hajku shqiptar të Qazimit që do të rrinte i denjë në krah të çdo hajku japonez:
Mështekna
Nuk e di se kush në korije /pëshpëriti fjalë dashurie në vesh:/Mështekna u zhvesh.
Materia e poezisë së tij derdhet( kjo do të ishte fjala më e saktë: derdhet, si llava), sipas fuqisë së motivit shtytës, duke qenë e hapur si ndaj vjershërimit strofik, ashtu dhe ndaj vjershërimit në kolonë, si ndaj rimës ashtu dhe ndaj vargut të bardhë, si ndaj vargut të rregullt, ashtu dhe ndaj vargut të parregullt, po duke mbetur gjithnjë poezi, larg monotonisë dhe uniformitetit, me theksa të shkathët ritmikë dhe përherë me muzikalitet.
E fundit, por ndoshta dhe e para, fjala e tij poetike ka shpirt (një libër i tij me ese titullohet pikërisht kështu: Fjalët kanë shpirt). Pasi i lind motivi në tru, ai zgjedh fjalët që do ta rritin atë. I ledhaton, i përkëdhel fjalët, gjersa ndien se si ato pulsojnë, sesi ngrohen dhe ashtu të ngrohta siç janë i mbrun te motivi.
Në qoftë se do të jepet ndonjëherë titulli “Kalorës i Pegasit”, sigurisht, nga të parët që do ta meritonin, do të ishte Qazimi.
Ai që këndoi me aq ashk për kalin e poezisë, Pegasin:
Më i harbuar se kuajt e kuq të luftës,/ Më i bukur se kali i bardhë i nuses.
ATJE ËSHTË QAZIMI
E rëndë plumb kjo përcjellje e fundit,
Si një qepallë topitur me lotë,
Si një zë i thellë prej gjoksit përfundi
Që ca fjalë si vargje don t’i thotë.
Balli yt me plagë, i papërlyer;
Plagët pabesisht në shtrat të shtynë.
Vargjet e tua të luten të kryet:
– Çohu, zoti ynë, çohu zoti ynë!
Te cepi i qerpikut të shndrit një metaforë
Si lot i madh, gati të bjerë përdhe.
Tërë jetën i gjuajte ato, si meteorë,
Me shkrepmendjet e tua, si me pakëz Promete.
Kur të shoh së largu ca miq në tavolinë
Që gotat i çokin turrshëm nga gëzimi,
Do më faniten ca flokë të verdhë trëndelinë
Dhe do them me vete: “Atje është Qazimi”.
Kur ta kap motivin poetik në erë,
Kraharorin të ma ngrohë frymëzimi,
Mu në frymën time, me të tjerë,
Është Qazimi, natyrisht Qazimi.
I paharruari Qazim Shemaj mbetet i veçantë në pozinë e tij. Unë e kam patur shok klase dhe kam një fotografi me Kastriotin dhe Qazimin. Para 2 vjetësh u bë në Tiranë takimi i MATURËS B. Ish shoku ynë i klasës u kujtua me respekt nga Luan Zejneli. E falenderoj Kastriotin për këtë kujtesë kaq përmalluese.