Pas vdekjes të mbretit të Ardianëve Pleurat II, në krye të mbretërisë Ilire erdhi i biri Agroni, (250 – 231 para K) i cili i zgjeroi kufijt duke aneksuar trojet e fiseve Dokleate dhe Labeate. Në vazhdim Agroni pushtoi trojet e Parthinëve dhe të Taulantëve. Sipas Tit Livit: “Parthinët ishin inkuadruar në formacione harkëtarësh në ushtrinë ilire të Agronit. Parthinët nderonin Jupiterin dhe kishin ngritur një tempull madhështor në nderim të Jupiter Parthinus. ^{[2, 4]} 

     Në mesin e shekullit III para K mbretëria e Ilirisë e Agronit, shtrihej nga Narona në veri, deri në lumin Vjosa në jug, me përjashtim të Dyrra-hut dhe Apollonisë, që vazhdonin të ishin koloni helene. Qytetet e veriut Lissus, Shkodra, Olcinum dhe Risonium, me portet dhe gjiret e mbrojtura, strehonin anijet e flotës së fuqishme ilire. Sipas Polibit dhe Dion Kassi: “Agroni, mbreti i ilirëve, kishte fuqinë detare dhe tokësore, më të madhe, nga ajo që kishin pasur mbretërit e mëparshëm të Ilirisë”. ^{[1, 3]}

     Në mesin e shekullit III para K, pozita e Maqedonisë u lëkund dhe me gjithë përpjekjet e mbretit Antigon Gonata për të ruajtur hegjemoninë në Greqi, nuk sollën rezultatet e pritura. Pasardhësi i tij Demetri II, u gjet në situatë të vështirë. Lidhjet Etole dhe Ajakide u bashkuan kundër Maqedonisë dhe në vitin 231 para K, e shtuan presionin e tyre ushtarak, duke sulmuar Akarnaninë, një trevë e vogël që gëzonte mbrojtjen e Maqedonisë. Në të njëjtën kohë, dardanët e sulmuan Maqedoninë nga veriu. Demetri II, i ndodhur në vështirësi, kërkoi aleatë dhe gjeti mbretin Agron të ilirëve. Aleanca Maqedone – Ilire veproi kundër republikave helene. Në kohën që Demetri II ishte në luftë kundër dardanëve, flota e Agronit me 100 anije dhe 5000 këmbësorë, i sulmoi Etolët, që kishin rrethuar qytetin e Medionit në gjirin e Ambrakisë. ^[21]  Ushtria Ilire e pushtoi Medionin. Këtë fitore, Polibi ia atribuon fuqisë ushtarake, befasisë në taktikën ilire dhe qëndrimit të shkujdesur të etolëve, të cilët lanë në fushën e betejës shumë të vrarë e të plagosur, shumë robër dhe të gjitha pajis-jet e tyre luftarake. ^[21] 

     Ardianët pasi morën Epidamin, sulmuan dhe pushtuan Korkyrën, si rikthim historik të bastionit të dikurshëm të shtetit të madh Liburn. Me këto fitore të Agronit, u hap sipari i një mbretërie të fuqishme, që i preokupoi helenët, maqedonët e në veçanti Romën, që e ndiqte me shqetësim fuqizimin e mbretërisë së Agronit. Flota ilire kontrollonte detin Adriatik, madje i sulmonte dhe grabiste anijet romake dhe greke, të cilët i akuzuan ilirët për pirateri. Historiografia europiane, inkursionet e anijeve ilire në Adriatik dhe në Jon, i trajton si akte piraterie ilire. A. Evans e trajton fuqinë detare të Agronit, si kategori e zhvillimit dhe e fuqizimit të avancuar të shtetit Ilir të asaj kohe, madje e përkufizon “imperializëm fillestar ilir”, pikërisht zhvilloheshin si konflikte, që në ditet e sotme quhen “luftat e tregjeve”. ^{[16, 17, 20]}

     Në vitin 231 para K, mbreti Agron organizoi festime për fitoren në Medion, me gostira, pije dhe argëtime popullore. Gjatë këtyre festimeve mbreti Agron piu shumë venë dhe i dehur u mbyll në tendën e tij dhe pas disa ditësh u sëmurë rëndë me pleurit dhe vdiq.

     Pas vdekjes të Agronit, trashëgimia e fronit i takonte Pinit (Pinnes 232 – 217 para K), i biri i Agronit me gruan e dytë Triteuta, por me që Pini ishte 2 vjeç, sundimin e mori gruaja e parë Teuta. ^[21] 

     Historianët shpesh shtrojnë pyetjen: Marrja e pushtetit nga Teuta, ishte uzurpim i fronit, apo një veprim i ligjshëm i saj? Ende nuk është dhënë një spjegim i qartë, por ardhja në fuqi e thjeshtrës, paraqitet si një rast i veçantë në të drejtën e trashëgimisë të fronit mbretëror të Ilirisë. ^{[2, 4]} 

     E përkrahur nga përfaqësuesit më të fuqishëm të aristokracisë ilire, Teuta u vu në krye të shtetit dhe me mbështetjen e tyre “i dha drejtimin punëve”. ^[21] Kryqyteti i Teutës ishte Rizoni, i cili njëkohësisht ishte dhe qendra religjioze pagane e hyut Medaur, për nder të të cilit, ilirët kishin ngritur një tempull madhështor. Tempulli i Medaurit në Rizon, u ruajt dhe 5 shekuj pas vdekjes së Teutës. ^{[16, 17]} Teuta, mbretëresha autoritare e ardianëve, u bë shëmbëlltyra arketipale e pushtetares trime, që e sfidoi superfuqinë romake, çka çoi në fillimin e konflikteve politiko-ushtarake ndërmjet Romës dhe Shtetit Ilir të Ardianëve. ^[17] 

     Historia e shtetit ilir të Ardianëve në vitet 230 -168 para K, është kryesisht historia e luftërave me Romën dhe dëshmia e rolit parësor të ilirëve në ngjarjet e kohës, krahasuar me popujt e tjerë të Ballkanit. Ngjarjet që u zhvilluan në prag të këtyre luftërave, janë një prelud i konflikteve të ashpra romako – ilire, janë dëshmi e rëndësishme e vendit qëndror, që zinte mbretëria ilire midis fuqive të tjera të Ballkanit dhe për rolin e saj historik në ngjarjet politike të kohës në të dy brigjet e Adriatikut.

     Polibi ^{[21: ii, 2, 12]} i ndikuar nga tradita se “fati e kishte caktuar Romën të pushtojë botën”, e spjegon fillimin e luftës së parë romako – ilire me dhunimet, që ilirët u bënë tregtarëve romakë në Adriatik, ndërsa traditat e tjera më pak retorike të Apianit ^{[14, Ilirike 7,8]} dhe të Dion Cassius ^[22], bëjnë fjalë për një tjetër casus bellis. Fillimin e luftës romako-ilire, ata e lidhin me banorët e ishullit Issa, të cilët i kërkuan Romës, mbrojtje ndaj sulmeve të ilirëve. Mund të themi se e vërteta është në mes, pasi interesat ekonomike ishin themelore në divergjencat politike të ilirëve me romakët.

     Mbretëresha Teuta, jo vetëm kontrollonte detin Adriatik, por i zgjeroi kufijt e mbretërisë. Në vitin 228 para K., ushtria e Teutës pushtoi Etolinë. Flota ilire e komanduar nga Skerdilaidi pushtoi ishujt grekë të Korkirës dhe polisin Foinike (Finiqin), kryeqytetin e Lidhjes Epirote. Sipas Polibit, i cili e përshkruan me hollësi fitoren e ilireve kundër epirotëve, krahas pasurive të shumta, Teuta mori dhe shumë skllevër, që i transferoi në veri. Politika ekspansioniste e Teutës dhe zhvillimi i piraterisë detare nga anijet ilire, ranë ndesh me interesat hegjemonike të Romës, e cila në rrethanat e dobësimit të Greqisë nga konfliktet e brendëshme, e shihte si rrezik fuqizimin e Ilirisë fqinje, që kishte aleate Maqedoninë. Për të thyer epërsinë e flotës ilire dhe për të vënë nënkontroll lundrimet në detin Adriatik, Senati Romak nisi një aksion të bashkërenduar politiko-diplomatik me mbretëreshën Teuta. Duke shfrytëzuar rastin, kur disa anije romake u sulmuan dhe u grabitën nga ilirët në Adriatik dhe nga ankesat e tregëtarëve romakë, që u grabitën nga ilirët në Finiq dhe në Korkyra, Roma nisi një delegacion, për t’i kërkuar mbretëreshës Teuta të ndërpriste sulmet në det. Sipas Polibit delegacioni përbëhej nga vëllezërit Gaio e Lucio Coruncanii (Korunkani) dhe nga Clemparosus (Klemparozi), përfaqësuesi i banorëve të ishullit Issa.

Gravurë franceze: Rojet e mbretëreshës Teuta, sulmojnë ambasadorët romakë.

     Mbretëresha Teuta iu premtoi se do të kujdesej që romakët të mos pësonin ndonjë padrejtësi në detin e përbashkët, por theksoi se nuk mund t’i ndalonte lundrimet private. Ambasadorët romak guxuan t’i bëjnë presion Teutës, çka provokoi një debat, që rezultoi fatal për të deleguarit e Romës. ^[21] Thuhet se mbreteresha Teuta e fyer nga toni prepotent i ambasadorëve romakë, urdhëroi rojet ta vrisnin delegatin kërcënues. ^{[21, 23]} Kjo ngjarje tregohet në shumë varjante, madje ka frymëzuar një artist francez, që e pasqyron në mënyrë dramatike në një gravurë. Disa thonë se mbretëresha Teuta urdhëroi t’i mbysnin në pus të dy delegatët romakë, ndërsa ndonjë tjetër thotë se urdhëroi vrasjen e të treve etj. Pavarësisht nga këto legjenda dhe rrëfenja të shumta, rëndësi ka fakti, se Romës i duhej një pretekst për ta nisur luftën kundër Teutës dhe e gjeti shpejt te “pirateria e ilirëve” dhe posaçërisht te “vrasja” ambasadorit romak.

     Mbretëresha Teuta përdori mjaft taktika kundërvënie dhe njëherësh toleruese për ta “përkëdhelur” Senatin e Romës, që të shmangëte një konflikt të armatosur, por njëkohësisht mori masa paraprake përgatitore, duke angazhuar ushtrinë dhe flotën për mbrojtjen e vijës bregdetare. Teuta u përpoq ta zgjidhte konfliktin me rrugë diplomatike, andaj dërgoi delegatë në Romë, por nga ana tjetër vazhdoi rrethimin e ishullit Issas, dërgoi flotën në Dyrrahium, pushtoi Korkyrën, bëri betejën navale dhe fitoi kundër grekëve të ishullit Paksos afër Korintit. Ndërmjet kontradiktave të thella, që po trondisnin botën mesdhetare, në plan të parë dolën konfliktet e mbretërisë Ardiane me Romën, të cilat në vitet 229 -228 para K, çuan në shpërthimin e luftës së parë romako-ilire, që përfundoi me fitoren e romakëve, të cilët në vitet e më pasme u shtrinë gjithnjë e më shumë drejt lindjes, duke sjell luftëra të tjera me fiset e tjera ilire, me maqedonët dhe me qytet-shtetet e vogla greke. ^{[21, 23]} 

Teuta, mbretëresha e Ardianëve, e vetmja mbretëreshë në botën antike europiane e asaj kohe, është metafora ilire, krenaria e heroinës semantike ndër shekuj, e ruajtur në kujtesën historike shqiptare dhe botërore. ^{[17, 20]}

     LUFTA E PARË ROMAKO – ILIRE.

     Mbretëresha Teuta ishte protagoniste e konfliktit me Romën. Në vitin 229 para K., filloi lufta e parë romako – ilire. Legjionet romake, fillimisht pushtuan dhe krijuan një bazë mbështetje në Korkyra, nga aty vazhduan sulmet kundër mbretërisë Ardiane dhe shteteve Ilire. Sipas Polibit, Korkyrën e morën me tradhëtinë e Dhimitër Farit, që ua dorëzoi ishullin pa luftuar.  Pas kësaj fitore, flota romake me 200 anije e komanduar nga konsulli Gneo Fulvio Centumalo lundroi drejt Apollonisë, ndërsa konsulli Lucio Postumio Albino në krye të 20.000 këmbësorëve dhe 2.000 kalorësve, u nis nga Brindizi dhe pasi zbarkoi në Durrahium, filloi sulmin në shkallë të gjërë kundër ilirëve. ^[21]

     Ushtria e Teutës në Durrës, u tërhoq pa luftuar dhe ia dorëzoi qytetin romakëve, të cilët i vazhduan sulmet në thellësi të trojeve ilire dhe i pushtuan me rradhë parthinët, atintanët, ardianët, labeatët dhe issejtë. ^[21]

     Mbretëresha Teuta, e shoqëruar nga besnikët dhe gardën e saj, u mbyll në kështjellën e Rizonit. Pushtimi i Ilirisë u favorizua dhe nga tradhëtia e Demetër Farit dhe e aristokracisë ilire, që përkrahu pushtimin, për të fituar “miqësinë e romakëve”. Sipas Polibit, Parthinët dhe Antintanët, që kishin lidhje dhe interesa ekonomike me qytetet e Durrësit dhe të Apollonisë, iu nënshtruan “me dashje” Romës. ^{[7, 16, 17, 20, 21, 23]}

Bazoriliev i shekullit III p.e.s. (Apolloni).

Kalorësi ilir me fustanellë dhe me ushtën në dorën e djathtë.

     Në vitin 228 para K, mbretëresha Teuta e mundur dhe e tradhëtuar nga bashkëpuntorët e saj dhe nga fiset e

tjera ilire, dërgoi një delegacion në Romë, të cilët firmosën armëpushimin dhe paqen me Republikën e Romës.

Kushtet e kësaj paqe ishin të rënda për mbretëreshën Teuta, e cila u detyrua:

1. Të paguante Romës një tribut të madh.

2. T’i dorëzonte Romës pjesën më të madhe të trojeve ilire.

3. Anijet ilire të mos lundronin në jug të Lissus ndërsa në ujrat e lejueshme, mund të lundronin jo më shumë

    Pas pushtimit të Ilirise, romakët bën organizim të ri administrativ, duke i ndarë trojet ilire në dy pjesë. ^[21]

     Në veri krijuan një shtet të vogël me në krye Demetër Farin, por nën kontrollin e garnizonit romak të komanduar nga Lucio Postumio Albino; ndërsa në jug krijuan një protektorat, të shtrirë nga Lissus deri në malet Akrokeraune, ku krahas Parthinëve, Antintanëve dhe Taulantëve, u përfshinë qytetet-shtete Dimali, Auolna, Bylis, Amantia, Antigonea, Oriku ishujt Issa dhe Korkyra. Me këto vendime të Romës, mbretëria e Ardianëve e Teutës, u zvogëlua në një territor të ngushtë i izoluar dhe pa lidhje tokësore me Maqedoninë, nga mund të priste ndonjë ndihmë. ^{[7, 16. 21, 23]}

     Në vitin 226 para K, mbretëresha Teuta vdiq. Polibi thote se ajo vrau vehten nga dëshprimi i shkatërrimit të mbretërisë dhe nga tradhëtia e bashkëpuntorëve. Në krye të shtetit të vogël të Ardianëve, Roma vendosi Dhimitër Farin, i cili u përkrah nga Skerdilaidi, ish-komandanti i ushtrisë të mbretëreshës Teuta dhe vëllai i vogël i Agronit. ^{[16, 21, 23]}

Bibliografia.

01. Muzafer Korkuti. Perla: Revistë shkencore – kulturore tremujore. Viti X  2005 Nr. 2  fq. 32 – 45

02. Historia e Popullit Shqiptar. Tiranë 2002, f. 3

03. Muzafer Korkuti. Revista PERA; Viti X  2005 . Nr. 2 (37), fq. 32-45

04. Muzafer Korkuti. Probleme etnokulturore të epokes se neolitit. Tirane. 1982, 1, f. 156 – 173].

05. Edwin Jacques. Shqiptaret. Vol. 1. 1996, f. 124 -140

06. Gilkes, O. Albania An Archaeological Guide, I. B. Tauris 2012,

07. John Collis. “L’età del ferro europea”. B. T. Batsford, Londra 1989

08. Berranger Danièle; Cabanes Pierre; Ėpire, Illyrie, Macèdoine. Presses Universitaire Blaise Pascal. 2007.

09. Fanula Papazoglu. Les origines et la destinée de l’Etat Ilyrian”, 1965

10. Selim Islami. “Historia e ilirëve”. Tiranë 2008.

11. Paul Veyne. Did the Greeks, belive in their Myths? Editions du Seuil. London 1983

12. Patrick Counillon De Boccard. Pseudo – Skylax: Le periple du Point-Euxin. 2004, f. 24

13. Jacob Gronovius. Geographia Antiqua, University of Michigan, Henry Vignaud Library 1817, f. 16

14. Appiano Alessandrino, Historia Romana. De rebus Macedonicis et de rebus Illyricis. IX.

15. Chiara Carsana, Commento storico al libro II delle Guerre Civili di Appiano (parte I),

      Pisa, Pubblicazioni dell’Università di Pavia, 2007

16. John Wilkes. The Illyrians. Wiley-Blackwell. 1995

17. Moikom Zeqo: Mbreti ilir Monuni dhe kulti i Meleagrit. Pashtriku.org. 2012

18. Arthur Ewans. Ancient Illyria (an archaeological exploration). Edition “I.B.Tauris” London, 2006.

19. C. Plinii Secundii. Naturalis Historia, Vol III, D. Detfelsen recensuint. Libri XII – XXIII.

      Berolini –Apud Weidmannos 1868

20. Moikom Zeqo. Mbretëresha e pazbutëshme e ilirëve: Shkëlqimi dhe rënia e Teutës: American Eye, 2017

21. Polibio, Storie II, 8, Rizzoli, Milano, 2002. XXI, 11, 7; XXI, 21, 3. Traduzione: M. Mari. Pleuratus’ relations

      with Rome. Polybius XXI. Le storie di Polibio da Megalopoli. Sul testo greco di Schweghauser,

      e corredate dal Dott Kohen da Trieste. Tomo 8° Milano 1842, f. 6 – 10

22. Cassio Dione: Historia romana. Libro XVIII, Harvard Univ. 1978

23. Titius Livi: Ab urbe Condita, Libri XLV, 34, 1 e 7

24. May, J. M. F. (1946). “Macedonia and Illyria (217-167 B.C.)”.  The Journal of Roman Studies. 36: 48–56.

25. Smith W. Dictionary of Greek & Roman Biography & Mitology. Boston, Brown 6Co, 1870, Vol 2, 313

26. Johann Thunmann. Über die Geschichte und Sprache der Albaner und der Wlachen. Leipzig 1774

27. Francis Ryan, Rank and Participation in the Republican Senate,Edit. Franz Steiner Verlag Stutgart, 1998

28. Umberto Laffi. Colonie e municipi nello Stato romano. Roma: Edizioni di storia e letteratura, 2007

29. Giovani Rotondi. Leges publicae populi romani, Hildesheim: Edizione Olms, 1962

30. Stadtmüller. G Forschungen, 1966, p. 89 sq.