KUMANOVA DËSHMOI SE SHQIPTARËT NUK JANË TË MIRËPRITUR NË “MAQEDONINË E VERIUT”

Pyetja që shtrohet pas incidenti racist në Kumanovë është: A mund të ndërtojnë shqiptarët e Maqedonisë së Veriut një republikë të tyre brenda shtetit ekzistues, ose të ndahen përfundimisht duke iu bashkuar Shqipërisë? Kjo është një nga dilemat më serioze dhe më legjitime të ditëve tona, me rrënjë të thella historike, politike dhe gjeostrategjike.

Nuk është hera e parë që shqiptarët përballen me urrejtje, fyerje dhe kërcënime në Maqedoninë e Veriut, por ajo që ndodhi më 2 gusht në palestrën sportive të Kumanovës i kalon të gjitha kufijtë e një incidenti sportiv – ishte një shpërthim i hapur i racizmit institucional, një thirrje për spastrim etnik, një atentat i ulët ndaj bashkëjetesës dhe vetë ideve mbi të cilat supozohet të jetë ndërtuar shteti i përbashkët.

Gjatë ndeshjes së basketbollit Maqedoni e Veriut – Rumani, tifozë vendas, pa asnjë frikë e me mbështetjen e heshtjes shtetërore, lëshuan parulla që vetëm regjimet fashiste të viteve 1930 do t’i kishin guxuar në mes të një Europe moderne:

“Shqiptari i mirë është shqiptari i vdekur”, “Dhoma e gazit për shqiptarët”, “Maqedoni e pastër, e pastër, e pastër” – të gjitha të brohoritura në prani të drejtuesve të lartë të shtetit maqedonas, të cilët jo vetëm që nuk reaguan, por me heshtjen e tyre u bënë bashkëfajtorë.

A nuk mjaftuan dekadat e diskriminimit sistematik? A nuk ishin të qarta mesazhet e Marrëveshjes së Ohrit? A duhet që shqiptarët të jetojnë çdo ditë si qytetarë të dorës së dytë, në një shtet që me gjithë përfitimet nga paqja, bashkëpunimi ndërkombëtar dhe ndihma perëndimore, nuk pranon dot realitetin historik dhe etnik të bashkëjetesës?

Ky nuk ishte një incident sportiv. Ky ishte një mesazh i koduar politik.

Përmes thirrjeve raciste në një event publik dhe ndërkombëtar, në një qytet me shumicë shqiptare, u përçua qartë vizioni i errët i një “Maqedonie të pastër” – pa shqiptarë, pa shumëkulturë, pa demokraci funksionale.

A është ky shteti për të cilin SHBA dhe BE dhanë garanci?

Maqedonia e Veriut është sot një krijesë politike që ekziston falë përpjekjeve të jashtëzakonshme ndërkombëtare dhe mirëkuptimit të shqiptareve etnikë. Pa shqiptarët nuk do të kishte as NATO, as emër të ri, as stabilitet minimal. Dhe për këtë, maqedonasit nuk mund të sillen më si popull zotërues, por si partnerë të barabartë.

Për ata që nuk e dinë: emri “Maqedoni” u krijua politikisht nga Tito pas Luftës së Dytë Botërore për të ndërtuar një identitet të ri sllav në troje historikisht shqiptare e bullgare. Kjo republikë është, në thelb, një mbetje artificiale e një federate të vdekur – Jugosllave. Dhe në këtë hapësirë të improvizuar, shqiptarët kanë qenë gjithnjë elementi më i përjashtuar dhe më i vuajtur, megjithëse etnikisht dhe historikisht janë autoktonë në këtë tokë, qysh nga epoka ilire dhe pellazge.

E vërteta është kjo: Shteti maqedonas ekziston sepse shqiptarët e kanë duruar.

E vërteta është kjo: Shteti maqedonas ekziston sepse shqiptarët e kanë duruar.Dhe ky durim ka një kufi. Një shtet që nuk ofron barazi nuk ka të ardhme. Një bashkëjetesë që prodhon vetëm përçmim, nuk ka kuptim. Shqiptarët nuk do të presin pafundësisht që maqedonasit të piqen politikisht dhe të kuptojnë se jeta në këtë hapësirë kërkon respekt të ndërsjellë, jo urrejtje primitive.

Nëse qeveria maqedonase nuk arrin të ndalë këto akte turpi, atëherë zgjidhja e shqiptarëve është e qartë: bashkimi me shtetin amë, Shqipërinë. Kjo është jo vetëm një kërkesë historike e pambyllur, por një përgjigje politike ndaj një realiteti që po bëhet gjithnjë e më i papranueshëm.

Tifozët që thërrasin për “dhoma gazi për shqiptarët” nuk janë të vetmuar – ata janë produkti i një edukimi nacionalist, të një shkolle që mëson urrejtje dhe të një shteti që injoron krimet dhe shpreson se do të harrohen. Por shqiptarët nuk harrojnë. Dhe as nuk dorëzohen.

I. Konteksti historik: Shqiptarët në trojet e tyre, shteti në kërkim të identitetit

• Autoktonia shqiptare në territorin e Maqedonisë së Veriut është e padiskutueshme dhe e dokumentuar që në periudhat antike ilire, romake dhe mesjetare. Në zonat si Tetova, Gostivari, Kumanova, Shkupi, Struga, Dibra, Kërçova e gjerë, Manastiri etj, shqiptarët kanë qenë dhe mbeten popullsi shumicë ose autoktone që paraprinë çdo valë sllave të shekujve VI-VII.

• Sllavët në Ballkan janë të ardhur pas shekullit VII dhe formimi i “identitetit maqedonas” është i vonshëm, i ndërtuar nga elitat komuniste jugosllave, posaçërisht pas vitit 1945, kur Josip Broz Tito krijoi Republikën Popullore Socialiste të Maqedonisë si një element për të kundërshtuar pretendimet greke dhe bullgare në këtë territor.

Pra, përplasja etno-politike në Maqedoninë e Veriut është mbi një themel artificial: një shtet i ndërtuar mbi identitet të rremë politik (maqedonas), që përpiqet të zëvendësojë një realitet shumë më të vjetër etnik dhe kulturor: shqiptarët.

II. Diskriminimi sistemik (1991–2001): Nga shpallja e pavarësisë tek konflikti i armatosur

• Me shpalljen e pavarësisë në vitin 1991, Maqedonia e Veriut u krijua si një shtet monoetnik, ku Kushtetuta e parë përcaktonte se:

“Maqedonia është shtet i maqedonasve…”

Shqiptarët nuk u njohën si komb shtetformues, por si pakicë kombëtare, megjithëse përbënin mbi 45% të popullsisë.

• Shqiptarët u përjashtuan në mënyrë të strukturuar nga:

o Përfaqësimi në institucionet shtetërore (administratë, polici, ushtri, drejtësi)

o Arsimi dhe kultura publike (mungesë universitetesh në gjuhën shqipe, ndalim i flamurit kombëtar)

o E drejta për përdorim të gjuhës shqipe dhe simboleve kombëtare

• Diskriminimi solli në vitin 2001 një konflikt të armatosur të UÇK-së në Maqedoni, i cili përfundoi me Marrëveshjen e Ohrit (13 gusht 2001), një ndër dokumentet kyçe që shënoi një moment historik në avancimin e të drejtave të shqiptarëve.

III. Marrëveshja e Ohrit: Një kontratë politike e cila nuk është zbatuar plotësisht

Parimet kryesore të Marrëveshjes së Ohrit:

1. Përfaqësim proporcional i shqiptarëve në institucione

2. Përdorimi zyrtar i gjuhës shqipe

3. Arsim në gjuhën amtare dhe legalizimi i institucioneve shqiptare të arsimit të lartë (Universiteti i Tetovës)

4. Simbolet kombëtare të pakicave të lejohen dhe përdoren në mënyrë të barabartë

5. Zgjerimi i vetëqeverisjes lokale në komunat me shumicë shqiptare

Realiteti sot:

• Në letër, disa nga këto pika janë realizuar (ligji për gjuhët, universiteti i Tetovës, përfaqësim më i mirë në polici dhe ushtri), por në praktikë, shpesh zbatimi është selektiv, i politizuar dhe i varur nga konjukturat qeverisëse.

• Gjykatat, prokuroria dhe institucionet kyçe të sigurisë mbeten nën dominim sllavo-maqedonas.

• Përdorimi i gjuhës shqipe pengohet me mjete burokratike dhe nëntekst politik.

• Tensionet kulturore dhe nacionaliste nuk janë fashitur – përkundrazi, nën qeveritë konservatore dhe me retorikë nacionaliste, si ajo aktuale, ka regres të qartë.

IV. Drejtësia ndërkombëtare dhe standardet evropiane

Të drejtat e shqiptarëve si popull autokton në Maqedoninë e Veriut mbështeten në disa standarde dhe dokumente ndërkombëtare:

• Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut (KEDNJ)

• Konventa për të Drejtat e Pakicave Kombëtare (1995)

• Kushtetuta e BE-së dhe Parimet e Kopenhagës

• Rezolutat e Kombeve të Bashkuara mbi të drejtat kolektive dhe vetëvendosjen

Këto dokumente sanksionojnë qartë të drejtën për:

• Përdorimin e gjuhës amtare në administratë dhe gjykata

• Arsimin në gjuhën amtare

• Autonomi lokale dhe simbole kombëtare

• Të drejtën për përfaqësim proporcional

• Të drejtën për mospërjashtim politik, ekonomik dhe kulturor mbi baza etnike

Por… mungesa e mekanizmave të detyrueshëm zbatues e ka lënë zbatimin në dorë të vullnetit të qeverive.

V. Çfarë ndodh tani? Drejt një riformulimi të statusit të shqiptarëve

Ngjarje si incidenti racist në Kumanovë nuk janë të rastësishme, por simptoma të dështimit të modelit të bashkëjetesës në Maqedoninë e Veriut.

Shqiptarët janë de facto bashkëpronarë të shtetit, por de jure ende trajtohen si qytetarë të dorës së dytë. Në këtë kontekst, shtrohet pyetja e drejtë: A është Marrëveshja e Ohrit e mjaftueshme? Apo është koha për:

• Riformatim të plotë kushtetues, që njeh shqiptarët si komb shtetformues

• Model federal ose konfederal, për t’i dhënë shqiptarëve autonomi të plotë kulturore, politike dhe financiare

• Ose, në mungesë të garancive reale, konsiderimin legjitim të të drejtës për bashkim me shtetin amë – Shqipërinë, në përputhje me të drejtën ndërkombëtare për vetëvendosje.

PËRFUNDIM: MARRËVESHJA E OHRIT I DHA PAQE MAQEDONISË, POR JO DREJTËSI SHQIPTARËVE

Shqiptarët nuk mund të jetojnë në një shtet që i mohon të drejtën për të qenë vetvetja. Aty ku drejtësia mungon, pakënaqësia etnike dhe politike vetëm sa rritet. Ngjarje si rasti i Kumanovës janë sinjale të qarta dështimi dhe nuk duhet trajtuar si “prapësira të tifozëve”, por si provë për kapacitetin demokratik dhe etik të shtetit maqedonas.

Nëse shteti nuk ndërmerr masa të qarta, atëherë shqiptarët kanë të drejtën:

• të kërkojnë garanci ndërkombëtare për mbrojtjen e tyre,

• të ndërtojnë struktura politike më të fuqishme për përfaqësim real,

• dhe të konsiderojnë opsionin e vetëvendosjes si mjet për zgjidhje të drejtë dhe të qëndrueshme.

Pyetja që shtrohet pas incidenti racist në Kumanovë eshte: A mund të ndërtojnë shqiptarët e Maqedonisë së Veriut një republikë të tyre brenda shtetit ekzistues, ose të ndahen përfundimisht duke iu bashkuar Shqipërisë? Kjo është një nga dilemat më serioze dhe më legjitime të ditëve tona, me rrënjë të thella historike, politike dhe gjeostrategjike.

Le ta shqyrtojmë çështjen në mënyrë të qartë, me tri skenarë të mundshëm dhe vlerësim realist të pasojave për secilin.

Skenari I: Federatë shqiptaro-maqedonase – dy republika brenda një shteti të përbashkët

Çfarë do të nënkuptonte?

• Formim i dy republikave përbërëse: njëra me shumicë shqiptare (Tetovë, Gostivar, Kërçovë, Strugë, Dibër, Kumanovë, Manastir, zona të Shkupit), tjetra me shumicë sllavo-maqedonase.

• Kushtetutë e re që njeh dy popuj shtetformues: shqiptarë dhe maqedonas.

• Strukturë federale (si Bosnja-Hercegovina apo Belgjika), ku secila republikë ka parlamentin e vet, sistemin arsimor, buxhetin lokal, policinë rajonale, etj.

• Kompetenca të ndara dhe pushtet i përbashkët vetëm në çështje të jashtme, mbrojtje dhe ekonomi kombëtare.

A është e mundshme?

Po, teorikisht. Federatat janë struktura të pranueshme në sistemin juridik ndërkombëtar. Kushti kryesor është marrëveshja e brendshme politike. Federata do të kërkonte:

• Riformatim të plotë të shtetit,

• Pranim nga maqedonasit që shqiptarët nuk janë “pakicë” por popull me të drejta të barabarta shtetformuese,

• Garanci ndërkombëtare për stabilitetin e modelit.

A ka precedentë?

• Bosnja-Hercegovina: me dy entitete (Federata boshnjako-kroate dhe Republika Serbe).

• Belgjika: me entitete flamande dhe vallone.

Vështirësitë?

• Refuzimi historik i maqedonasve për të pranuar modelin federal (nga frika e ndarjes).

• Nevojë për presion të madh ndërkombëtar dhe vullnet të ndërsjellë.

Skenari II: Bashkimi i pjesës shqiptare me Shqipërinë – ndarje e qartë dhe paqësore

Çfarë do të nënkuptonte?

• Shqiptarët e Maqedonisë së Veriut shpallin vullnetin e tyre politik për bashkim me Shqipërinë.

• Territoret shqiptare (në perëndim dhe veri të vendit) shkëputen me referendum ose vendim politik kolektiv, duke ndjekur parimin e vetëvendosjes.

• Krijimi i një kufiri të ri midis Shqipërisë dhe pjesës maqedonase.

A është kjo juridikisht e mundshme?

Po, në teori, mbi bazën e:

• Parimit të vetëvendosjes së popujve (neni 1 i Kartës së OKB-së),

• Praktikës ndërkombëtare të ndarjeve,

• Referendumit të mbështetur nga shumica dërmuese e popullsisë shqiptare.

Çfarë e bllokon këtë sot?

• Marrëveshja e Ohrit dhe kushtetuta e RMV nuk lejojnë ndarje territoriale.

• SHBA dhe BE janë kundër ndryshimit të kufijve në Ballkan, nga frika e zinxhirit të ndarjeve (Bosnje, Serbia, etj.).

• Rrezik i konflikteve të dhunshme nëse ndarja nuk bëhet në mënyrë të kontrolluar dhe me dakordësi.

Skenari III: Vazhdimi i status quo-së me përmirësime graduale

Ky është modeli aktual:

• Shqiptarët mbeten pjesë e një shteti unitar me disa përfitime nga Marrëveshja e Ohrit.

• Zgjidhjet vijnë përmes qeverisjes së përbashkët dhe negociatave të vazhdueshme për përmirësim të statusit.

• Një shtet multietnik, por jo federal.

Problemi?

• Ky model ka dështuar të ofrojë barazi reale.

• Dështimi i zbatimit të ligjeve ekzistuese.

• Racizmi strukturor vazhdon (siç u pa në Kumanovë).

• Mund të prodhojë radikalizim, frustrim, dhe ndarje të heshtur de facto nëse nuk ka ndryshim rrënjësor.

Përfundim: Koha e zgjidhjeve të mëdha po afron

Nëse Maqedonia e Veriut do të mbijetojë si shtet, ajo duhet:

• Të federalizohet dhe të pranojë shqiptarët si popull bashkështetformues,

• Ose të përgatitet për ndarje të qetë dhe të drejtë, bazuar në vullnetin e popujve dhe mbështetjen ndërkombëtare.

Ndryshe, shteti do të vazhdojë të mbijetojë si një krijesë e brishtë, ku bashkëjetesa është e detyruar, jo e dëshiruar – dhe historia ka treguar se modeli i bashkëjetesës së shtirur nuk zgjat përjetë.

*Autori i shkrimit është Drejtori Institutit të Studimeve Nacionale, dhe botues i gazetes javore “Nacional” në Tiranë.