Prof. Fuga ka statusin e profesorit e si i tillë mund  të qortojë dikë si unë që ka moshën e studentëve të tij. Këtë e pranoj paqësisht. Po ashtu, në shkrimin tim për Dritëro Agollin kisha vetëm një qëllim: të sillja pak humanitet në zullumin e polemikave ad personam që po bëheshin në ato ditë. Për këtë përdora një ligjërim religjioz. Por thënë kjo, më jepet rasti të them se çfarë mendoj rreth statusit të ligjërimit religjioz në publik dhe jo për të qortuar profesorin (nuk e kam atë status), por për të thënë që kam një mendim ndryshe nga ai, e ndoshta edhe paksa polemik.

Ja mendimi im. Edhe pse kanë kaluar më shumë se dy dekada nga liria religjioze në Shqipëri, ligjërimi religjioz ende nuk është pjesë thelbësore e agora-së në shumë nivele dhe, fatkeqësisht, është ende shumë i paragjykuar. Çështja fetare ka qenë e pranishme edhe gjatë komunizmit, madje në mënyrë publike, por në një kuptim negativ, si diçka që për t’u luftuar.

Megjithëse regjimi komunist në Kushtetutën e vitit 1976 zotohej të ndalonte propagandën fetare për të promovuar propagandën ateiste, në të vërtetë ai regjim promovonte propagandën antiteiste. Ka një ndryshim të madh ndërmjet këtyre dy gjërave: ateizmit dhe antiteizmit (apo ateizmit militant). Nëse i pari profilizohet si një qëndrim që e organizon jetën shoqërore apo individuale pa Zotin apo pa religjionin, por orvatet të hyjë në një dialog ndërtues me religjionin, i dyti këtë gjë e bën kundër Zotit dhe si rrjedhim kundër religjionit, duke e parë këtë të fundit si rrezik për shoqërinë dhe individin.

Antiteizmi është, në shfaqjet e tij, një qëndrim antiZot, antireligjioz dhe antiklerikal e jo vetëm ideologjikisht, por edhe në veprim. Në mendjet e shumë njerëzve në Shqipëri, edhe sot e kësaj dite, qëndrimi ndaj religjionit është ai i antiteizmit dhe ky zgjohet sa herë që ligjërimi religjioz, shpirtëror, mundohet të hyjë sadopak në agora-n publike me të drejta të barabarta, sikurse ligjërimet e tjera, ato politike, ekonomike, akademike, kulturore e kështu me radhë.

Në përgjithësi ka një prirje, e kjo edhe në rrethe akademike, të thuhet që ligjërimi fetar duhet të ndryhet brenda mureve të kishave e mos të shfaqet në publik. Kjo mënyrë të menduari është pasoja më soft e klimës antiteiste të komunizmit që mësohej në shkolla, organizata partie e, sidomos në shkollën e Partisë, ku mbruheshin ideologët e ardhshëm të marksizëm-leninizmit. Por nuk është vetëm komunizmi që mban një qëndrim antiteist. Është edhe një lloj degëzimi antiteist i revolucionit francez, i cili është kthyer në strehën e fundit të shumë mendimtarëve të zhgënjyer nga marksizmi në vendet e lindjes.

Është antiteizmi që i ka rrënjët në laicizmin francez, i cili rëndom gjarpëron edhe në shoqërinë shqiptare, sikurse ka qenë, p.sh., edhe patronazhi i fundit i projektit të Observatorit të Laicitetit Francez për futjen e lëndëve fetare nëpër shkollat publike. Franca ka një traditë të gjatë antifetare dhe antiklerikale që e vazhdon ende sot e kësaj dite. Edhe ky lloj antitezimilaicist priret të shtrëngojë ligjërimin fetar vetëm brenda mureve të sakristive e të kishave.

Shumë nga eksponentët e kulturës shqiptare janë të lidhur me këtë model laicizmi ekstrem, duke i refuzuar ligjërimit fetar të drejtën e qytetarisë në media, fakultete, departamente universitetesh, aula akademike e kështu me radhë. Sa herë kam propozuar, bie fjala, futjen e një lënde të informacionit religjioz në departamentin e Gazetarisë, duke parë që përgatitja e gazetarëve në çështjet religjioze lë për të dëshiruar dhe ky nuk është faji i gazetarëve, as i pronarëve të mediave, por i atyre që kanë në dorë kurrikulat e studentëve.

Jam i sigurt se shumë nga ne klerikët, apo personeli religjioz, do të ishin të gatshëm të jepnin një dorë në këto departamente, për të ndihmuar gazetarët në formimin e tyre, në mënyrë që të dinë të bëjnë dallimin ndërmjet Pashkëve dhe Krishtlindjeve, ndërmjet një prifti dhe një imami, apo ndërmjet këshillit të ulemave dhe koncistorit të kardinalëve. Reduktimi i ligjërimit fetar, e detyrimi për ta lënë atë vetëm brenda mureve të religjionit, është kundërprodhues, madje i dëmshëm. Ligjërimi fetar i përket agora-së publike, po aq sa të gjitha ligjërimet e tjera, madje do të thosha që mungesa e tij do të sillte një dëm të madh, gati-gati të pariparueshëm për shoqërinë, sikurse ndodhi në vitet e komunizmit.

Religjioni, përveçse një e drejtë themelore e njeriut, është partner dhe burim i jashtëzakonshëm në promovimin e së mirës së përbashkët në një shoqëri. Ligjërimi religjioz ka diçka për të thënë për njeriun e sotshëm, pasi prek intimitetin e tij e po ashtu është përcjellës i vlerave të solidaritetit, të dashurisë për të varfrit e për të mënjanuarit, pa të cilët as politika e as ekonomia nuk mund të ecin përpara ose kthehen në shtypëse. Është religjioni që ndihmon në pasjen e një përmase etike të tyre.

Por ligjërimi fetar nuk është vetëm ai që thotë: rrini urtë, mos bëni kështu e mos bëni ashtu për të ndihmuar një klasë që të shtypë një klasë tjetër. Ligjërimi fetar është edhe një instrument i gjallë i profecisë sociale. Sigurisht që ka të drejtë një shtet që të nuhasë e të punojë për të parandaluar e ndaluar ato shprehje të ligjërimit fetar që çojnë drejt ekstremizmit, dhunës e arrogancës.

Në këtë rast shteti duhet të marrë të gjitha masat që këto gjëra të mos ndodhin, por po aq ligjërimi religjioz ka të drejtën e tij që të kundërshtojë me forcë e publikisht çdo abuzim dhe shtypje që u bëhet atyre që kanë nevojë, kur rritet papunësia, kur dhunohet jeta prej abortit dhe eutanazisë, kur njerëzit janë të varfër e nuk kanë bukë të hanë, kur kultura sunduese është një kulturë konfliktualiteti, dhune dhe vdekje, kur një shtet nuk bën asgjë për të ndaluar trafikun e qenieve njerëzore dhe të lëndëve narkotike, kur korrupsioni dhe mafia kapin majat e shtetit dhe administratën në dëm të më të brishtëve të shoqërisë e kështu me radhë.

Ligjërimi religjioz nuk mund të anashkalojëçëshjet sociale, po aq sa nuk mund të anashkalojë ato individuale. Një njeri që beson në Zotin nuk mund ta mbyllë me rubinet besimin e tij e ta lërë në shtëpi për të shkuar në punë. Edhe zgjedhjet e një njeriu, edhe kur është në administratë publike, janë të kushtëzuara fortësisht nga besimi i tij, sikurse janë të kushtëzuara nga bindja e tij politike, kredoja e tij ekonomike e kështu me radhë.

Askush nuk mund ta ndalojë një parlamentar apo edhe një ministër që besimin e tij ta jetojë edhe në zgjedhjet e tija publike, sepse jam i sigurt se puna e tij do të jetë më e mirë dhe më e ndërgjegjshme. Pyetjet e fundme, që vijnë në jetën e një njeriu, sikurse janë jeta, vdekja, lindja, vuajtja, nga vij e ku shkoj, janë pyetje me një ngjyrim të fortë religjioz e në atë rrafsh gjejnë një përgjigje e një kuptim që as neuroshkencat, apo psikoanaliza a as filozofia a sociologjia nuk mund t’i japin.

Është detyrë e ligjërimit religjioz që të thotë diçka, qoftë edhe duke ofruar lutjen e tij, e cila është mjeti më paqësor që mund të përdorë një religjion për të zbutur sadopak jetën e njerëzve. Edhe kjo e fundit, pra lutja, ka një status publik, pasi është një veprimtari në të cilën njeriu hyn në kontakt me hyjnoren, që bashkon njerëzit me njëri-tjetrin dhe po ashtu kthehet në një mjet solidariteti edhe midis të ndryshmëve.

Askush nuk mund t’u thotë të krishterëve: pse luteni për fëmijët apo popullsinë siriane në luftë, edhe pse ata janë myslimanë me shumicë, apo për Korenë e Veriut dhe shtypjen që po ndodh atje, edhe pse ata janë ateistë apo antiteistë, budistë a ku ta di unë. Askush nuk kishte pse t’i thoshte Gjon Palit II, kush të jep ty leje të lutesh për Shqipërinë ateiste, edhe pse në Shqipëri lutjen e Papës, antiteistët marksistë e morën për mallkim.

Ndalimi apo kufizimi i ligjërimit fetar në publik, qoftë edhe në emër të laicizmit kinse demokratik, është një e keqe e madhe, pasi ligjërimi fetar do të jetë gjithmonë. Mund t’i mbyllësh derën, por në këtë rast ai do të hyjë nga dritaret. Përkundër kësaj, një shoqëri që ligjërimit fetar i jep statusin e barabartë me ligjërimet e tjera, në të njëjtën agora, në media dhe në jetën e kulturës është një shoqëri e plotë dhe më e mirë. Kjo është vërtet një shoqëri e hapur.