“Shpëtimi i një jete të vetme njerëzore  është baras me shpëtimin e një bote të tërë.”
 Talmudi.

 

 

I. – IZRAELITËT GJATË PUSHTIMIT FASHIST ITALIAN

Në prag të pushtimit fashist italian të datës 7 Prill 1939, bashkësia izraelite e Shqipërisë numëronte rreth 33 familje me jo më shumë se 150 frymë. Grupi kryesor banonte në Vlorë, ku ishin 15 familje. Pastaj vinin Durrësi dhe Tirana dhe, me nga tri familje e poshtë, Gjirokastra, Delvina, Fieri, Shkodra e Kavaja. Në Lushnjë banonte i internuari Leo Tyri, pa familje.1)
Anëtarët e këtyre grupeve merreshin kryesisht me tregti, që shkonte nga tregtia e madhe me shumicë deri tek ajo me pakicë, madje edhe ambulantët në fshatra dhe me tezga në tregun e qyteteve. Veç atyre që merreshin me tregti kishte spedicionerë, komisionerë, një dentist në Vlorë, dy farmacistë në Shkodër, disa merreshin me artizanat dhe vetëm një nëpunës. Kishte edhe izraelitë të pajtuar në punë si çirakë të tregtarëve, izraelitë dhe jo izraelitë. Të paktë ishin njerëzit me arsim të lartë, por ishin mjaft ata që ndiqnin studimet e larta jashtë shtetit në universitete. Shumica ishin të shtresës së mesme qytetare.

Pas prillit të vitit 1941 numri i izraelitëve të Shqipërisë shkoi duke u rritur gradualisht për shkak të ardhjes në vend të shumë izraelitëve sidomos nga Jugosllavia e pushtuar, të cilët vinin në Shqipëri për të gjetur strehë e shpëtim nga persekutimet e nazistëve gjermanë. Kështu që numri i tyre u rrit deri në 600 frymë.2)

Fashistët italianë sapo zbarkuan në Shqipëri, krahas masave të tjera që morën për fashistizimin e vendit, morën masa diskriminuese edhe kundër elementit izraelit. Ata deklaruan se hebrenjtë nuk pranoheshin në radhët e partisë fashiste shqiptare. Mandej, ata hebrenj që ishin në moshë për të shkuar ushtarë nuk pranoheshin në radhët e ushtrisë shqiptare që ishte nën urdhrat e okupatorit. Kjo masë, edhe pse synonte të diskriminonte hebrenjtë, u pranua prej tyre me njëfarë lehtësimi, sepse ata nuk kishin kurrfarë dëshire për t’u regjistruar në partinë fashiste apo të shërbenin në ushtri nën urdhrat e pushtuesit armik.

Përveç këtyre, izraelitëve u ndalohej t’i ndiqnin studimet në universitetet italiane, madje nuk u lejohej qëndrimi në Itali. Para pushtimit tregtarët hebrenj bënin tregti me Italinë drejtpërdrejt në vendet e fabrikave. Pas 7 prillit, kur tregtia me Italinë u shtua dhe mori përmasa të mëdha, ata e bënin tregtinë me ndërmjetësinë e komisionerëve. Së fundi, izraelitët u përjashtuan nga çdo veprimtari socialkulturore dhe politike, siç ishin konkurset për vitrinat më të bukura, ftesa në kremtimet e festave zyrtare etj.3) Në këtë kohë bashkësia e mirëfilltë izraelite shqiptare jetonte e shqetësuar, e frikësuar dhe priste nga dita në ditë keqësimin e gjendjes së saj. Megjithatë izraelitët merreshin me punët e tyre të rëndomta dhe banonin në shtëpitë e tyre.

Para se Kosova të kalonte nën administrimin e qeverisë kuislinge shqiptare të atëhershme ajo mbeti për njëfarë kohe në duart e nazistëve. Këta filluan të zbatojnë kundër izraelitëve në ato vite po ato masa që po zbatonin në vendet e pushtuara të Europës. Izraelitët i detyruan të mbanin në krah një shirit stofi të bardhë, ku ishte shkruar me ngjyrë të zezë gërma “J”, që është germa e parë e fjalës “Jud”, e cila në gjuhën gjermane do të thotë “çifut”. Në letërnjoftimet e izraelitëve ishte e shtypur me ngjyrë të kuqe po ajo gërmë.4) Kështu izraelitët dalloheshin nga të tjerët në çdo kohë dhe pa mundim. Ata e kishin të ndaluar të mbyllnin derën e shtëpisë, si ditën ashtu dhe natën. Nazistët mund të hynin pa paralajmërim kurdoherë që u deshte qejfi.

Në Prishtinë punonin kuadro që ishin emëruar atje nga qeveria e atëhershme e Tiranës, ndër këta edhe prefekti. Në fillim atje ishin disa mjekë nga Shqipëria e mirëfilltë, por më vonë shumë prej tyre ia dolën që t’i transferonin në Shqipëri. Një nga mjekët që kishte mbetur atje në atë kohë ishte doktor Spiro Lito. Ky ishte dërguar në Kosovë për dënim si antifashist, në vazhdim të internimit dhe të burgosjes së tij në disa qytete të Italisë. Në mungesë të mjekëve të tjerë, ai kryente detyrën e drejtorit të spitalit, të mjekut të bashkisë, dhe si i tillë vizitonte edhe burgjet. Në Prishtinë ai ishte njohur dhe kishte marrëdhënie të mira me një mjek ushtarak italian, i cili ishte antifashist aq sa dhe ai vetë.

Në përgjigje të kërkesës së autoriteteve naziste të Mitrovicës, autoritetet kuislinge të Prishtinës kapën dhe hodhën në burg 60 izraelitë që kërkoheshin nga nazistët. Kushtet e burgut ku ishin mbyllur këta fatkeqë ishin të llahtarshme. Aty gëlonte morri. Përveç kësaj u shfaqën edhe sëmundje të shoqëruara me temperaturë. Për këtë arsye, doktor Lito u ngarkua nga autoritetet e vendit t’i vizitonte këta të sëmurë.

“Atëherë” kujton doktor Lito, “fola me mjekun italian dhe e binda që, krahas masave për zhdukjen e morrit, t’i raportonin prefektit se në burg kishte simptoma të tifos së morrit”. “Raportin e shpura vetë dhe ja dorëzova në dorë prefektit. Me fjalë të tërthorta i thashë atij që ne nuk duhet të pajtohemi me qëndrimet çnjerëzore të nazistëve karshi izraelitëve, se duhej hedhur poshtë kërkesa e tyre për dorëzimin e izraelitëve të burgosur. Prefekti pranoi se duhej penguar dorëzimi i izraelitëve në duart e xhelatëve të tyre që me siguri do t’i shfarosnin. Ai dha urdhër që këta të “sëmurë” të niseshin për në Shqipëri.

Kontingjenti i izraelitëve u dërgua në qytete të ndryshme të Shqipërisë, si në Lushnjë, Shijak, Kavajë dhe Krujë. Në ato qytete ku Dr. Lito kishte shokë antifashistë të cilëve u besonte, ai i pajisi të sëmurët me letra me qëllim që shokët e tij t’u jepnin izraelitëve ndihmën që kishin nevojë. Një nga këta ishte juristi Grigor Gjika, i cili asokohe punonte në Krujë. “Të sëmurët i nisëm për në Shqipëri të pajisur me dokumente false. Gratë i veshën me dimitë dhe çarçafë që të mos njiheshin. Mbaj mend një grua që quhej Karolina Hercog (Bloh), e cila pas çlirimit mbeti në Shqipëri dhe u martua me Haxhi Herrin.”5)

Izraelitët e tjerë nga Kosova, si dhe një numër i madh shqiptarësh, serbësh, malazezësh etj., i internuan në vende të ndryshme: në Berat, Kavajë, Shijak, Lushnjë, Fier e në vende të tjera.
Disa prej izraelitëve të internuar në këto qytete kishin njerëz të njohur, madje edhe miq me të cilët kishin pasur lidhje qysh përpara luftës. Rast i tillë ishte dhe ai i disa izraelitëve, të cilët njiheshin dhe ishin lidhur me miqësi me gruan e Fatlli Imamit, që quhej Irena dhe ishte jugosllave. Disa izraelitë u lidhën menjëherë me të dhe me Fatlliun, dhe këta, pa ngurruar asnjë çast, i strehuan në shtëpinë e tyre, e cila ndodhej, si dhe sot, në Rrugën “Formimi i Partisë” Nr. 13.

Nga dita në ditë po rritej numri i izraelitëve që kërkonin strehë në shtëpinë e Fatlliut, aq sa shtëpia e tij nuk kishte më vend. Por Fatlliu dhe e shoqja nuk ua mbyllën derën. Ata menduan që në këtë punë fisnike të kërkonte ndihmën e ndonjë familjeje tjetër. Prandaj iu drejtua Haxhi Herrit. Ky në Tiranë kishte një motër, Nadiren, që ishte gruaja e Ali Bixhiut dhe që shtëpinë e kishte në atë rrugë që sot quhet Rruga e “4 Dëshmorëve” Nr. 19. Haxhiu kishte shtëpi shumë të madhe në fshatin Zall-Herr, rrëzë maleve në veri të Tiranës. Kështu emigrantët izraelitë vinin e fshiheshin në shtëpinë e Aliut dhe të Nadires dhe qëndronin aty derisa organizohej kalimi i tyre në fshatin Zall-Herr, që ishte në zonën e çliruar. Ndonjëherë njerëzit prisnin në shtëpinë e Aliut me ditë të tëra me ankth dhe frikë, sepse nuk ishte e lehtë të dilje nga qyteti i Tiranës përmes postblloqeve të panumërta të fashistëve. Në këtë kohë izraelitët visheshin me kostume tiranase, me brekushe e qeleshe, dhe gratë me dimitë e çarçafe. Kur vinte dita për të shkuar në fshat ata i shoqëronte Haxhiu vetë, ose njerëz që vinin nga fshati enkas për këtë qëllim. Duke ndjekur këtë rrugë, nga shtëpia e Nadires kaluan rreth 80 izraelitë. Në një rast puna ra në erë të fashistëve, të cilët erdhën për të bastisur shtëpinë, por Nadirja diti të shmangë zbulimin e atyre hebrenjve që ndodheshin në shtëpi.
Këta emigrantë u grumbulluan në shtëpinë e Haxhi Herrit në Zall-Herr. Shtëpia ishte e madhe. Aty u ngritën fjetore dhe kuzhina ku gatuhej për 80 frymë. Pas kapitullimit të Italisë fashiste në Zall-Herr erdhën edhe ushtarë italianë, të cilët u strehuan aty dhe jetonin bashkë me izraelitët. Ushqimet siguroheshin nga të zotët e shtëpisë, të cilët as kërkuan dhe as pranuan kurrfarë shpërblimi. Kur dëgjuan se nazistët po përgatisnin një operacion për në ato zona, izraelitët i shpunë në fshatra malore ende më të thella, siç ishte Bovilla etj. Aty qëndruan të fshehur në shtëpitë e katundarëve vendas derisa kaloi rreziku.6)

Në vitin 1940 erdhën në Jugosllavi nga Polonia Vjera Matuseviç bashkë me nënën, motrën e madhe Natasha, burrin e saj Leon Dzinçolskin me vëllanë e Leonit, Lav dhe me dy vajzat e Leonit: Marica dhe Ariana. Këta nga Jugosllavia erdhën në Tiranë, pastaj, sapo mbërritën nazistët, shkuan në Zall-Herr dhe u strehuan te fshatarët. Aty kujdesej për ta edhe Mikel Kilica. Ky vinte natën dhe u sillte ushqim.

Meqenëse aty ranë në erë të nazistëve, Mikeli u mor vesh me dhespotin ortodoks të Beratit (Visarion Xhuvani), i cili i strehoi në manastirin e Ardenicës, afër Libofshës në Lushnjë. Ky dhespot i pajisi ata me dokumente false. Por dhe atje i diktuan, prandaj erdhën në Tiranë, ku u strehuan në shtëpinë e Vasil Bidoshit, ku qëndruan të fshehur deri në çlirimin e Shqipërisë.7)

Në atë kohë u arratis nga Maqedonia inxhinieri i ri Marko Menahem. Familja e tij ishte internuar dhe më vonë u shfaros nga nazifashistët. Ai vetë u strehua në Elbasan dhe shpëtoi falë sakrificës së familjes Nosi, të cilët e fshehën Markon në fabrikën, pronë e familjes, duke vënë në rrezik jetën e tyre. Më vonë ai u martua me Yllka Hamzaraj dhe banoi në Tiranë deri në muajin mars 1991. Në këtë kohë ai bashkë me tri vajzat e tij të martuara u vendos në Izrael.

Në Tiranë erdhi dhe u strehua edhe familja e Mosha Mandilit, që vinte nga Novi Pazar i Vojvodinës. Mosha ishte fotograf dhe deri atëherë e ushtronte profesionin në Beograd. Pas peripecive të ndryshme, familja e tij u vendos në Kavajë. Kur kapitulloi Italia erdhi në Tiranë, ku vetë Mosha punoi si punëtor fotograf tek i ati i Refik Veselit, që kishte një fotostudio. Kur forcat e armatosura të Gjermanisë naziste pushtuan Shqipërinë, Refik Veseli, 17 vjeç në atë kohë, që e dinte që miqtë e tij izraelitë ishin në rrezik për vdekje, menjëherë i tha Mosha Mandilit se do të ishte mirë që familja të largohej nga Tirana dhe të fshihej në Krujë. Refiku e shoqëroi Moshën në Krujë dhe e strehoi atë me gjithë familje në shtëpinë e tij, ku qëndroi deri në çlirim.8) Për qëndrimin e tyre, me 23 dhjetor 1987 Refik Veseli dhe prindërit e tij u dekoruan nga Yad Vashem me medaljen “Fisnik mes Kombeve” dhe me 23 korrik 1990 në Rrugën e Fisnikeve në Yad Vashem u mboll një pemë që mban emrin e tyre.

Një pjesë e rëndësishme e emigrantëve izraelitë të ardhur nga Jugosllavia ishin vendosur me banim të detyruar nga autoritetet fashiste në Berat. Për fatin e tyre të mirë, njerëzit e këtij qyteti i pritën me krahë hapur, u çelën atyre dyert e shtëpive, i fshehën, i ruajtën dhe i shpëtuan tërësisht pa asnjë humbje. Njihet emri i mjaft familjeve të Beratit që kanë shpëtuar familje të tëra izraelitësh. Ndër këta përmendim ato të Hasan Xhufit, Hiqmet Çipit, Lilo Xhimitikut, Halil Frashërit, Syrja Dhëmbit, Mexhit Shenianit, Faik Nallbanit, Rexhep Lazit, Abdullah Shkodranit, Xhevdet Gjergjanit, Mino Daros, Mehmet Xhezos etj. Pritja e tyre ka qenë shumë e ngrohtë, saqë shumë herë dy familje, e bujtësit dhe e të bujturit, shkriheshin e bëheshin si një familje e vetme.

Në këtë kohë ndodhi që në familjen e Xhevdet Gjergjanit kishin një foshnje mashkull, kurse izraelitja Sara Hadi lindi një vajzë. Meqë nëna e djalit nuk kishte qumësht për ta ushqyer të birin, këtë e mori përsipër Sara. Në bazë të zakonit të vendit këto dy foshnje të ushqyera nga i njëjti person konsiderohen motër e vëlla. Ky fakt tregon se mikpritja e shqiptarit arrin deri atje sa mikun ta quajë pjesëtar të familjes së vet.

Të tilla raste strehimi janë të panumërta. Mihal Lekatari nga Kavaja strehoi Milica Konfortin dhe vëllanë e saj Naftali. Jo vetëm aq, por një mbrëmja ai hyri në zyrën e gjendjes civile të një lokaliteti afër Kavajës dhe mori me vete një numër të madh letërnjoftimesh, të cilat më pas u plotësuan me emra të rremë, dhe ua shpërndanë hebrenjve për t’u mundësuar atyre kësisoj që të shpërguleshin dhe të fshiheshin aty ku të ndiheshin më të sigurt. Tol Dodi, po nga Kavaja, mbajti në shtëpinë e tij Josef Adixhes. Vëllezërit Gjata në Fier strehuan Moza Baharin, Avdulla Shkodrani në Berat strehoi David Rashelin, dhe Xhevat Bekteshi në Shkodër ruajti Josha Babukoviçin. Nina dhe Shalon Adixhes mbajnë mend vetëm emrin e të zotit të shtëpisë që i bujti në Shkodër: e quanin Agostin Çiftja, i cili kishte dy vajza, Çezarinën dhe Xhovanën.

Në Shqipëri u strehuan edhe të tjerë që kalonin fshehurazi kufirin me Bullgarinë e atëhershme, që shtrihej deri në kufi me Shqipërinë Juglindore. Ata u dorëzoheshin postave të kufirit dhe deklaronin se ishte më mirë të vdisnin aty në kufi sesa t’i kthenin mbrapsht. Disa prej tyre njihnin okulistin e dëgjuar Kristo Kristidhi, i cili i strehoi në shtëpinë e tij dhe tek disa miq të tjerë. Ishin rreth dhjetë emigrantë dhe e njihnin doktor Kristidhin qysh para se të fillonte lufta.

Gjatë kohës së pushtimit fashist izraelitët kanë kaluar rreziqe që në atë kohë nuk i njohën. Kështu p.sh. me Urdhrin Nr. 8, datë 28.2.1942, Kryesia e Këshillit të Ministrave e qeverisë së atëhershme thoshte që izraelitët që kishin hyrë në tokën shqiptare nga Serbia duhet t’u dorëzoheshin autoriteteve ushtarake gjermane të pushtimit të Serbisë. Në zbatim të këtij urdhri, u kërkua nga komunat e Shqipërisë së Mesme që të njoftonin nëse në komuna e tyre kishte izraelitë të tillë. Por kryepleqtë e disa komunave, si të Shupalit, Zall-Herrit, Petrelës, Shëngjergjit të Tiranës deklaruan me firmë e me vulë se në zonat e tyre nuk kishte asnjë izraelit, megjithëse kishte plot të tillë.

Në Shqipëri jetonte në atë kohë dhe izraeliti Leo Tyr. Ky kishte ardhur në Shqipëri nga Gjermania qysh në vitet ’30 kur në Gjermani kishin nisur përndjekjet e izraelitëve. Tyri ishte njeri i shkathët, i zgjuar, i thjeshtë e i drejtpërdrejtë, bindës, dhe i rrahur nga jeta. Edhe kur ishte në Gjermani i kishte luftuar nazistët hapur nëpërmjet gazetave lokale. Unë kam lexuar një artikull gazete ku Tyri polemizonte Goebelsin, i cili më vonë u bë ministri famëkeq i propagandës naziste. Tyri kishte gruan e tij, Elsa, dhe dy fëmijë. Më i madhi kishte shkuar qysh atëherë në Palestinë (kështu quhej atëherë Izraeli), dhe studionte aty për agronom. Më i vogli quhej Arno. Por në Shqipëri Tyri kishte ardhur vetëm, sepse familja e tij, Elsa dhe Arno, i kishte mbetur në një kamp përqendrimi në Jugosllavi. Megjithatë, Tyri, me ndihmën e miqve shqiptarë të panumërt, arriti atë që shumë pak kanë arritur të bëjnë: i shpëtoi njerëzit e tij nga thonjtë e nazistëve dhe i solli në Lushnjë, ku banonte dhe vetë. Si Elsa ashtu dhe Arno, që ishin në gjendje të vështirë shëndetësore, kanë banuar gjatë si “mysafirë” në shtëpinë tonë.

Për t’u ardhur në ndihmë izraelitëve, Tyri arriti të miqësohej me disa personalitete të asaj kohe. U njoh edhe me Legatin Apostolik (përfaqësues i Papës pranë një qeverie) në Shqipëri, që asokohe ishte imzot Leone Nigris. Me anën e këtij, Tyri synonte të nxiste ndërhyrjen e Papës në favor të izraelitëve të persekutuar. Prandaj nëpërmjet tij ai i ishte drejtuar me letra Papës së atëhershëm, Pius XII, që ishte i njohur për ndjenjat e tij profashiste dhe pronaziste. Por koha tregoi se këto ndërhyrje të Tyrit drejtuar legatit apostolik mbetën fare pa fryt. Siç e vuri në dukje më vonë një udhëheqës i shtetit izraelit, ky Papë “nuk tundi as edhe gishtin e vogël” për të penguar gjenocidin që në atë kohë nazistët po zbatonin nëpër kampe të shfarosjes për të arritur atë që ata e quanin “zgjidhje përfundimtare të çështjes çifute”.

Leo Tyri me gjithë familje shpëtoi gjallë nga dora e nazifashistëve. Pas çlirimit të Shqipërisë ai u largua nga vendi ynë dhe shkoi në Izrael. Në vitet ’50 ai u caktua këshilltar në ambasadën e Izraelit në Romë. Kurdoherë ka ruajtur të gjallë ndjenjën e dashurisë dhe të mirënjohjes për popullin shqiptar në mes të të cilit kishte kaluar më se 10 vjet të stuhisë fashiste e naziste. Edhe në Romë vazhdoi t’i ndihmojë ata izraelitë të cilët nga Shqipëria shkuan në Izrael.

Në Luftën Antifashiste Nacional-Çlirimtare izraelitët pa asnjë ngurrim morën anën e popullit shqiptar. Në këtë luftë që bëhej për çlirimin e Shqipërisë ata shikonin edhe shpëtimin e tyre. Të rinjtë merrnin pjesë në veprimtaritë ilegale të kohës, shpërndanin trakte, merrnin pjesë në demonstrata dhe ndihmonin për furnizimin e partizanëve me armë, ushqime dhe veshmbathje.

* * *

 

Duke e menduar thellë unë nuk di se si ta cilësoj qëndrimin e italianëve karshi izraelitëve, si në Itali si dhe në Shqipëri. Është e vërtetë se, sapo erdhën në Shqipëri, ata zbatuan disa kufizime diskriminuese dhe unë i përmenda ato. Morën edhe masa për internimin e izraelitëve të ardhur nga Serbia. Në të vërtetë, përveç shprehjeve bombastike që ishin tipike të fjalorit fashist, ata në heshtje i lanë izraelitët që të merreshin me punët e veta. Madje edhe masa e internimit e zbatuar kundër izraelitëve të ardhur nga Serbia mund të quhet edhe si mjet për t’i mbrojtur ata nga rreziku. Edhe në Itali ata i shanin izraelitët dhe zbatuan kundër tyre një sërë masash poshtëruese për të krijuar përshtypjen se këto ata i bënin për të treguar se ishin dakord me nazistët. Në të vërtetë ata sajuan disa pretekste për të shpëtuar shumë izraelitë nga përndjekjet e nazistëve.

 

Autoritetet zyrtare fashiste të Vlorës tregonin karshi izraelitëve njëfarë rezervimi, kurse qytetarët italianë që kishim afër, qoftë të ardhurit në kohën e pushtimit, qoftë edhe ata që banonin në Vlorë që nga Lufta e Parë Botërore u sollën me izraelitët pa asnjë shfaqje diskriminimi. Kështu për shembull, në Vlorë ka punuar si rrobaqepës Augusto Akolji [Accogli] dhe gruaja e tij, Maria. Këta ishin franko-levantinë, domethënë italianë të ardhur nga Azia e Vogël pas luftës turko-greke. Dinin greqishten dhe u lidhën me miqësi me izraelitët. Kur në Shqipëri zbarkuan italianët, qëndrimi i tyre nuk pësoi asnjë ndryshim. Kështu p.sh., kur fashistët arrestuan Rafael Jakoelin, me akuzën që ndihmonte lëvizjen Nacional-Çlirimtare, pyetën Auguston çfarë mendimi kishte për personin e këtij izraeliti. Ai u dha informatat më të mira, të cilat lehtësuan shumë për lirimin e tij. Afër shtëpisë sonë banonte një familje tjetër italiane e ardhur në Vlorë në vitet e Luftës së Parë Botërore. Burrat punonin si karropunues, kurse gratë lanin livaret e marinarëve italianë të garnizonit italian të Sazanit. Marrëdhëniet e izraelitëve me këto familje ishin të shkëlqyera. Ata hynin e dilnin në shtëpitë izraelite si në shtëpinë e tyre. Qëndrimi i tyre kundrejt izraelitëve nuk pësoi asnjë ndryshim kur në Shqipëri zbarkuan fashistët. Të tilla kanë qenë marrëdhëniet tona edhe me italianët e tjerë që banonin në Vlorë.

I përzemërt ka qenë qëndrimi ndaj izraelitëve edhe i ushtarëve italianë. Kishim një familje në Vlorë që quhej Gramenja, me 4 djem e 5 vajza. Edhe me këta ishim si një shtëpi. Vajza izraelite kishin shoqëri me vajzat e tyre. Unë kisha mik të ngushtë djalin e tyre Françesko, ushtar i thjeshtë. Ishte moshatar me mua dhe shkonim shumë mirë. Aty nga fundi i vitit 1942 unë u arrestova nga karabinieria italiane në rrethana që do të tregoj më tutje. Ato ditë në Vlorë u pushkatuan katër të rinj, të cilët janë katër martirët e Vlorës. Ndër këta ishte edhe Astrit Kokoshi, të cilin e kishin arrestuar një natë përpara pushkatimit. Në Vlorë u përhap lajmi i zi i masakrimit të këtyre katër trimave. Tre nga këta njiheshin, sepse ishin vlonjatë, kurse i katërti nuk njihej, sepse ishte nga një fshat i rrethit. Meqë i katërti nuk përmendej me emër, u përhap fjala se ai paskam qenë unë. Në këtë rast u duk dashuria që ushqente Françesko për mua. Ai u bë copë derisa vërtetoi që unë isha gjallë dhe vazhdoi përpjekjet derisa më liruan nga hetuesia, edhe pse e kishte nuhatur se nuk isha i papërfshirë në luftën antifashiste që kishte ndërmarrë populli.

Në vitin 1942 në Greqi plasi një uri e madhe. Njerëzit vdisnin rrugëve nga uria. Ne menduam që t’u vinin në ndihmë njerëzve tanë që banonin atje, në mënyrë të veçantë disa izraelitëve të Athinës që jetonin në kushte me të vërtetë tragjike. Ishte një oficer italian me origjinë shqiptare (arbëreshe) me gradë kapiten i ushtrisë i quajtur Koncistre, i cili mori përsipër dhe u shpuri atyre disa pako me ushqime disa herë. Ai komandonte autokolonën ushtarake që nisej nga Vlora dhe përshkonte të gjithë Greqinë dhe shkonte deri në Athinë, duke u shpëtuar jetën dhjetëra njerëzve të uritur.

Ne kishim në Vlorë një dentistin tonë, Ilia Matathia. Për t’u kuruar te ky vinin plot italianë, ndër të cilët dhe oficerë madhorë. Ata e dinin se ky ishte izraelit dhe nuk linin raste pa i thënë se kjo ishte një hollësi që ata nuk i prekte fare. Faktet më detyrojnë t’i dalloj mirë italianët nga fashistët. Në fund të fundit nga italianët asnjëri ndër izraelitët nuk pësoi dëm. Kështu, ndërsa kam urryer fashistët, ushtarët dhe civilët italianë i kam quajtur “simpatikë dhe relativisht të mirë e njerëzorë”, siç kam quajtur edhe një gazetar amerikan.

Të gjithë izraelitët e Shqipërisë, vendas e të ardhur, e panë me simpati Luftën Antifashiste Nacional-Çlirimtare të popullit shqiptar, sepse ajo synonte të shkatërrohej fashizmi, të çlirohej populli shqiptar dhe bashkë me atë të gjithë të çliroheshin edhe izraelitët. Izraelitët e Vlorës e të tjerë, secili sipas mundësive të tij, e ndihmonin lëvizjen. Kush shpërndante trakte, të tjerët mbanin fshehur në dyqanet e tyre partizanë ilegalë, kush jepte të holla, të tjerë veshmbathje, ilaçe e ushqime.9)

Ato ditë në Vlorë u krye një atentat kundër një marshalli të karabinierisë italiane, i cili ishte treguar veçanërisht i egër karshi njerëzve të Lëvizjes Nacional Çlirimtare që binin në dorën e tij. Po atë ditë një italian, fqinji ynë, denoncoi në kuesturë se atentatori ishte fshehur në shtëpinë time. Prandaj karabinieria vendosi që të më arrestonte.

Një natë, vonë, milicët shqiptarë bashkëpunëtorë të fashistëve erdhën në shtëpinë tonë dhe kërkuan të hynin brenda. Ata filluan t’i binin derës me forcë dhe kërkuan nga fqinja, që të na bindte të hapnim derën. Por ata nuk e dinin që ajo ishte izraelite dhe ajo nisi të thërriste: “Rafael… lo! Hape derën…lo!…” Nga kjo ne kuptuam se ne nuk duhej ta hapnim derën kurrsesi sepse fjala “lo” në hebraisht do të thotë “jo” në shqip. Sapo i dëgjuam, ne jo vetëm nuk e hapëm derën, por ikëm nga shtëpia nga një derë e pasme dhe u fshehëm në shtëpitë e fqinjëve shqiptarë. Milicët u futën në shtëpi nga një dritare që ishte pa hekura dhe filluan grabitjen sistematike. Morën sa deshën dhe çfarë deshën dhe pastaj ikën duke lënë të hapura dyert, dritaret dhe dritat elektrike. Pak më vonë kaloi andej një patrullë e ushtrisë italiane, e cila kur pa se të gjitha dyert ishin të hapura, filloi t’i thërrasë të zotët e shtëpisë. Sapo dëgjuam se po flitej italisht, ne erdhëm në shtëpi dhe i sqaruam ushtarët për sa kishte ndodhur. Atëherë i pari i tyre kërkoi që të shkonin me të në karabinieri për të denoncuar faktin. Për të bërë denoncimin e rastit shkova dhe unë dhe ia parashtrova komandantit të postës së karabinierisë ngjarjen ashtu siç kishte ndodhur. Ai përpiloi procesverbalin e rastit dhe më ftoi të nënshkruaja. Veçse kur dëgjoi emrin tim qëndrimi i tij ndryshoi rrënjësisht. Më tha tekstualisht se më kërkonte në qiell dhe më gjeti në tokë, madje kisha shkuar vetë në dorën e tij si breshka te nallbani. Meqenëse unë nuk po kuptoja se ku e kishte fjalën, ai më tha se isha i arrestuar me akuzën se kisha strehuar atentatorin që kishte bërë atentatin kundër mareshalit të karabinierisë atë mëngjes. Pa e zgjatur më ai më futi në një birucë që kishte vetëm një frëngji të vogël te dera. Biruca ishte aq e errët saqë unë nuk dalloja dot një njeri të shtrirë përtokë që po rënkonte, sepse karabinierët e kishin rrahur për vdekje. Kurrë nuk mora vesh dot se kush ishte ai njeri, sepse të nesërmen, ashtu gjysmë të vdekur siç ishte, karabinierët e hoqën nga biruca dhe e shpunë kushedi se ku.

Pak pas mesnatës sollën në birucë ku isha dhe unë edhe shokun tim, Astrit Kokoshin. Atë e kishin arrestuar po atë natë. Të nesërmen në mëngjes karabinierët e morën. Më vonë mora vesh se e kishin pushkatuar, ashtu pa gjyq, bashkë me tre shokë të tjerë. Ishte një raprezalje. Këta janë katër dëshmorët e Vlorës

Me gjithë këto përndjekje, izraelitët nuk hoqën dorë nga veprimtaria e tyre në mbështetje të Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare shqiptare. Në atë kohë unë u bëra vëllam, sipas zakonit të moçëm shqiptar, me Guri Manxharin, i cili ishte militant komunist dhe pjesëmarrës i luftës çlirimtare. Në sajë të lidhjes që krijova me të (që vazhdon e padobësuar edhe sot pas pesëdhjetë vjetësh), unë u lidha ende më shumë me Lëvizjen Nacional-Çlirimtare.

Firma jonë “Levi-Jakoel” kishte një veturë që e përdorte për punët e saja. Po afrohej dita e martesës së Guriut, i cili merrte nuse nga fshati Lepenicë, relativisht afër me fshatin e tij që quhej Gumenicë. Me pretekst se makina do të shkonte të merrte nusen, atë e pajisëm me leje qarkullimi të posaçme, sepse ato zona ishin nën regjim të fortë shtetrrethimi. Shoferin që e drejtonte, Çoban Shehun, e kishim të besimit. Kur do të nisej për në fshat, makinën e ngarkuam me material të ndryshme që u duhej atyre që luftonin maleve. Pas disa ditësh fashistët pikasën punën që kishte bërë makina, dhe pa u thelluar më shumë, arrestuan babanë tim, Rafael Jakoel, i cili nuk dinte asgjë për këto punë.

Babain, Rafaelin, e hoqën nga Vlora dhe për tre muaj ne nuk e gjenim dot. E kërkuam në burgun e ri të Tiranës, i cili ato ditë ishte mbushur plot e përplot me patriotë të arrestuar. E kërkuam më kot edhe në kampin fatkeq të Porto Romanos, në veri të qytetit të Durrësit, që kishte fituar nam të keq për vuajtjet e tmerrshme që hiqnin patriotët e arrestuar e të internuar aty. Pas shumë përpjekjesh më në fund e gjetëm. E mbanin të mbyllur në një kazermë ushtarake afër urës së Dajlanit, që ishte në të hyrë të qytetit të Durrësit. Përfundimisht Rafaelin e liruan pas pesë muajsh. Për lirimin e tij ndihmoi shumë Leo Tyri me anë të “miqve” të tij italianë jofashistë. Po ashtu, ndikuan fjalët e mira që foli për Rafaelin Augusto Akolji, për të cilin folëm më lart.

Por, me gjithë këto ndjekje, përsëri izraelitët nuk e pushuan punën e tyre në favor të Lëvizjes Nacional-Çlirimtare.

 

2. – IZRAELITËT E SHQIPËRISË GJATË PUSHTIMIT NAZIST GJERMAN

 

Në mbrëmjen e datës 25 korrik 1943 radioja italiane transmetoi lajmin e dorëheqjes së diktatorit fashist Benito Mussolini. Atë natë kënduam dhe pimë si asnjëherë tjetër gjatë pushtimit. Por prapë gëzonim me zë të ulët, se kishim ende frikë se mos bisha naziste na kafshonte. Populli shqiptar kishte kaluar një përvojë të hidhur të egërsisë naziste. Disa javë më parë, një kolonë e ushtrisë gjermane shfarosi për raprezalje thuajse të gjithë banorër e fshatit të Borovës, në jug të qytetit të Korçës.

Izraelitët e dinin çfarë kishte ndodhur në të ashtuquajturën Natë të Kristaleve [Kristallnacht], kur nazistët iu sulën izraelitëve, i masakruan dhe u shkatërruan dyqane e vitrina. Qysh në atë kohë në Shqipëri kishin kaluar shumë refugjatë izraelitë që iknin të tmerruar nga Gjermania dhe kërkonin strehë. Ata na përshkruanin me tmerr çfarë u kishin parë sytë para se të vinin e gjenin paqë në Shqipëri dhe të gjithë na këshillonin që, sa nuk ishte vonë, të hiqnim dorë nga çdo veprimtari, të mblidhnim sa mund të mblidhnim nga pasuria dhe të iknim nga Europa. Ata e dinin se një ditë gjermanët do të shtriheshin deri në viset tona. Dhe kur këta erdhën, izraelitët e Shqipërisë ishin fare të papërgatitur dhe vetëm solidariteti i shqiptarëve i shpëtoi. Por nuk ndodhi kështu për të gjithë.

Familja Arditi, e cila banonte në Shkodër, atëherë ishte e përbërë nga kryefamiljari Zhak, nga e shoqja Luna Russo, nga një vajzë Luçia dhe nga katër djem: Moisiu, i cili banonte me familje në Durrës e pastaj në Tiranë, Leoni, Dario dhe Ugo. Leoni kishte mbaruar për farmacist në Siena të Italisë dhe në vitin 1942 hapi farmaci në Shkodër. Dario kishte filluar studimet për mjekësi në Grenoble të Francës, por i ndërpreu për shkak të luftës dhe u kthye në Shkodër. Ugo, i cili kishte prirje të theksuara për muzikë filloi studimet për violinë në konservatorin e Firences. Por edhe ai, për shkak të luftës, i ndërpreu studimet dhe u kthye në Shkodër. Ishte fjala për një familje të ngritur nga pikëpamja kulturore dhe artdashëse. Në librin e Nasho Jorgaqit për heroin e popullit shqiptar Qemal Stafa, autori thotë se “Qemali pat një shok me vlerë, Dario Arditin, me të cilin studionin bashkë në një klasë të gjimnazit. Ai vinte nga një familje me kulturë muzikore, kishte njohuri të thella për teorinë dhe historinë e muzikës e bashkë me dy vëllezërit e tjerë i binte violinës. Ishte violinist me talent. Ai u bë edhe drejtuesi i orkestrës së gjimnazit. Qemali do t’i detyrohet shumë Darios, i cili me durim e dashamirësi, e udhëhoqi në botën e mrekullueshme të tingujve. Falë ndihmës së tij, Qemali fitoi bazat e një kulture të shëndoshë muzikore dhe zhvilloi më tej shprehitë si instrumentist. Bashkë me Darion, ai ndoqi nëpërmjet radios mjaft opera e koncerte të kohës. Nga Dario heroi mësoi shumë mbi jetën e kompozitorëve e këngëtarëve të shquar…”
Shumë njerëz të njohur dhe miq të familjes i kishin këshilluar që të fshiheshin për të mos rënë në dorë të gjermanëve. Disa u kishin propozuar t’i strehonin dhe t’i fshihnin, por ata përgjigjeshin se nuk kishte nevojë të fshiheshin, sepse në Shkodër kishin vetëm miq dhe asnjë armik. Por pak para largimit të gjermanëve nga Shkodra – tregon Moisi, i vetmi pjesëtar i familjes që shpëtoi – Gestapoja, me anë të një spiuni, arrestoi përpara Darion, pastaj pjesëtarët e tjerë dhe në fund të atin… I nisën për në kampin e përqendrimit në Prishtinë. Të atin e nisën disa ditë më vonë. Mbas çlirimit ai u kthye në Shkodër në gjendje të keqe dhe mbas dy vjetësh vdiq. Të tjerët i vranë gjatë rrugës për në Prishtinë… Tre vëllezërit, nëna dhe motra nuk u kthyen më… Dario u shpall dëshmor i Luftës Antifashiste Nacional-Çlirimtare shqiptare, kurse pjesëtarët e tjerë viktima të luftës.10)

Izraelitët e ardhur nga Jugosllavia i kishin ende të freskëta tmerret që kishin kaluar gjatë atyre ditëve që jetuan nën thundrën e nazistëve. Prandaj ata nuk humbën kohë. Në muajin gusht ose shtator, 6 prej tyre erdhën në Vlorë, ku kishte familje izraelite. Ata i morën në shtëpinë e tij dentisti Ilia Matathia. “Ishin kaq të dërrmuar, – tregon Krisia, gruaja e Ilias, – saqë u lashë dhomën time për fjetje. Disa nga ne të shtëpisë shkuam për të fjetur te njerëzit e fisit e disa të tjerë flinin përdhe”. Pas disa ditësh izraelitët vendas u morën vesh me një shofer që quhej Vasil Liza, i cili mori përsipër që këta refugjatë t’i çonte shëndoshë e mirë në Dhërmi, që ishte zonë e çliruar. Dhe kështu u bë. Në ato ditë i gjithë Bregu ishte çliruar nga italianët, të cilët kishin dorëzuar armët dhe mbaheshin aty në pritje që t’i nisnin me motobarkë në Itali. Për të gjitha këto kujdesej çeta partizane e Bregut me komandant Minella Kolekën (i cili organizoi edhe shpëtimin e refugjatëve izraelitë). Shoferi i shpuri refugjatët në Dhërmi dhe i çoi në lagjen Gjilekë. Aty ata u strehuan në pritje që të gjendej motobarka që do t’i çonte në Otranto të Italisë, ku ndërkohë kishin mbritur trupat aleate. Dhe kështu u bë.11)

Po me aq me vendosmëri veproi Natan Shahter. Ky ishte izraelit nga Kishinjevi i Rumanisë dhe vazhdonte studimet për mjekësi në një universitet italian. Pak përpara kapitullimit të Italisë ai, me pasaportë rumune, erdhi në Shqipëri. Nuk iu shfaq asnjërit, por qysh në ditët e para ai jetoi, si të thuash, në ilegalitet. Punonte si hamall dhe flinte në një nënshkallë të një godine gjysmë të rrënuar të Pazarit të Vjetër të Tiranës. Sapo erdhën gjermanët ai doli partizan në mal dhe luftoi atje deri në çlirimin e Shqipërisë. U kthye si mjek i ushtrisë shqiptare me gradë kapiten.

Ndër disa përmetarë është ende i gjallë kujtimi i një familjeje që ishte strehuar në fshatin Kosovë të rrethit të Përmetit. Ajo rrinte e fshehur atje dhe kurdoherë që nazistët bënin operacione ushtarake, fshati, më parë se të kujdesej për vete, merrte masa për t’i fshehur familjet mike në shpella ku armiku nuk i arrinte dot.12)

I ngjashëm është edhe rasti i një familjeje të strehuar në Korçë nga familja e Isuf Panaritit. Pjesëtarët e familjes rrinin fshehur në Korçë, kurse kryetari i saj doli malit me partizanët dhe merrej me furnizimin e çetës. Sapo u çlirua Korça, familja u bashkua përsëri dhe më vonë u largua për në Selanik. Ajo mbajti lidhje me Isuf Panaritin.13)

Një tjetër episod që tregon më së miri qëndrimin e popullit shqiptar karshi izraelitëve është odiseja e familjes së Manuel Rubenit. Kjo familje përbëhej nga kryefamiljari Manuel, nga e shoqja Lea, vëllai i saj Abraham, vëllai tjetër më i vogël Isak (Zhak) dhe nga katër vajzat, Berta, Rifka, Matilda dhe Rashela. Pas bombardimit të Beogradit nga aviacioni nazist, sapo u krijuan mundësitë, familja erdhi në Durrës dhe që këtu shkoi në Kavajë. Me rekomandimin e njësitit guerril të Kavajës, me përjashtim të Abrahamit, të tjerët shkuan dhe u strehuan në çetën e Pezës.

Komisari i çetës asokohe ishte Sal Verdha. Në vitin 1943 Isak Rubeni u dërgua nga çeta me mision në Tiranë, ku hyri ilegalisht; por këtu u zbulua nga nazistët, të cilët e arrestuan dhe e zhdukën në një kamp përqendrimi në afërsi të Beogradit. (Më vonë familja e gjeti varrin e tij. Ai është shpallur dëshmor i popullit jugosllav). Kur filloi operacioni i dimrit më 1943, familja u largua nga Peza dhe erdhi në Tiranë, ku u strehua në një shtëpi të rrugës që sot quhet “Ali Bakushi”, në të cilën atë kohë banonte Ismail Zenuni. Aty nga fillimi i vitit 1944, gjermanët e pikasën familjen, por nuk arritën ta kapnin. Përpara rrezikut, familjen e tërhoqi menjëherë Ismail Zenuni dhe e strehoi në shtëpinë e tij. Të nesërmen, të maskuar si katundarë tiranas, Ismaili i çoi ata në fshatin Zall-Herr dhe i shpërndau nëpër familje të fshatit. Që këtej Ismaili i shpuri në Muhur, fshat afër qytetit të Peshkopisë. Aty familja qëndroi deri sa u çlirua Tirana. Ismaili u çonte vazhdimisht ushqime nga Tirana dhe i ngarkonte me kuaj e mushka, sepse mungonte komunikacioni automobilistik dhe terreni ishte i thyer e malor. Shumë herë Ismailit i ishte dashur të pajisej me leje nga autoritetet partizane si për vete ashtu dhe për ushqimet, sepse fshati ishte në zonë të çliruar.

Kjo gjendje vazhdoi deri në kohën kur partizanët zunë vend në rrethinat e Tiranës dhe po përgatiteshin të shpërthenin sulmin që çoi në çlirimin e qytetit. Fillimisht Ismaili deshte t’i sillte në fshatin Shkozë, pak kilometra në lindje të kryeqytetit, por pati frikë se mos gjermanët bënin ndonjë inkursion të rrufeshëm dhe i kapnin. Prandaj i solli në fshatin Klos. Aty komanda partizane e vendit u siguroi atyre strehë dhe gratë e familjes punonin për të përgatitur triko e çorape për partizanët. Sapo u çlirua Tirana, familja erdhi aty dhe pak më vonë u nis për në Jugosllavi, me përjashtim të Bertës, e cila u martua me Ismail Zenunin.14).

Kur nazistët shkelën për herë të parë në Gjirokastër, ata kërkuan njerëz që të flisnin gjuhën e tyre. Ndër këta gjetën doktor Vasil Labovitin, kirurg në atë qytet, njeri me cilësi të larta morale dhe antifashist. Një nga pyetjet e para që i bënë ishte nëse në Gjirokastër kishte izraelitë. Megjithëse në qytet jetonin të tillë dhe të gjithë e dinin këtë, ai u tha që s’kishte, dhe nazistët nuk thelluan më shumë. [Shyqyri dhe Xhemile Budo dhe familja e tyre në Durrës strehuan familjen e Haim Batinos].

Në Vlorë, Qamil Xhyheri, mik i vjetër i disa familjeve izraelite, mori dhe fshehu në shtëpinë e tij Eftimi dhe Viktor Jakoelin, Riketa Matathian dhe Rexhina Ganin. Me ndonjë ndërprerje të shkurtër, këta qëndruan aty deri në çlirim, nën kujdesin e bijës së Qamilit, Sado Xhyheri, e cila ishte e një moshe me ta. Familja Sareta u strehua te Veli Fetahu, kurse familja e Moisi dhe Marko Matathias u strehuan tek miku i tyre Selim Hyseni, në fshatin Panaja disa kilometra në veri të Vlorës.

Moisi Solomoni u strehua nga Jakup Kokeli, nga fshati Vërmik, në zonat e thella malore të Vlorës. Pjesa tjetër e familjes nuk lëvizi nga shtëpia, përveç se kur errësohej, kur shkonin tek fqinjët, sidomos në shtëpinë e mikut të tyre Andon Mone.

Familjet e Nesim Joseko Solomonit dhe Ilia Solomonit shkuan në fshatin Treblovë të Vlorës dhe u strehuan në shtëpinë e Çize Ismailit dhe të Nuro Hoxhës. Në të njëjtën shtëpi u fsheh edhe familja e Aneta Josef Negrinit dhe e Avram Moisi Solomonit. Për të parandaluar çdo rrezik në shtëpi u gërmua një bodrum që mund të strehonte të gjithë të strehuarit. Ata ishin rreth 17 veta dhe qëndruan në shtëpinë e Nuro Hoxhës përreth tre muaj.

Një familje izraelite që banonte në Delvinë, familja e Menahem Jomtovit, kaloi në zonën e çliruar Theollogos të rrethit të Sarandës dhe aty qëndroi deri në çlirimin e të gjithë vendit. Familja e Josef Kohenit nga Delvina u strehua në zonën e çliruar në Dhivër të Sarandës.

Familjet Batino dhe e Isak Kohenit, që banonin në Durrës në fillim, mbetën aty. Pastaj shkuan në Tiranë. Kur Durrësi u zbraz me urdhër të ushtrisë gjermane, një pjesë të mallit të firmës ata e çuan në Krujë, ku kishin marrë me qira disa dhoma në shtëpinë e Hasan Ram Xhixhës. Në shtator 1943 familja Batino dhe Leon Jakoeli me nënën e tij 70-vjeçare shkuan për t’u fshehur në Krujë, në shtëpinë e Hasanit. U zgjodh Kruja sepse ishte një qytet larg nga rrugët e komunikacionit që përdoreshin nga gjermanët, si edhe sepse aty kishin plot njerëz të besës që do t’i mbronin po të paraqitej nevoja. [Po në Krujë në shtëpinë e Sulejman Meçes u fshehën për muaj me radhë dhe u shpëtuan tre vëllezërit Batino dhe familjet e tyre.]

Një ditë hyri në Krujë ushtria italiane e përbërë nga një brigadë që kishte qendrën në qytetin e Burrelit. Ata zunë vend në kodrat e Krastës, afër qytetit, në perëndim të tij. Aty hapën llogore dhe i fortifikuan ato. Të nesërmen fluturoi mbi Krujë një aeroplan gjerman, ndoshta për t’i vëzhguar fortifikimet. Nga poshtë ushtarët italianë e gjuajtën me kundërajrorë. Menjëherë avioni ktheu rrugë dhe vazhdoi fluturimin në drejtim të Tiranës. Të nesërmen plasi zjarri i artilerisë gjermane, e cila gjuante si Krastën ashtu dhe qytetin. Banorët filluan të iknin nëpër malet përreth. Kështu bënë edhe izraelitët e strehuar, të cilët u nisën të shoqëruar nga qytetarë miq të armatosur me pushkë të gjata. Bashkë me refugjatë të tjerë natën e parë e kaluan në një fshat që quhej Bret, dhe në një tjetër që quhej Picrragë. Natën e dytë e kaluan në fshatin Vinjollë, thellë në malësi. Edhe pse të tjerët nuk i njihnin, megjithëse ishin të shumtë në numër, fshatarët i pritën me atë bujari që karakterizon mikpritjen e shqiptarit.

Pas një lufte të ashpër, gjermanët zaptuan Krujën. Ata u sollën me ushtarakët italianë me një egërsi të paparë. Ne pamë me sy ushtarë të gjymtuar, të hedhur anës rrugës, që rënkonin nga plagët e rënda që kishin marrë, dhe askush nuk kujdesej për ta. Madje disa ushtarë gjermanë gajaseshin së qeshuri kur i shikonin në atë gjendje.

Pasi zaptuan qytetin, nazistët lajmëruan se beteja kishte marrë fund, se Kruja ishte “çliruar” dhe se banorët mund të ktheheshin pa ndrojtje në qytet. Dhe kështu njerëzit i hynë rrugës për kthim dhe, bashkë me ta, edhe izraelitët. Sapo hynë në qytet, izraelitët u lajmëruan se nazistët kishin pikasur shtëpinë ku ata ishin strehuar, ishin sulur drejt saj, shpërthyen dhomat dhe gjetën mall dhe plaçka. Përveç këtyre gjetën edhe një arkë të madhe plot me libra fetarë hebraikë. Ata sekuestruan çdo gjë, u vunë zjarrin librave dhe filluan t’i kërkonin izraelitët. Ndërkaq, një mik i tyre, Met Ndreu, i shpuri në një shtëpi të veçuar nga qyteti dhe i fshehu aty.15)

Më vonë familjet Batino dhe Kohen shkuan në Tiranë, por u kthyen përsëri në Krujë dhe u strehuan në shtëpinë e Ismail Meçes, ku qëndruan deri në Çlirim. Për njëfarë kohe, një pjesë e këtyre familjeve u strehuan në shtëpinë e Liçinëve në fshatin Luz të Kavajës.

Tri familjet izraelite që banonin në Gjirokastër, Vituli, një pjesë e familjes Batino dhe familja e Matathia e Samuel Kofinës nuk lëvizën nga Gjirokastra. Ndoshta nazistët u besuan fjalëve të doktor Labovitit, por me siguri ata nuk pësuan gjë sepse banonin në mes të lagjeve të qytetit, të rrethuar nga familje vendase dhe sidomos nga vullneti i këtyre familjeve për t’u dalë zot për t’i shpëtuar nga duart e nazistëve. Në fakt këto tri familje shpëtuan pa asnjë humbje.16)

Në Vlorë muajt e fundit të vitit 1943 kaluan me frikë, por pa u vërtetuar ndonjë ngjarje e veçantë për izraelitët. Hallet filluan pas Vitit të Ri, pra në fillim të vitit 1944. Një ditë në fillim të atij viti u shpall në qytet shtetrrethimi: për një ditë të tërë asnjë nuk mund të dilte nga shtëpia. Gjatë asaj nate dhe në orët e para të mëngjesit gjermanët bënë arrestime në masë të qytetarëve vlonjatë. Ata i kapnin në bazë të listave të parapërgatitura dhe i nxirrnin nga shtëpia ashtu siç ishin, përgjumshëm. Disa i morën të veshur me pizhama, të tjerë fare zbathur. Këta njerëz i nisën për në kampet e shfarosjes në Gjermani. Disa nga ata i pushkatuan në Resnjë të Jugosllavisë, në të dalë të qytetit të Ohrit.17) Pas Çlirimit kufomat e tyre qeveria shqiptare i solli në Vlorë. Nga të tjerët shpëtuan fare pak. Nga më shumë se 700 persona të rrëmbyer shpëtuan shumë pak. Ende sot më kujtohet me tmerr ajo ditë kur erdhën në Vlorë mandatet për vdekjen e tyre dhe qyteti u mbush me lajmërime të përzishme. Për ditë të tëra në shtëpitë e këtyre martirëve njerëzia shkonin për t’u bërë ngushëllimet familjeve të tyre.

Por për çudi ndër të arrestuarit nuk kishte asnjë izraelit. Herën e parë kapën Elisaf Avram Ganin, porse kur po e shpinin në vendin ku po grumbullonin të arrestuarit, atë e njohu dikush, i cili ndërhyri dhe e liroi, e futi në një shtëpi ku ndenji derisa kaloi rreziku.18) Duhet theksuar se, me urdhër të të zotit të shtëpisë, dera qëndroi e hapur ditë e natë në dispozicion të izraelitëve, të cilët mund të strehoheshin e fshiheshin sa herë që e ndjenin veten në rrezik. Raste të tilla nuk munguan as më vonë.

Kur erdhi dita e tmerrshme e 4 shkurtit 1944 , në të cilën nazistët masakruan rreth 90 veta të kryeqytetit, ne ishim në Tiranë. Aty ishim edhe me 24 shkurt, kur u shpall shtetrrethimi e njerëzit i mbyllën në shtëpi dhe gjermanët bastisën krejt qytetin. Bashkëpunëtorët dhe veglat e tyre na gjetën brenda në shtëpinë ku banonim, nga ishte krejtësisht e pamundur që të largoheshim me shpejtësi. Ata na morën dokumentet personale dhe na thanë se duhej të venim t’i tërhiqnim pas 2-3 ditësh në një postkomandë që ishte atëherë në Rrugën e Pishës.

Ne nuk shkuam fare, sepse e dinim se po të hynim aty nuk do dilnim më të lirë. Kishim miq që punonin në zyrën e gjendjes civile, të cilët aty për aty na pajisën me letërnjoftim fals, me fotografi e me vulë por pa emër. Secili nga ne e plotësoi letërnjoftimin e vet me emër të sajuar. Unë, Josef Jakoel i biri i Rafaelit, u bëra Isuf Jakupi, i biri i Refatit…

Që ato ditë u shpërndamë prapë. Unë bashkë me motrën shkuam fshehurazi në Kavajë dhe u strehuam në shtëpi të Shyqyri Myrtos.19) Kushëriri im, Abraham Eliasaf Gani, u strehua në fshatin Mukje, ku e dërgoi një mik i quajtur Beqir Qoqja. Para se të shkonte në fshat, Abrahami i dorëzoi Beqirit, që u kishte gjetur një shtëpi pranë të afërmve të vet atje, një shumë të madhe në lekë letër dhe në monedha ari. Këto para Beqiri ia ktheu Abrahamit deri në lekun e fundit sapo ay u kthye në Tiranë pas çlirimit të qytetit.20) Njëri nga ne u kthye në Vlorë dhe tre të tjerë u arrestuan nga nazistët. Këta ishin vëllezërit Rafael dhe Moisi Nesim Levi dhe Nesim Eliasaf Gani.

Për t’i shpëtuar të rinjtë nga dora e nazistëve të moshuarit tanë menduan se mund t’i ndihmonte vetëm një njeri: Eqrem Vlora, i cili ishte asokohe ministër i Tokave të Çliruara (Kosova), dhe mbante lidhje me gjeneralin gjerman Fitzthum. Prandaj i shkuan në shtëpi dhe ia treguan të gjitha me hollësi. Pasi i dëgjoi me kujdes, ai u tha se, të djeshmen, aty ku rrinin ata rrinte famëkeqi komandant i Gestapos për Shqipërinë gjenerali Fitzthum. Ato çaste ai lozte me dorën në xhep dhe andej vinin tinguj metalikë. Kur Eqremi e pyeti ç’ishte ajo zhurmë, gjenerali nxori dorën nga xhepi dhe e kishte plot me monedha ari. Kur Eqremi e pyeti se ku i kishte gjetur ato monedha, ai i tha se po të jesh i zoti edhe në kohë lufte mund të fitosh para të tilla. Kur mbaroi këtë tregim Eqremi e hodhi fjalën gjetiu dhe priti reagimin e dy dëgjuesve të tij. Këta e kuptuan fare mirë dhe, me fjalë të tilla të tërthorta, iu lutën Eqremit që të ndërmjetësonte që paratë e arta të gjeneralit të shtoheshin. Ai u tha të mos bëheshin merak dhe të shkonin e të prisnin në Vlorë lajme të reja. Ndërkaq të burgosurit i dërguan në rrugë klandestine një letër vëllait të tyre, Josef (Pepe) Levi, në të cilën i thoshnin që u pa puna e tyre, por të merreshin masa për t’i shpëtuar izraelitët e tjerë dhe pjesën tjetër të familjes nga rreziku nazist. Pas disa ditësh erdhën në Vlorë dy të dërguar të Fitzthumit. Njëri ishte famëkeqi Amster, izraelit, vegël e Gestapos dhe armik i betuar i hebrenjve të Prishtinës, tjetri një izraelit i moshuar, i cili ishte vënë në shërbim të nazistëve vetëm sepse i kishte hyrë tmerri në palcë.

Këta dy “të dërguar” njoftuan ultimatumin e nazistit: kaq para flori për lirimin e këtyre të rinjve dhe kaq për mundimin e tyre. Dhe u dhanë 10 ditë afat, ndryshe të rinjtë… Kur i pyetën se ç’garanci kishin se pas derdhjes së të hollave të rinjtë do të liroheshin, ata u përgjigjën se garanci ishte vetëm fjala e gjermanëve… Me kaq e mbyllën dhe shkuan e ikën. Erdhën ditën e caktuar, morën aq sa kishin kërkuar, pyetën se ku t’i sillnin djemtë dhe ikën prapë. Mund të duket e habitshme, por djemtë i liruan dhe i shpunë atje ku u kishin thënë të moshuarit tanë, Mateo Matathia dhe Rafael Jakoel.21) Vështirë është të shpjegohet kjo “korrektësi” e nazistëve, të cilët nuk i kishin zakon sjellje të tilla. Po ja, kështu ndodhi.

Afërsisht në atë kohë izraelitët e Vlorës kaluan edhe një tmerr tjetër. Ngjitur me shtëpitë e Josef (Pepe) Levit gjermanët kishin rekuizuar shtëpinë e dëshmorit Lef Sallata. Pa ditur se aty pranë banonte një familje izraelite, një ditë ata dërguan një ushtar, me lutje që të zotët e shtëpisë t’u jepnin hua disa gota pijesh. Të nesërmen gotat i kthyen përsëri. Pa kaluar java ata dërguan përsëri ushtarin me urdhër të një oficeri madhor që tek ai të paraqitej Pepe Levi. Vetëkuptohej se ky urdhër nuk ishte për të mirë, prandaj izraelitët u tronditën. Pepja shkoi. E pritën dy oficerë, njëri në këmbë dhe tjetri i ulur në kolltuk. I pari i foli Pepes frëngjisht dhe, pa e zgjatur, i kërkoi që të bëhej informator i nazistëve. Kërkonin “vetëm” që ai t’u raportonte atyre gjithçka që flitej në qytet, kush ishte i përfshirë në Luftën Çlirimtare dhe informacione të tjera “të thjeshta”. Aty për aty Pepja tha se nuk i kënaqte dot, sepse ai ishte njeri që shkonte nga dyqani në shtëpi dhe nga shtëpia në dyqan. Mirëpo ata i dhanë afat të mendohej mirë, sepse ndryshe…

Çështja u bisedua me të gjithë pjestarët e bashkësisë izraelite që ato ditë ishin ende në Vlorë dhe të gjithë miratuan sjelljen e Pepes. Pavarësisht nga ç’mund t’u punonin nazistët izraelitëve, këta kurrë nuk do t’i ngulnin thikën në shpinë atij populli në mes të të cilit kishin 100 vjet që po jetonin, të dashur e respektuar, aq më tepër kur ky popull po i ruante dhe po i mbronte duke vënë në rrezik edhe jetën.

Ditën e caktuar në shtëpinë e Pepes ishin mbledhur disa izraelitë dhe rrinin si në një shtëpi ku kishte trokitur vdekja. Kur erdhi ora, Pepe u la amanet atyre gruan dhe vajzën e tij të mitur, pesëvjeçare. U puth e u përqafua me të gjithë dhe u nis sikur po shkonte drejt vdekjes. Atë e pritën në të njëjtën dhomë po ata dy oficerë gjermanë të herës së mëparshme. Kur e pyetën çfarë kishte vendosur, Pepja u përsëriti atë që u kish thënë herën tjetër. Kur oficeri që fliste me Pepen ia përktheu këto fjalë oficerit tjetër, ky u tërbua nga inati dhe pyeti a e dinte ky “çifut” kush ishin ata? Pepja, që e kuptonte disi gjermanishten, i tha fjalë për fjalë që e dinte se ishte përpara dy oficerëve gjermanë dhe se i bënte thirrje nderit të tyre si oficerë që të mos i binin në qafë një njeriu si ai që asnjëherë s’kishte dëmtuar asnjeri dhe të mos i kërkonin gjëra që ishin krejt të papranueshme për ndërgjegjen e tij. Unë prapë nuk e shpjegoj dot si ndodhi, por gjermanët e lanë të ikte. Izraelitët që po prisnin me ankth në shtëpinë e Pepes nuk u besonin syve kur e panë atë të kthehej i zbehtë si i vdekur, por i gjallë dhe i lirë. Që atë ditë, kurdoherë që një nga oficerët gjermanë takonte rrugës Pepen, e nderonte atë ushtarakisht duke përplasur takat e çizmeve. S’është dhe kaq keq kur një oficer i racës eprore i sillej në këtë mënyrë një “çifuti të fëlliqur”.22)

Pak kohë më vonë gjermanët filluan nga puna për t’i larë hesapet me izraelitët e Vlorës. Ata vunë në qarkullim një fletushkë me titull “Çudi me Zotin”, që kishte qarkulluar edhe në qytete të tjera. Në këtë fletushkë, ata çuditeshin me Zotin që kishte shpallur si “popull të zgjedhur” këtë popull maskarenjsh, fajdexhinjsh, bolshevikësh etj. si këto. Pas kësaj, ata me kërcënime e premtime nxitën disa të burgosur ordinerë të burgut të Vlorës dhe këta nxorën një “trakt”, ku shkruhej se nuk ishte e tolerueshme që të kishte ende izraelitë që vazhdonin spekullimet e tyre armiqësore në një kohë që Europa po i lante hesapet me njerëz si ata. Këtë trakt e lexuan shumë veta, e lexuan edhe izraelitët e Vlorës, e lexuan edhe shumë banorë të qytetit. Disa nga këta njerëz nga paria e qytetit u mblodhën në prefekturë dhe e biseduan çështjen me prefektin, fjala e të cilit asokohe dëgjohej shumë nga nazistët. Prefekti ishte Vizhdan Risilia. Ata që e shtruan çështjen ishin Qamil Xhyheri dhe Muhedin Haxhiu, bir i udhëheqësit të shquar të luftës së Vlorës kundër italianëve, Osman Haxhiu. Në ato e sipër përpara godinës së prefekturës kaluan dy izraelitë, Mateo Matathia dhe Pepe Levi, kokëulur dhe të helmuar. Ata që ishin mbledhur në prefekturë dërguan një njeri që i ftoi të shkonin te prefekti. Aty izraelitët dëgjuan Qamilin dhe Muhedinin që i thanë Vizhdanit që “do të ishte më mirë për ne që t’i shikonim me sytë tona gratë, motrat dhe bijat tona të çnderohen nga nazistët sesa të lejojmë që t’u bëhej turpi e të pritej në besë miku, që t’u dëmtohej qoftë edhe një qime floku vëllezërve të tyre izraelitë…” Ata u shprehën tekstualisht me këto fjalë.23)

Prefekti, që ishte i predispozuar që t’i ndihmonte izraelitët, premtoi se nga ana e tij nuk do të linte asnjë përpjekje pa bërë në favor të izraelitëve, por tha gjithashtu se gjermani gjerman është dhe ata e dëgjonin atë deri në njëfarë pike, por në fund të fundit ata bënin si t’u thoshte koka. Kështu që i këshilloi që njëkohësisht të ndërhynin edhe pranë qeverisë në Tiranë dhe të kërkonin edhe përkrahjen e saj. Mateo Matathia dhe Rafaeli Jakoeli u nisën për në Tiranë… Shkuan dhe u takuan në shtëpinë e tij me Behxhet Shapatin, që atëherë ishte kryetar i komunitetit mysliman shqiptar.

Pasi i dëgjoi ai u premtoi se do të ndërhynte pranë autoriteteve të larta shqiptare në favor të izraelitëve. Ndërkaq u tha të mos iknin nga shtëpia e tij, por ta kalonin natën aty, sepse nuk dihej ç’mund të ndodhte po të shkonin nëpër hotele dhe t’i pikasin nazistët. Të nesërmen Bexhet Shapati u takua me Mehdi Frashërin, që asokohe ishte një nga katër anëtarët e Këshillit të Regjencës. Ky u tha izraelitëve të shkonin pas dy ditësh të takoheshin me Ministrin e Punëve të Brendshme që në atë kohë ishte Xhafer Deva. Izraelitët e dinin se kush ishte ky Xhafer Deva, (i edukuar me të ashtuquajturën, “deutsche-kultur”, bashkëpunëtor me nazistët), armik i izraelitëve, (i njohur për ashpërsinë dhe kasaphanën e 4 shkurtit), dhe patën përshtypjen se po i dërgonin në gojën e ujkut.

Ditën e caktuar Mateo dhe Rafaeli shkuan në takim. Xhafer Deva i priti mirë, i dëgjoi me kujdes dhe u tha se gjermanët kishin kërkuar prej kohe nga autoritetet shqiptare që t’u dorëzonin izraelitët, por qeveria shqiptare kurrsesi nuk kishte pranuar (dhe e kishte konsideruar këtë si ndërhyrje në punët e brendëshme). Dhe Xhaferi vazhdoi duke thënë se sa të ishte në fuqi kjo qeveri izraelitët nuk duhesh të trembeshin, por kur qeveria do të mendonte të shpëtonte kokën e saj edhe izraelitët duhet të mendonin të shpëtonin kokën e tyre.24)

Para pranverës së atij viti gjermanët bënë një operacion në Malësinë e Shëngjergjit të Tiranës dhe në operacion e sipër kapën doktor Kalmarin, i cili kishte kërkuar nga qeveria të emërohej atje mjek i zonës. Por atë e shpëtoi Fuat Dibra, i cili ishte edhe ai një nga anëtarët e Këshillit të Regjencës dhe pacient i doktor Kalmarit.25)

Aty nga vera e vitit 1944 unë dhe motra vazhdonim të rrinim të fshehur në shtëpinë e Shyqyri Myrtos në Kavajë. Një natë erdhën aty nazistët dhe filluan t’i bien derës me kondak të pushkës dhe ulërinin që të hapej dera. Menduam se dikush do të kishte spiunuar. Por të zotët e shtëpisë nuk e hapën derën derisa mua më morën derë më derë dhe më fshehën në një shtëpi tjetër. Pastaj hapën derën e shtëpisë. Nazistët e kontrolluan atë, por pa rezultat. Motra ime nuk lëvizi nga shtëpia dhe qëndroi bashkë me gratë e shtëpisë e veshur si kavajase.26)

Pastaj erdhi rreziku i fundit. Nazistët kishin përgatitur listat e izraelitëve të qytetit të Vlorës dhe mendonin t’i arrestonin ata në agim të asaj dite që do të largoheshin. Për fatin tonë partizanët kishin zbritur qysh në mbrëmje në kodrat e Kuzbabasë dhe të Budakut dhe ja filluan vallen dhe këngës, ashtu siç e kishin bërë zakon në prag të shpërthimit të sulmit. Mesa duket, për të shpëtuar nga humbjet e tjera në vend që të niseshin në mëngjes, nazistët ikën aty nga mesnata. Kështu që izraelitët e Vlorës shpëtuan nga ky rrezik.

Siç dihet, Vlora u çlirua më përpara se Kavaja. Para çlirimit të Kavajës, në kohën që gjermanët po largoheshin, ata qëndruan një natë në qytet për të marrë veten nga sa kishin pësuar në Peqin nga sulmet e partizanëve. Para se të largoheshin lanë në pazarin e qytetit një makinë me brenda një ushtar të vrarë. Duke mos ditur si qëndronte puna, qyteti u alarmua dhe njerëzit po niseshin për të shkuar në fshatrat e zonës së lirë. Më përpara se të mendonin për fëmijët e tyre, të zotët e shtëpisë u kujdesën që t’i shpëtonin dy izraelitët që strehoheshin aty, mua dhe motrën time. U vendos që të shkonim në Vlorën e çliruar. Kështu fshehurazi u gjend një qiraxhi me kafshët e tij, ngarkuam ato pak gjëra që kishim dhe u nisëm. Natën e parë e kaluam në fshatin Ballute, tek një mik i Osman Dakës. Të nesërmen, në kohën që po shkonim në drejtim të Vilë Bashtovës, aty ku lumi Shkumbin derdhet në det, disa avionë britanikë filluan t’i mitralonin kolonat gjermane që po tërhiqeshin.

Pak më vonë u dëgjuan disa plasje të fuqishme. Nazistët po hidhnin në erë urën e madhe të Rrogozhinës. Shkumbinin e kaluam me disa trape të vegjël si govata, kurse kuajt i tërhiqnim nga kapistra. Kështu kaluam në zonën e çliruar, ku u takuam me partizanët dhe u përqafuam me ta. Kishim shpëtuar.27)

*
* *

Ka njerëz që përpiqen të njollosin me shpifje të ulëta qëndrimin fisnik dhe burrëror që mbajti populli shqiptar karshi izraelitëve duke i shpëtuar ata nga duart e nazistëve. Këta njerëz thonë se ky qëndrim i shqiptarëve karshi izraelitëve ka qenë i diktuar nga interesi, sepse izraelitët kishin para që të pagonin përkrahjen që u jepej. Nuk përjashtohet fakti që ndonjë izraelit të ketë pasur para, por këtu nuk është fjala për t’i përballuar nevojat jetësore të një periudhe të shkurtër kohe. Këtu është fjala për muaj e vite me radhë. Më shpesh këta emigrantë izraelitë të ikur me ngut dhe në rrethana tragjike nga vendi i tyre kanë ardhur në Shqipëri vetëm me rrobat e trupit. Kurdoherë që ishte e mundur ata punonin që të nxirrnin kotheren e bukës. Kishte izraelitë që në kohën e pushtimit italian punonin si fotografë, të tjerët merreshin me tregti ambulante, dikush tjetër punonte si çirak e kështu e me radhë. Po kur e shkelën nazistët vendin, u pre çdo mundësi pune, sepse izraelitëve u desh të fshiheshin në qytete e fshatra, ku rrinin mbyllur që të mos binin në dorë të armikut gjakatar. Ka dokumente që provojnë gjendjen ekonomike të tyre të dobët. Në kohën kur disa emigrantë izraelitë hynë në Shqipëri, janë mbajtur procesverbale nga autoritetet kufitare. Në to shkruhet se, përveç rrobave të trupit, ata nuk kishin asgjë tjetër.

Prefektura e Durrësit më 5 korrik 1943 njoftonte Drejtorinë e Përgjithshme të Policisë se katër familje izraelite që duhej të dërgoheshin nga Kruja në Lushnjë nuk kishin as me se t’i paguanin shpenzimet e udhëtimit. Disa emigrantë izraelitë të ardhur nga Prishtina, nga Shkupi etj., u trajtuan si refugjatë dhe atyre u është akorduar një kuotë ditore për ushqim. Edhe më keq paraqitej gjendja e atyre izraelitëve që u arratisën nga shtetet fqinj. Disa prej tyre u detyruan t’i kërkojnë Ministrisë së Punëve të Brendshme që t’i lejonte të shkonin në Tiranë për të shitur plaçka shtëpiake për të përballuar ushqimin ditor.

Përkundrazi, ka shumë raste kur shqiptarët jo vetëm që nuk kërkuan shpërblime, por as që i pranuan ato. Po ashtu ka raste që shqiptarët kthyen të paprekura sendet me vlerë që izraelitët u kishin besuar kur po bëheshin gati të arratiseshin fshatrave. Më sipër përmenda rastin e Avram Eliasaf Ganiut, të cilit Beqir Qoqja ia ktheu paratë letër e flori që ai i kishte besuar në prag të daljes në ilegalitet. Po ashtu ndodhi edhe me Nadire Bixhiun, e cila ruajti dhe ktheu të paprekura sendet që i kishin besuar izraelitët. Por ka edhe më.

Edhe çamët shqiptarë janë. Jetonte në Çamëri bashkë me familjen e tij izraeliti Haim David, i cili merrej me tregti. Kur puna u shtrëngua, Haimi mendoi që ishte më mirë që të shkonte familjarisht në Janinë. Përpara se të nisej, i besoi disa plaçka të vyera mikut të tij, Haxhi Mulla Deliu. Haimi u internua me gjithë familje dhe nuk u kthye më nga internimi. Por Haxhiu e dinte se Haimi kishte në Vlorë një vajzë të martuar, Zhaneta Solomoni. Sapo u krijuan kushtet Haxhiu i solli plaçkat në Vlorë dhe ia dorëzoi asaj.28)

Një rast si ky ndodhi dhe në Athinë. Para se të fshihej, izraeliti vlonjat Samuel Matathia i besoi mikut të tij të vjetër familjar, avokatit të mirënjohur Vangjel Qirko, sendet me vlerë që kishte. Më vonë Samuelin e morën me gjithë gruan e tij, Sarina, dhe asnjë nga këta nuk u kthye më. Pas çlirimit, Vangjeli u dorëzoi dy djemve të Samuelit sendet që u kishte besuar i ati i tyre.29)

Siç thamë, në Vlorë prefekt ishte për një kohë Vizhdan Risilia, njeri që i shkonte shumë fjala te gjermanët. Ai kishte luajtur rol me rëndësi në shpëtimin e izraelitëve të Vlorës dhe ishte e natyrshme që këta të ushqenin mirënjohje karshi tij. Kohë më parë në një dyqan izraelit kishin ardhur gratë e familjes së Vizhdanit për të blerë stofa për një pajë. Disa ditë më vonë Vizhdani erdhi në atë dyqan dhe kërkoi t’i paraqitej llogaria për ta likuiduar atë. Por një nga pronarët e dyqanit, Pepe Levi, i tha se pagesa nuk ishte problem dhe se puna priste. Dhe po ky Vizhdan, që kishte në dorë t’u punonte izraelitëve të njëqind të këqijat, për herë të parë u nxeh dhe foli kështu: “Shiko Pepe Levi, të kam pasur dhe të kam mik, dhe më duket se këtë ta tregova me fakte. Por, nëse e mendon se e bëra për para, gabohesh. Më nxirr llogarinë, ndryshe do të bëhem armik.” Dhe e shleu detyrimin deri në qindarkën e fundit.

Si shpjegohet, pra, qëndrimi që ka mbajtur populli shqiptar me izraelitët e “tij”? Shqiptari e ka të rrënjosur thellë ndjenjën e mikpritjes dhe të besës. “Po të hini miku në shtëpi, gjak me të pas do t’i thuash “mirë se erdhe”. Kështu porosit neni 620 i Kanunit të Lekë Dukagjinit, që ka qenë kushtetutë e vërtetë shqiptare. Ky është qëndrimi që duhet mbajtur edhe me armikun. Merret me mend ç’qëndrim duhet mbajtur me atë që të vjen si mik dhe të kërkon ndihmë për të shpëtuar kokën nga armiqtë. “Shpia e shqiptarit ashtë e Zotit dhe e mikut”, kështu porosit neni 602 i po atij kanuni.

Këto përmend shkrimtari i madh shqiptar Ismail Kadareja në veprën e tij “Eskili, ky humbës i madh” kur trajton ndjenjën i mikpritjes dhe të besës së popullit shqiptar.

Përçarja racore, fetare dhe kombëtare ka qenë mjet i përdorur nga armiqtë gjatë shekujve për t’i përçarë shqiptarët. Por shqiptarët nuk kanë rënë në kurthet e tij. Ai të tjerët i ka quajtur si veten, pavarësisht nga feja, raca, kombësia apo mendimi politik. Këto janë ndjenja të rrënjosura prej shekujsh në shpirtin e tij dhe që aty ia ka formuar më tej lëvizja madhështore e Rilindjes. “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Kushdo që ka jetuar në këtë truall, qoftë edhe i huaj këtu është pritur e trajtuar nga shqiptari si mik.

Historia na jep plot shembuj për qëndrimin e shqiptarit karshi të huajit. Shembull i gjallë janë italianët që mbetën në Vlorë pas Luftës së Parë Botërore. Ata ishin aty në vitin 1920, kur shqiptarët hynë në luftë kundër italianëve për të çliruar Vlorën nga pushtimi i ushtrisë së tyre. Por vlonjatët as u hakmorën dhe as i trajtuan keq, përkundrazi i lanë të jetonin në mes tyre.

Kështu ndodhi edhe në vitin 1943. Më 7 prill 1939 Italia fashiste shkeli Shqipërinë, e shkretoi dhe e dogji me operacione ushtarake. Shqiptarët kishin arsye që të hakmerreshin kundër tyre.

Megjithatë, kur në shtator 1943 ushtria italiane dorëzoi armët, ata që ranë në dorë të shqiptarëve gjetën ndihmë, përkrahje dhe strehim derisa erdhi koha të ktheheshin në shtëpitë e tyre.

Kurdoherë Shqipëria është zgjedhur nga shumë të huaj si vend me popull të frymëzuar me ndjenja fisnike, të besës dhe të mikpritjes. Profesor Fejzi Hoxha, në veprën e tij “Zhvillimi i mjekësisë në Shqipëri” thotë: “Më 1848 shumë mjekë italianë, të trembur nga luftërat e revolucionit që zhvillohej në vendin e tyre… erdhën në vendin tonë. “Dhe më poshtë: “Disa vjet më vonë aty rreth viteve 1860-1861, kur në Itali zhvilloheshin luftërat për bashkimin e vendit, të tjerë mjekë italianë erdhën e kërkuan strehim në Shqipëri”. “Rreth vitit 1870, kur mbreti i Italisë pushtoi Romën, disa mjekë u arratisën nga Italia dhe një pjesë e tyre u vendosën në Shqipëri…” I tillë është populli shqiptar.

*
* *

Ne, izraelitët e Shqipërisë, ata që erdhën këtu për të shpëtuar jetën e tyre dhe izraelitët e mbarë botës, jemi dëshmitarë të shpëtimit të izraelitëve që u ndodhën në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore. Kur qytetërimi po njollosej dhe po merrej nëpër këmbë me sadizëm nga barbarët më gjakatarë të historisë njerëzore, këtu po shtjellohej kjo ngjarje që është epope. Shqipëria, ky vend “me katër gurë”, siç e kishte quajtur një mbret që nuk ngurroi të dërgonte trupat e tij për ta dhunuar, po i jepte Europës dhe botës një shembull që nuk do të harrohet kurrë.

[Nga ana tjetër shumë prej izraelitëve të ardhur në Shqipëri gjatë Luftës së Dytë Botërore dolën malit dhe u bashkuan me forcat liridashëse antifashiste shqiptare. Ata bënin pjesë në formacionet antifashiste dhe luftuan me armë në dorë kundër pushtuesit të urryer nazist gjerman. Nëntë prej tyre dhanë jetën për çlirimin e Shqipërisë dhe u është dhënë Statusi i Dëshmorit që shpreh faktin se shqiptarët strehuan dhe shpëtuan hebrenjtë, por edhe hebrenjtë dhanë jetën për çlirimin e Shqipërisë.

Emrat e tyre janë:

1. David Jehuda Kohen; 2. Jakov Avramoviç; 3. Josef Solomon Konforti; 4. Josef Davis Bivas; 5. Zhak (Isak) Emanuel Ruben; 6. Leo Tyjeri; 7. Jakov Josef Bahar; 8. Baruh Isak Baruh; 9. Dario Zhak Arditi.

Emrat e këtyre dëshmorëve të atdheut sot gjënden në Muzeun Historik Kombëtar në Tiranë, në stendën e hebrenjve e cila ndodhet në pavijonin e Luftës Nacional Çlirimtare].

Ne izraelitët e Shqipërisë shpëtuam nga tmerri i përndjekjes naziste, por njerëzit tanë të panumërt, që u ndodhën në vende të tjera, mbetën në kampet e shfarosjes të bërë hi në furrat e krematoriumeve.

Në muajt e parë të vitit 1944, kur furia naziste ishte në kulmin e saj, erdhën dhe shpëtuan në Shqipëri tri familje tona nga Greqia. Por këtë fat nuk e patën qindra e qindra njerëz të familjeve tona që banonin në vende të ndryshme të botës dhe Europës dhe veçanërisht në Greqi. Ndër të tjera, në bashkësitë e Janinës dhe të Korfuzit izraelitët e Shqipërisë kanë pasur të afërmit e tyre. Nuk ka familje izraelite të Shqipërisë që të mos ketë pasur humbje në njerëz në këtë holokaust të popullit izraelit. Vështirë është të radhiten familjet që pësuan humbje të tilla. Por ka disa shembuj që përshkruajnë mirë madhësinë e tragjedisë që na preku edhe ne, izraelitët e Shqipërisë. Familja e Zhaneta Haim Solomonit ishte e përbërë nga 28 frymë: nga këta shpëtuan vetëm dy. Po ashtu ndodhi me familjen e Zoi Solomonit, e cila humbi njëherësh 18 veta.

Humbën në këtë humnerë disa vajza izraelite shqiptare të martuara në Korfuz. Ishte Eftihia Rafael Matathia (Jakoel), 25 vjeçe, e cila humbi së bashku me burrin dhe dy fëmijët e saj, Nison 5 vjeç dhe Linon 2 vjeç. Humbi Fortunata, e bija e Biro Kantozit, bashkë me burrin, Isak Mizan, dhe fëmijën e tyre. Humbi motra e Baruh Levit, Eftihia, bashkë me burrin dhe fëmijën e sapolindur, Ester. Përveç Eftihisë, motrës sime, ne të familjes humbëm xhaxhanë Simantov bashkë me gruan dhe dy fëmijë të mitur, vajzën 7 vjeç dhe djalin 6 vjeç. Humbëm dajën Samuel Matathia tok me gruan e tij, Sarina. Ai ishte jo vetëm nderi i familjes, por edhe i tërë bashkësisë. Humbi edhe Eftihia, e motra e Baruh Levit. Dhe vargu mund të vazhdojë pa mbarim.

E vetmja që shpëtoi nga vajzat tona të martuara në Greqi ka qenë Fortunia, e bija e Ilia Vitulit nga bashkësia izraelita e Gjirokastrës. [Në njërën nga llërat e krahut kishte të damkosur numrin si e internuar në kampin e përqëndrimit dhe kur na rrëfente ç’kish hequr, ne e dëgjonim të tmerruar. Në atë ferr ajo humbi bashkëshortin e saj].

Mandatet për humbjen e tyre erdhën fillimisht të mjegullta. Ato shoqëroheshin me hollësi të pabesueshme, të cilat nuk lejonin të ndjehej dhimbja në tërë madhësinë e saj. Thuhej se i kishin transportuar me tren nga njëri cep i Europës tek tjetri, të mbyllur si kafshë nëpër vagona, se i kishin kaluar nga dhomat e shfarosjes, ku u vranë me gazra, fjalë e fundit e teknikës kimike gjermane.

Flitej se kufomat i digjnin në furra, se hiri dërgohej në Gjermani për t’u përdorur si pleh kimik. U fol për eksperimente të bëra në njerëz të gjallë. U fol për abazhure të ndërtuara me lëkurë njeriu.

Para këtyre hollësive njerëzit mbeteshin të shtangur dhe nënat nuk mund të derdhin asnjë lot. Pastaj erdhën pamjet. Fotografi togjesh me kufoma njerëzore të hedhura njëra mbi tjetrën, ku duar e koka, këmbë e trupa njerëzore formonin një të tërë. Erdhën fotografi që tregonin oxhaqe nga ku dilte tym i zi, tym i shkaktuar nga djegia e njeriut. Duke i parë, të dukej sikur ndjeje erën e mishit të djegur.

Ndërgjegja e njeriut nuk mund t’i pranonte dot ngjarje të tilla, prandaj nuk i besonte. Prindërit thoshin se nuk kishte mundësi që fëmijët e tyre të kishin vdekur në të tillë mënyra çnjerëzore.

Prandaj nuk e pranonin vdekjen e tyre dhe vazhdonin të shpresonin se lajme të tilla ishin pjellë e fantazive të sëmura.

Por thellë në zemrat e tyre dhembja i brente dhe dalëngadalë shpresës ia zinte vendin realiteti i zi. Mua më kujtohet një ngjarje që ndodhi në shtëpinë tonë. Për njëzetepesë vjet me radhë në shtëpi nuk u fol fare për motrën dhe për fëmijët e saj të mitur, të zhdukur. Erdhi dita e vdekjes së babait tonë. Ky ishte njeri i fortë dhe i mbyllur, i matur në gëzime e hidhërime. Por kur erdhi çasti i fundit e pashë si nxorri nga mbulesa dorën e nderur si për të shtrënguar një dorë tjetër. Në fytyrë i shkëlqeu një buzëqeshje prej fëmije, e ëmbël dhe e lumtur. Dhe dëgjova që i fliste së bijës: “Moj Eftihi, moj bijë e babait, ç’u bëre kaq kohë. Si nuk na dërgove edhe një fjalë që të na qetësoje”. Unë u hodha dhe i zura dorën, ja shtrëngova dhe i thashë: “Luftë ka qenë baba”. “Mirë moj bijë, shyqyr që na erdhe shëndoshë. Të shkuara të harruara”. Dhe pas pak dha shpirt.

Kështu kanë dhembur dhe kanë vuajtur mijëra e mijëra njerëz të tjerë dhe nuk na dilnin lotët kur matnim vuajtjet e një populli të tërë. “S’të qaj dot bijë e mëmës”, thoshte hera herës nëna ime, “sepse kam frikë se mos fyej nënat e tjera që pësuan atë që pësova unë”.

* * *

Ndofta do dukej e çuditshme që, duke shkruar historinë e izraelitëve të Shqipërisë, të merrem, me një izraelit austriak. Por ja çfarë shkruhet për të në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar “Jokl Norbert (1877-1942). Gjuhëtar Austriak, indoEuropianist që ja kushtoi tërë jetën e tij studimit të gjuhës shqipe.

….. Në punimet e Norbert Joklit u trajtuan me thellësi rreptësi shkencore e objektivitet çështje të rëndësishme të historisë së jashtme e të brendëshme të gjuhës shqipe, në veçanti gjurmimi i burimit të gjuhës shqipe.

…. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.

…. Me pushtimin e Austrisë nga nazizmi gjerman më 1939, u përndoq, u dërgua në një kamp përqendrimi, ku dhe vdiq.”

Edhe pse nuk bënte pjesë në bashkësinë izraelite të Shqipërisë, unë besoj se është detyra jonë të kujtojmë figurën e tij, sepse ai bëri për popullin shqiptar atë që pak të huaj të tjerë kanë bërë.

Unë ia drejtoj mendimin tim plotë respekt dhe mirënjohje këtij personaliteti të shquar. Sikur ta parandiente, ai, me punën e tij ka falënderuar paraprakisht popullin bujar shqiptar për atë që do të bënte në një të ardhme të afërt për t’i mbrojtur vëllezërit të gjakut izraelit.

*
* *

Kohë më parë kam lexuar dhe përkthyer në gjuhën shqipe historinë e kampit të shfarosjes të Treblinkës. (Zhan Fransua Stanier: Treblinka). Libri tregon historinë plot vuajtje të shfarosjes të izraelitëve të Vilnias e më pas të Polonisë dhe të vendeve të ndryshme të Europës. Është një varg episodesh të panumërta, dhe secili mund të shërbejë si bazë për një roman më vete.

Midis këtyre ngjarjeve më la mbresa të thella tregimi i odisesë të një çifti të sapomartuar të rinjsh izraelitë polakë. Dy bashkëshortët u arratisën për të shpëtuar nga kthetrat naziste, rravguan pa ndërprerje e plot me shqetësim. Edhe banorët e fshatrave të humbura në thellësi të pyjeve i dëbonin sapo mësonin që ishin izraelitë. Një ditë, një fshatar i atyre viseve, duke i dëbuar u sugjeroi që mund të gjenin prehje vetëm në kampin e Treblinkës. Të shkrehur e të dëshpëruar dy të rinjtë u paraqitën në dyert e asaj skëterre, u treguan rojeve kush ishin dhe këta i arrestuan dhe aty për aty i pushkatuan. Ranë duke u mbajtur për dore.

Duke lexuar këtë tregim më lindi befas mendimi që të krahasoj qëndrimin e këtyre fshatarëve me qëndrimin e mbajtur nga shqiptarët. Ndofta edhe kjo ka qenë një nga shkaqet që më nxitën që ta shkruaj historinë tonë, të izraelitëve të Shqipërisë.

*
* *

Unë nuk jam shkrimtar dhe as historian. I mblodha këto të dhëna aq sa munda dhe i hodha në letër duke ditur se të tilla episode si ato që tregohen këtu ka të panumërta. I shkrova me sinqeritet e me dhembje dhe po me këto ndjenja po e mbyll.

Jam krenar që në dejet e mia rrjedh gjaku i stërmunduar i Abrahamit, Isakut dhe Jakovit. Jam po aq krenar që linda, u rrita, punova dhe u mplaka në gji të popullit shpirtmadh shqiptar dhe fisnik.

Duke mbaruar po ndahem nga ty lexues, shqiptar qofsh apo izraelit dhe të përshëndes me fjalën e bukur izraelite “shalom” që do të thotë paqe, duke sjellur njëkohësisht pëllëmbën e dorës së djathtë në gjoks, afër zemrës ashtu siç bën Biri i Shqipes kur të thotë: “Shpia asht e zotit dhe e mikut. Hyre vëlla! mik të kam përjetë.”

 

JOKL Norbert (1877-1942). Gjuhëtar austriak, indoEuropianist, që ia kushtoi tërë jetën e tij studimit të gjuhës shqipe.

Punoi si bibliotekar në bibliotekën e Universit të Vjenës, duke dhënë njëkohësisht mësim si pedagog i jashtëm për shqipen, baltishten etj. Me pushtimin e Austrisë nga nazizmi gjerman më 1939, u përndoq, u dërgua në një kamp përqendrimi, ku edhe vdiq.

Lëvroi fusha të ndryshme të gjuhësisë shqipe, në radhë të parë studimet etimologjike e fjalëformimin, marrëdhëniet e shqipes me gjuhë të tjera, fonetikën e morfologjinë historike të saj. Si vëllim më vete arriti të botonte vetëm: Studime për etimologjinë dhe fjalëformimin e shqipes (1911), dhe Gjurmime gjuhësore e historike-kulturore nga lëmi i shqipes (1923). Hartoi studime të shumta, që u botuan në përmbledhje e organe shkencore të ndryshme, disa edhe pas vdekjes. Mbajti për më se një të katërt shekulli (1916-1940) rubrikën e bibliografisë për gjuhën shqipe në organin vjetor ndërkombëtar “Indogermanisches Jahrbuch”.

Në punimet e N. J. u trajtuan me thellësi, rreptësi shkencore e objektivitet çështje të rëndësishme të historisë së jashtme e të brendshme të gjuhës shqipe, në veçanti gjurmimi i burimit të gjuhës shqipe. Ai dha vështrime të ngjeshura të ilirishtes, trakishtes e shqipes, shqyrtoi marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e lashta jogreke të Ballkanit dhe shtjelloi tezën e tij të prejardhjes së gjuhës shqipe, duke u përpjekur të bëjë një sintezë të tezave ilire e trake. Mbrojti autoktoninë e shqiptarëve, po duke e vendosur djepin e parë të tyre në Dardaninë e lashtë, Kosova e sotme.

Duke ecur në rrugën e hapur nga H. Pedersen (shih), në studimin e shqipes N.J. i kushtoi vëmendjen më të madhe elementit vendës, në radhë të parë elementit trashëgimor indoEuropian. Ai i çoi mjaft përpara gjurmimet etimologjike shqiptare. Me to u hodh dritë e qartë mbi shumë fjalë të shqipes, u rishikuan mjaft etimologji, duke u provuar karakteri vendës i mjaft elementeve të mbajtura si huazime. Vdekja tragjike nuk e la N.J. t’i përqendronte arritjet e tij në vepra madhore përgjithësuese.

 

Josef Rafael Jakoel

Lindi në Vlorë në vitin 1922. Është bir i Rafaelit dhe i Sandrës Matathia.

Shkollën fillore e kreu në Vlorë dhe të mesmen në Institutin Teknik Tregëtar Italian në Korfuz. Studimet universitare i mbaroi në Universitetin e Tiranës.

Ka punuar si financier, pedagog në shkolla bujqësore dhe pedagog në fakultetin e agronomisë të Institutit të Lartë Bujqësor të Tiranës.

Qysh nga viti 1982 është në pension.

Shënime për kapitullin “Bashkësitë izraelite në Shqipëri që nga kohët e lashta deri në prag të shekullit XVIII

1). – Apollodori, Biblioteca, III, 39, faqe 11.
2). – Scymni, Orbis Descriptio, v. 437.
3). – Straboni: Geografica, VII, 321.
4). – Shtipçeviç. Ilirët. Prishtinë 1980 faqe 46.
5). – Bonfante. Who were the Philistines? në “American Journal of Archaelogy, vol. 50 (1946) faqe 251 etl.
6). – Josephus Flavius “Histoires des Juifs”, shkruar me titull “Antiquités Judaiques, Paris 1600, Tome premier, Chapitre V faqe 477
7). – Gazeta “Israelitische vollentilalt fur di Shvarc 20.IV.1990.
8). – Selim Islami dhe Kristo Frashëri: Historia e Shqipërisë, vëllim i parë, Tiranë 1959, faqe 123.
9). – Engjëll Koliqi. Bisedë radiofonike e datës 20.8.1990 nga Radio Vatikani.
10). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botues Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi në vitin 1990. Kapitulli “History” faqe 3.
11). – Jakov Milaj: Raca Shqiptare. Botues Ismail Malosmani, Tiranë 1944.
12). – Alain Ducellier: La façade marittime de l’Albanie au moyen age: Durazzo et Valona du XI au XV siecle. Botuar në Thesaloniki nga Instituti i Studimeve Ballkanike në 1981, faqe 425.
13). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 282.
14). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
15). – Alain Ducellier, vepër e cituar faqe 528.
16). – Idem si më lart.
17). – Alain Ducellier: vepër e cituar faqe 531.
18). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë” faqe 159.
19). – Selim Islami e Kristo Frashëri: vepër e cituar faqe 344.
20). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar, zëri “Çifutët e Shqipërisë”.
21). – Idem si më lart.
22). – S. Islami, K. Frashëri; vepër e cituar faqe 344.
23). – Gazeta Israelitische rohenbllat für di Shvaic date 20.IV.1990.
24). – Finnbert: Isreael.
25). – B. Tendler: Studim maket i bërë në vitin 1990.]
26). – Jakov Milaj, vepër e cituar.
27). – Fjalori Enciklopedik Shqiptar: Zëri “Aleksandër Moisiu”.

Shënime për kapitullin IZRAELITËT NË SHQIPËRI NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE.

1). – Rae Dalven: The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, Filadelfia, shtypur në Greqi. Kapitulli “History” faqe 27.
2). – Profesor Fejzi Hoxha: “Njoftime historike mbi zhvillimin e mjekësisë në Shqipëri” Tiranë 1962.
3). – Profesor Fejzi Hoxha, vepër e cituar.
4). – Sipas dëshmisë së shkruar që Niqita Averbahu i dërgoi autorit më 25.7.1990.
5). – Sipas dëshmisë së Leks Thanit dhënë autorit në muajin Gusht 1990 dhe nga Anastas Dhimitri, veteran i luftës nga fshati Dhërmi i rrethit të Vlorës.
6). – Profesor Kadri Kërçiku: Zhvillimi i shëndetësisë në Shkodër gjatë shekujve XVIII-XIX. Tiranë 1962 faqe 240.
7). – Profesor Fejzi Hoxha: Vepër e cituar, faqe 184.
8). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
9). – Dëshmi e shkruar e Moisi Arditit dhënë autorit në letrën e tij të datës 5 gusht 1990.
10). – Nga dëshmia e sipërpërmendur e Moisi Arditit.
11). – Profesor Kadri Kërçiku, vepër e cituar.
12). – “Izrail”, stihia qe ikones”. Botim në gjuhën greke i Drejtorisë së informatave të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Izraelit, faqe 36.
13). – Profesor Fejzi Hoxha. Njoftime historike mbi zhvillimin e shëndetësisë në Shqipëri”, Tiranë 1962, faqe 93.
14). – Shih “Izrail, stihia qe ikones, faqe 30.
15). – Rae Dalven. The Jews of Joanina. Botim Cadmus Press, shtypur në Greqi në 1990. “Hyrje”, faqe XI.
16). – Rae Dalven, vepër e cituar, hyrje, faqe XI.
17). – Marcus Xathan Adler. “The itinerary of Beniamin of Tudela”. (New York 1965).
18). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 18.
19). – Rae Dalven, vepër e cituar, “hyrje”, faqe 20.
20). – Rae Dalven, Kapitulli History faqe XI.
21). – Rae Dalven, f. 112.
22). – D. Salamanga, referuar nga Rae Dalven në veprën e cituar, faqe 106.
23). – Rae Dalven, vepër e cituar, faqe 155.
24). – Rae Dalven, po aty, f. 152
25). – Arben Puto: Nëpër analet e diplomacisë angleze, botim i dytë (i ripunuar). – Shtëpia Botuese “8 nëntori” Tiranë 1980, faqet 102-103 dhe 104.

Shënime për kapitullin IZRAELITËT NË SHQIPËRI GJATË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE.

1). – Të dhënat janë nxjerrë në gusht 1990 nga një përllogaritje e bërë për familjet izraelite të Shqipërisë dhe pjesëtarët e tyre më 7 Prill 1939.
2). – Fondi i Prefekturës së Durrësit. Akti 40/41 rez. datë 26.6.1943 Arkiva Qëndrore e Shtetit.
3). – Dëshmi e njëzëshme e izraelitëve që i kanë jetuar vetë ngjarjet.
4). – Broshura “The holocaust”, Botim i Institutit Yad Vashem, Jeruzalem faqe 21.-
5). – Dëshmi e Dr. Spiro Litos dhënë autorit në muajin Gusht 1990.
6). – Dëshmi e Nadire Bixhiut dhënë autorit në muajin Korrik 1990.
7). – Dëshmi e Vjera Matuseviç Milica dhe e Mikel Milicës dhënë autorit në muajin dhjetor 1990.
8). – Artikull i gazetës amerikane “Chicago Sun Times” datë 26.7.1990. Gazeta Zëri i Popullit 15 Shtator 1990.
9). – Ngjarje e jetuar nga vetë autori.
10). – Dëshmi e shkruar e Moisi Arditit, i vetmi anëtar i familjes Arditi që shpëtoi nga masakra e familjes së tij.
11). – Dëshmi e shkruar e ish partizanit të çetës së bregdetit Paskal Andoni nga fshati Vuno i rrethit të Vlorës.
12). – Dëshmi e veteranit Polikron Tamburit nga Përmeti dhënë autorit në qershor 1990.
13). – Letra e Isac Katalonit, burr’ i Fridës që shpëtoi në sajë të ndihmës së Isuf Panaritit. Letra është dërguar nga i përmenduri Ministrisë së Punëve të Jashtëme të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë më 15 Tetor 1990.
14). – Dëshmi e Berta Zenunit (Ruben) dhe e të shoqit Ismail Zenunit dhënë autorit në gusht 1990.
15). – Ngjarje e jetuar nga vetë autori.
16). – Dëshmi e Zhak Ilia Vitulit, pjesëtar i familjes Vituli nga Gjirokastra dhënë autorit në muajin Shtator 1990.
17). – Vendi i pushkatimit u vizitua nga autori në vitin 1946 me porosi të Bashkimit të Rinisë Antifashiste Shqiptare (B.R.A.SH.).
18). – Dëshmi e Ilia Ganiut, bir’ i Eliasafit.
19). – Dëshmi e Shyqyri Abdulla Myrtos dhe Josef Rafael Jakoelit dërguar Institutit Yad Vashem në Jeruzalem në Tetor 1990
20). – Dëshmi e Beqir Qoqes dhe e Avram Eliasaf Ganiut dhënë institucionit Yad Vashem në Tetor 1990.
21). – Dëshmi e protagonistëve të ngjarjes Rafael Nesim Levi, Moisi Nesim Levi dhe Nesim Eliasaf Gani.
22). – Dëshmi e antarve të bashkësisë izraelite të Vlorës dhe e Josef (Pepe) Levit i cili e ka jetuar ngjarjen personalisht.
23). – Dëshmi e Sado Qamil Xhyherit (Dajlanit) dhe e Avdyl Muhedin Haxhiut dërguar institucionit Yad Vashem në Jeruzalem në Tetor 1990
24). – Dëshmi e pjesëtarëve të bashkësisë izraelite të Vlorës të cilët e jetuan ngjarjen personalisht.
25). – Nga tregimet e dr. Ludovik Kalmarit bërë autorit.
26). – Dëshmi e përmendur e Shyqyri Myrtos dhe Josef Jakoelit.
27). – Ngjarje e jetuar personalisht nga autori.
28). – Dëshmi e Zhaneta Sollomonit, e bija e Haim Davidit dhënë autorit në muajin shtator 1990 e mbështetur nga Safet Dako që kanë jetuar ngjarjen personalisht.
29). – Dëshmi e Eftihia Gilbermanit, kunatë e Samuel Matathias dhënë autorit në korrik 1988.-

 

 

 

 

Izraelitët në Shqipëri – Pjesa e parë – BASHKËSITË IZRAELITE NË SHQIPËRI QË NGA KOHËT E LASHTA DERI NË PRAG TË SHEKULLIT XVIII Nga Josef Jakoel

 

 

 

Libri “IZRAELITËT NË SHQIPËRI” NGA SHEKULLI XIX DERI NË PRAG TË LUFTËS SË DYTË BOTËRORE Nga Josef Jakoel