Baladë kushtuar luftëtarit Bajram Sali Gashi, “Dëshmor i Kombit”

O Bajram Salihi, nga familja Gashi! 1
Mësues e drejtor, të pat Shënavlashi.
Moshë djalërie, i pjekur në mend,
Nëpër oda burrash, ti mbaje kuvend.

Për shkoll’ e mësim, s’ t’u dhimb pasuria,
Sytë te vocërrakët, në mend shqiptaria.
– Shqip mësoni djem, gjuhë dhe dituri!
Se janë rreze drite, për komb dhe liri.

Mik, poet Lazgushin, prite dhe përcolle,2
Në çdo shtëpi fshati, në çdo prag kasolle.
Mësues Haki Taha, erdh bashkë me ty,3
Kosova dhe lufta, ju mori të dy.

Gjak i Ulqinakut, nga Durrësi thërret:
Lufto për Atdhe dhe në luft’ me mbet!
Nëna ju mëkoi, me ëndërr bashkimi,
Kosova jep kushtrim: bini hasmit, bini!

Armët brezit ngjeshe, si burrat qëmoti,
shqiponjën mbi krye, flamur Kastrioti.
Mali t’u bë strehë, përballë një ushtri,
A dorëzohet trimi, kur vdes për liri?

Zjarr po ndizet bjeshka, gjëmon gjyle topi,
Nan’ e gru’ burrnesha, syrit ngriu loti.
Mos pikojë dhimbja, mos dridhet qerpiku,
Burrat nuk vajtohen! Na njeh mir’ armiku.

-Vëllezër! Un’ për Kosov’, sot po e fal gjakun!
Se djemt’ e Podgurit, do ta mbajn’ bajrakun!4
Çka thotë Sali Rama e bab’ Ram Alia,5
-Kosova asht’ e jona! Ç’do këtu Serbia?

Hero Bajram Gashi, o Bajram lavdia!
Të kujton Istogu, të nderon Shqipnia,
Vitet rrodhën lumë, mes nesh je i gjallë,
Me plisin mbi krye, sikur ishe djalë.

Shënim:
Bajram Sali Gashi është dekoruar “Dëshmor i Kombit”. Tiranë 1994.
Poeti lirik Lazgush Poradeci.
Haki Taha, autori i atentatit ndaj Miladin Popoviçit. 1945
Podguri, krahinë e Kosovës, me qendër qytetin e Istogut
Bajram Sali Gashi dhe at e bir, Ram Alia e Sali Rama, ranë në luftë kundër ushtrisë serbe, në Mars 1945

      (Parathanje për librin e Paulin Shestanit për Fishtën  me titull, ”SHKËMB I TOKËS DHE I SHPIRTIT SHQIPTAR” ) 

T`i heqësh kulturës shqiptare Fishtën, asht njilloj sikur t`i heqësh Rilindjes së përbotshme Dante Aligherin, ndërsa t`i heqësh Fishtës “Lahuten e Malcis”, asht njilloj sikur t`i heqësh Dantes “Komedinë Hyjnore”…                                                                                

  Midis majave kulmore të mendjeve të ndritura, Gjergj Fishta asht mundësi i heshtjeve, vrasësi i harresave, rilindësi dhe ringjallësi i madh, përpara të cilit gjunjëzohen kohnat, qofshin ato hyjnore apo me sakatët, me xhuxhët e tyne epshakë. Dikujt sot ndoshta fjala liri dhe luftë për të jetue persosjet e saj, i duket si nji zhargon i vjetër i heroizmave të dala boje, por liritë janë si gravitetet e universit, nuk mund të ekulibrojnë jashtë njëra – tjetrës.   Bashkëkohësia e vet, At Gjergj Fishtën e pati krahasue me “Zeusin e vetëtimave e bubullimave”, “Homerin e dytë të Ballkanit”, “Shkëmb i tokës dhe shkëmb i shpirtit shqiptar”etj…    Shkëlqimi marramendës i vlerave të tij në të gjitha fushat e jetës përbën në vetvete universet e hapsinave të pafund, të ringjalljeve të pandalshme e të vërshimeve gjigande që mund të sjellë madhështia brilante e kryegjeniut. Ai ka qenë, asht e do të mbetet pararendës i kohnave,  nji marathonomak pishtarndezur që u bën dritë qorrnajave e miopëve keqorientues të popullit të vet. Orvatjet dhe përpjekjet ogurzeza të tejskajshme të qarqeve lindore “komuniste dhe mbeturinave anadollake”, sulmet, shpifjet, intrigat dhe heshtjet dashakeqe, ndalimi, çenzurimi, harrimizolimi e akuzimi absurd nuk munden të shuajnë e të zhdukin oksigjenin e përjetshëm të artit të fjalëve pa varr të shqipes së futun prej tij në shkolla së bashku me alfabetin që shkruajnë përjetësisht bashkëkombësit e tij, alfabet që u krijue, u orientue dhe u zbatue drejt perëndimit prej tij, duke u ba oksigjeni i fjalës dhe i gjuhës së lirë që i kishte mungue kombit pesë shekuj në robëri.    Mendoj se mjafton vetëm kontributi i tij për gjuhën për t`iu ngritur përmendorja e pavdekshme kombëtare, “Gjergjit të mendjes përkrah Gjergjit të shpatës”, si dy maja në vargmalet dritëzuese  e të pamolepsuna të kultures sonë.   Me korifeun e ndaluar At Fishta jam takue për herë të parë personalisht në rrethana misterie të paimagjinueshme, ndonëse në mjediset e jetës ku jam  rritë  oksigjeni i fjalëve epos mbi sharkun e lahutes, telat dhe kuajt e muzave ishin shpirti i ndezun i odave, gëzimeve, festave dhe notave polarike, akujt e të cilave, pas ndalimit të zjarrit fishtian u shndërruan pak nga pak në morg asgjësues dritash, andrrash e shpresash. Aty mbijetoi e kalëroi në katër dekada edhe arkivoli harrimtar i fjalës time gojëndryme.                            

Nuk e mbaj mend as ditën, as muajin, por kujtoj me siguri se ishte periudha e “Çmendurisë së artit”, menjëherë pas dënimit të festivalit të njëmbëdhjetë, festivalit të pranverës dhe plenumit të katërt që varrosen çdo iluzion për lirinë e artit. Ishte koha që sapo kisha mbrojtur diplomen në I.L.A. (Sot Akademia e Arteve të Bukura). Në barakën prej dërrasash të Mark Frrok Sadikut, në Laç, vëllait të madh të nanës sime, bujta gati si gjysen ilegal i fshehun brenda lekures time.  Në mjes kur ai u ngrit heret për të marr turnin papritur e pakujtue më vjen te koka e minderit dhe me thote,  -A don me folë goja-gojës me Atin e Madh Gjergj Fishta?!.. E leni këto libra të kuq… Rruga e Shqipnisë asht rruga e Fishtës. Pa prit të marr përgjigjen time rrënqethëse, nxori nga nëndyshemeja e cepit të barakës, poshtëminderit ku flinte nji libër të vjetër, të shkruar në nji gegënishte të pastër. Valixhja prej hekuri kishte edhe libra të tjerë “të verdhë”, siç quheshin atëherë e asokohe për të cilat kurrë  nuk mora haber , por di që u morën pa inventar e pa kthim ditën e arrestit të tij që ishte 5 maji. Libri i fshehur ishte “Lahuta e Malcis”. Kundër saj dhe autorit ishin derdh mbi mue rrufe leksionesh me lloj-lloj akuzash e sulmesh llahtaruese.   E ndaluemja ka nji shije të çuditshme. U mrekullova që në rreshtat e parë ku në sfond dëgjova fjalën e dajos në ikje kur më  tha:  -Po e mbyll derën me dry nga jashtë… mos iu përgjigj askujt. Po trokiti kush, fute librin nën jastek e ban sikur po fle gjumë.   U zhyta me nji oreks të urituni në oqeanin e asaj vepre dhe ndjeva brenda çdo vargu e rreshti alarmet zgjuese të “korifeut të ndaluem” që hynte brenda meje si oksigjen përjetësie. Të nesërmen po aty shetita “Mrizin e Zanave” dhe ndigjiova pallamat e lemerishme  të “Gomarëve të Babatasit”.                                                                                                                               

 Ato dy ditë e netë në barakën e drujtë me dërrasa të vjetra e të kalbuna vende-vende, pranë Kombinatit të Drunit, i kyçun me dry nga jashtë, jetova parajsen e shpirtit qiellor, u ngjita majave të heroizmit të paimagjinueshëm të vetorganizimit atdhetar të malësorëve për vetëmbrojtje të tokës dhe të lirisë së vet. Preka iluzione andrrash universale dhe u tejngopa me oksigjenin e fjalëve pa varr të gjuhës sonë të lashtë sa vetë jeta mbi tokë. Po njikohësisht nga  ekstaza e majave të larta u hodha viktimisht nën kataraktet, hone e humnera të botës së molepsun e pa karakter që paranjoftonte simptomat e ferrit që jetonim.                                   

Gjatë rrugës në fushën e letrave e sidomos pas studimeve të mia që lidhen me “krijimtarinë, estetikën e kritiken e ndalueme të këtij kryegjeniu”, shpesh kam pyet veten:   Pse u ndalue kaq egërsisht ky “Përbindsh i dijeve”, siç e quan  me të drejtë Prof. Aurel Plasari?   Pergjigjen e jep vepra e tij dritëzuese. I pa mëkat e krejt pafajësisht u “grabiti djajve të tokës së vet” oksigjenin e fjalëve të gjuhës së Perëndisë për të ndez flakadan  zjarrin e shpirtit atdhedashës të bashkëkombësve të tij në veçanti, por edhe për çlirim njerëzor në përgjithësi nga prangat e jashtme e të brendshme të “luciferrëve të kohnave”. Gozhdat e ndryshkuna të nguluna në trupin e këtij prometheu të lidhun në eposin e maleve të lahutës së tij gjatë kohëve nga psikozat e kryeskifterëve të realsocit që akoma shfaqen aty-këtu në horizontet e lirive si hije të përjetshme, të molepsuna me dogmat e dështueme të botës së fjalëve të vdekuna nga mbingarkesa e tejskajshme  e gazit karbonik e të jetës së ngujueme oksigjenvrasëse e symbyllëse. Dilema fishtiane mbeti e hapun si dilema e njohun shekspiriane “të rrosh apo mos të rrosh”, por ajo s’kishte të bante me Hamletin, por me shqiptarët…”tash që u ba Shqypnia duhen ba shqiptarët”. Në të vërtetë shqiptarët mbeten pa u ba… dhe dilema fishtiane vazhdon pa kohë e pa cak  Ajo që mbetet perla e pendës fishtiane asht vepra e tij pa dallim feje, krahine si dhe idea në bashkësimin e shqiptarëve.  Duhet theksue fakti se në satiren ke sarkazmen e thellë politike kundër shtetit dhe organizmave shoqnore të bashkëkohësisë, Fishta dhe Migjeni, ndonëse në pozicione të ndryshme, janë në të njëjtën vijë sulmi, luftëtarë të të njëjtave llogore, sidomos përsa i përket pasojës morale e përgjegjësisë së drejtësisë e humanizmit me qendër njeriun edhe jetesën e tij. Migjeni e autopson varfërinë e tejskajshme të kohës me viktimat e saj si pasojë reflektive nga vjen mjerimi. Kurse Gjergj Fishta i mbush e i zbraz armët e rënda mbi “Gomarët e Babatasit” dhe mostrat e tyre si shkaqet e së keqes nga vijnë pasojat, kusarët dhe korrupsionet e shtetit. Të dy, secili në mënyren e vet, në thelb synojnë universalitetin e lirive të çlirimeve shoqërore, ngallënjimeve e dinjiteteve të vlerave njerëzore.                                                                                                        

     Fishtës i shkon për shtat thënia e mençur popullore “Prek nji kashtë e dalin gjashtë”, pra prek nji rresht a fjalë nga vargjet e tij e shpërthejnë rreze drite ku do të gjejsh rrezatime e diej të pafund; prek nji sekondë nga jeta e do të gjejsh vite e shekuj, paramotet dhe epokat e popullit të tij; prek nji fletë nga vepra e tij e zgjohen Homerë, Eskilë, Shekspirë e Dante…                                                    

Prometheu i ndaluar i oksigjenit të fjalëve pa varr të shqipes asht universalisht enciklopedi gjithëkohore, e cila sa më shumë të lexohet e të përjetohet, aq më shumë fisnikëron kulturën e qytetëron botën shqiptare. Nën shqetësimet e vazhdueshme të gogësimave e ulëqerave të arteve të orientuara në klimat e ndotuna të dekompozimeve të tyne, bahem i detyruar t`u them shkarrashkruesve  të realsocit, që vazhdojnë akoma me shkrimet e tyne edhe sot e asaj dite të përdorin termin “shkrimtar katolik të Veriut” duke synuar përfshirjen unikale prej fillnajave të shkrimit të shqipes nga Pal Engjulli, Barleti, Budi, Bardhi, Buzuku, Bogdani, Matranga, Prendushi, Migjeni, Camaj, Palaj, Kurti etj. Me të tilla etiketime keqdashëse “fetarokrahinore”, këto qorravaça të dalë boje, siç u thotë Fishta këtyne modeleve në bashkëkohësinë e vet, nuk sjellin vlera arti, por përçarje, ndarje me parcelime në kulturë dhe traditen letrare të gjuhës shqipe, e cila asht unikale kudo e kurdoherë, që asht dëshmue si vlerë nga pellazgjishtja e deri në përsosjen e alfabetit fishtian me syte drejt europes te origjina.  Ferexhetë e errësinave “pesëqind plus pesëdhjetë vjeçare” ka ardhur dita t`i grisim në mendjen, jetën e kulturën tonë, duke u hapur rrugë dritave të lirive, duke refuzue majmunëritë mbrenda dhe jashtë vetes.                                                                                        

 Promethe i palidhshëm i ideve, misionar profetik elitar me frymë evropiane të andrrimit, mendimtar integrues e erudit perspektivë si guk i bardhë orienton rilindjen e hapësinave të reja me ankthet e kohës, duke i rrëfye botës shqiptare vullkanet aktivë të antikonformizmit në art e letërsi, publicistikë, gazetari, politikë, ligje e shtet, moral, karakter, besim, orientim e qytetërim.  Artisti i talentuem vetëlidhet drejtpërdrejt  në intuitivitet me satelitorët e ardhmenive, kurse i patalentuemi asht si televizor pa antenë. Rrezatimi i veprës së tij universalisht dëshmon se  artistëve të vërtetë nuk u lind kurrë nevoja për bateritë e auditorëve artificial, mediokër e të rremë. Dufet e fjalëve të zjarrta si prush ndezin shqiptarët e u japin frymë hyjnore lirie larg korit elegjiak të dështakëve puthadorë, lustraxhi, oborrtarë e shërbyesa të dogmave bashkëkohore e atyne pa kohë.    Përpjekja e disa  intelektualëve të nderuem të letrave për të “standardizue” fjalën fishtiane, mue më gjenë krejt në krah të kundërt, atje ku dogmat e kongresit të përjashtimit të drejtshkrimit duhet që të afrohen te gjuha e Fishtës dhe rranjet e saj. Asnjë arsye nuk ka që Fishtës t`i preket origjinaliteti autokton i madhështive të papërsëritshme të universit gjuhësor të përdorur prej tij. “E mesmja e artë” e shqipes duhet të gjejë kryeqendren e vet në aksin gjuhësor të orbitës së tij, por jo kurrsesi jashtë magmave të vullkaniteteve unikale të njësimit bashkëjetues.                                                                                                              

   Sebep për me i shkrue këto pak rreshta për korifeun e fjalës shqipe të derisotëm u ba inisiativa e intelektualit të nderuar në Greqi, Z. Paulin Shestani, i cili prej shumë vitesh në emigracion hulumton e studion pandërprerje sistematikisht e i pavarun askund dhe te askush jetën dhe veprën e Gjegj Fishtës, duke synue krijimin e nji përmbledhjeje me titull “Shkëmb i tokës dhe i shpirtit shqiptar”. Libri i tejkalon kufijt e nji  bibliografie, duke i theksuar lexuesit të sotëm, të nesërm e më tej gjykuesve apo paragjykuesve “arshiven e plotë” të derisotme të pasurive të patundshme të fjalëve e të kryefjalëve të botës së letrave që na dhuroi kryegjeniu i graviteteve të pavdekshme. Ai ka mundur të tërheq magnetin e artit të fjalës rreth e rrotull, penat e mendjet e shquara me elitat më të ndritura të botës shqiptare mbrenda dhe jashtë vendit.  Gëzimi im kaloi kufijtë e çdo parashikimi kur mora vesh se fatlumnisht autori më kishte zgjedhur mue, nga krijuesit dhe studiuesit e emigracionit, për t`u përcjellë lexuesve librin e tij arshival. Atëherë më kaloi në mendje libri “Fishta, Estetikë dhe kritikë”, ku në nji letërkëmbim të Fishtës me Dr. Gjergj Pekmezin, për vlerat e mëdha të veprës së Thimi Mitkos “Bleta shqiptare”, Pekmezi kish shkruar:   “Në kurbet kaq munda, kaq bëra”  Fishta fisnikërisht thotë:”Po të banin të gjithë mergimtarët aq sa keni ba ju, kultura shqipe do të ishte sot nji ndër ma të përmendunat e kohës.  Duke i marrë leje Fishtës e duke mos prek asnji fije autorësie, këto fjalë profetike në ligjeratë të drejtë s`dua t`i them edhe unë sot, nji shekull ma vonë autorit për librin arshival të vlefshëm për të gjithë. Libri nderon autorin si atdhetar, përmbledhës, gjurmues dhe hulumtues, por dëshmon edhe pavdekësitë origjinale të oksigjenit të fjalëve të gjuhës sonë të lashtë. Uroj që ky libër qëllimirë t`u ngjajë ”Hipogrifeve fishtiane”, simboleve të fluturimeve të muzave mbi kokat e kryezeusave edhe sot kur maska skifterësh e kufoma krijuese përpiqen të na shiten si engjuj të kohnave. Autori ka kuptue vetë, por ndjen edhe  nevojen të njoftojë të tjerët për mesazhin fishtian që duhet t`u jepet brezave të ardhshëm se graviteti i rrajve e ka mbajtun e do ta mbajë botën në kambë si nji forcë e palëkundshme e universalitetit të saj.  Nji gja asht e sigurtë dhe e pamohueshme për të gjithë ata që shkruejnë e  flasin gjuhën shqipe, kudo që janë, gjuhën e  perëndive  si e quajti ai ndërtuesi modern i saj, kur jep mesazhin e pavdeksisë:

“Pra, mallkue njaj bir Shqyptari,                                                                      

Qi ketë gjuhë të Perëndisë;                                                                                                                                                                            

Trashigim qi na la i Pari,                                                                                                                                                                                    

Trashigim s`ia len ai  fmisë”…                                                                                                                      

Duke ecë nëpër shkallët përcjellëse të kësaj parathanie, them me bindje të plotë se shqiptarët sot më shumë se gjithnji kanë nevojë për terapitë universale të kulturës së hapur të fjalës e të shpirtit njerëzor. Galeria e shumësalloneve dhe polivitrincat “Shestani”, zemërhapun mirëpresin me besim të patundun në profecinë fishtiane se “Shqipnija e shqiptarët do të bahen nji ditë prej Zotit…”: Vizitoni magjitë e saj brilante pa asnji ngurrim, pa asnji hezitim, pa asnji paragjykim, duke u ngjitur shkembive te tokes e te shpirtit shqiptar me traditat madhore te eposeve tona krijuese.

                                                                                                          Ton Zmali                                                                                                                                                                                                           

Poet e shkrimtar

                                                                                                          Athinë, 2011.                                                                      

VOAL – Gjithnjë e më shpesh vijnë tek ne për të studiuar dhe pastaj kthehen në atdhe për të punuar, ndoshta për një kompani italiane, si rasti më i fundit ai Agon Channel. Kështu, para syve tanë ka ndryshuar një vend. Si të flasësh për Shqipërinë në pak rreshta, duke u përpjekur të përmbledhësh çdo gjë, eksperienca personale, histori, të shkuarën dhe të tashmen, për të bërë një pasqyrë reale të asaj që po ndodh në anën tjetër të Adriatikut? Si të mos e lartësoj pa e kritikuar apo të demonizoj një bum ekonomik, shumë larg zymtësisë që po përjeton vendi ynë? Shqipëria në javët e fundit ka qenë në qendër të thashethemeve kombëtare për shkak të Agon Channel, televizioni i parë italian jashtë vendit. Pra, pas prodhuesve të ndryshëm, edhe një pjesë e vogël e rrethit mediatik ka menduar se është më e leverdishme të emigrosh se sa të prodhosh në shtëpi.

Sigurisht, nga kjo ngjarje ishte me më shumë interes të kuptonim pse Sabrina Ferilli dhe Simona Ventura kishin vendosur të “emigronin” profesionalisht, në vend që të përballeshin me një diskurs për atë që është Shqipëria sot dhe sa ka ndryshuar nga stereotipi që na ka shoqëruar që nga rënia e Murit të Berlinit dhe fundit të diktaturës komuniste të Enver Hoxhës që zgjati 41 vjet. Një pjesë e shtypit italian ishte më e prirur që të gjente justifikime për këtë diasporë të falimentimit personal, në mosfunksionimin e televizionit italian, në pamundësinë e gjetjes të hapësirës për artistë, të cilët në fakt kanë gjetur gjithmonë, që kanë protagonistë për vite me radhë. Pra natyrisht, ia vlen të braktisësh rrugën e thashethemeve joproduktive dhe të kërkosh shpjegimin diku tjetër, ndoshta edhe në rritjen ekonomike të Shqipërisë, të cilën Italia nuk duhet ta shohë më si motrën e vogël, fatkeqe dhe të varfër, që nuk mund ta braktisë kurrë atë rolin e saj të trishtë të nënshtrimit. Në Shqipëri investohet sepse është një vend që ofron mundësi që Italia nuk t’i jep dhe që as në të ardhmen e afërt nuk do të jetë në gjendje ta bëjë. Në Shqipëri investohet sepse është një bast që shpreson ta fitosh, sepse edhe pse është e vërtetë që është një vend i gërryer nga korrupsioni dhe krimi i organizuar, edhe pse është e vërtetë që drejtësia ka probleme të mëdha, për të cilat nuk mund të tregohemi të verbër, janë probleme që i jetojmë edhe këtu tek ne. Pra, të bësh biznes në një vend që ka një taksë mbi fitimin 15% sigurisht është një rrezik që ia vlen ta marrësh.

Natyrisht mbeten në sfond një sërë çështjesh që lidhen me sigurinë në punë, pagën minimale që janë shumë më e ulët në krahasim me atë të italianëve, por një gjë është e sigurt, Kryeministri shqiptar­ piktori i ri socialist – e përdor “mungesën totale të sindikatave” si gjënë më të çmuar të vendit të tij, duke e ditur se ndonjëherë larg nga tutela e më të dobëtëve, sindikatat janë shpesh vetëm garanci ruajtjeje. Deri sot, sipas qeverisë shqiptare kompanitë italiane aktive në Shqipëri janë më shumë se 350, e ku janë punësuar 120 mijë njerëz. I krahasoj këto të dhëna me një kujtim personal. Nuk do ta harroj kurrë herën e parë që në fund të viteve ’90 njoha disa shqiptarë, bashkëmoshatarë të mi.

Jetoja në Gjermani dhe në autobus fillova të bisedoja me djem që njihnin gjuhën time. Unë isha student dhe ata punonin në një kantier jashtë qytetit. E kuptova që ishin shqiptarë, sepse flisnin mirë italisht, por jo mjaftueshëm sa për të maskuar theksin që më dukej se nuk i përkiste asnjë dialekti. Megjithatë ata nuk donin të më thoshin se nga cili qytet vinin dhe çfarë rruge kishin bërë për të arritur në Këln. Me kalimin e kohës i njoha më mirë dhe kuptova që kishin pasur turp. Turp se gjykoheshin. Turp se kishin kërkuar azil në Itali. Sepse ne u ndjemë të përmbytur, të pushtuar. Sepse nuk ditëm të ishim mikpritës. Një karakteristikë që dallon politikën tonë edhe sot. Ata djem ishin identik si unë, por unë studioja dhe ata për të punuar iu desh të përshkonin gjysmën e Europës. Në ato vite ishin të paktë ata që parashikonin kolapsin ekonomik që do vinte dhe unë ndjehesha me fat, me fat që isha italian. Tani shoh Shqipërinë, një vend në rritje, kandidat për anëtarësim në Bashkimin Europian, një vend nga i cili ende nisen për të arritur anën tjetër të Adriatikut, por tani në krahasim me më parë, vijnë për të studiuar. Për të studiuar dhe pastaj të kthehen në shtëpi, sidoqoftë Italisë i ka mbetur shumë pak për të ofruar.

*Shkrimtari dhe gazetari Roberto Saviano ia kushton këtë javë Shqipërisë rubrikën e tij në revistën ‘Espresso’

shkurt 2015

VOAL – Të shkruash do të thotë të marrësh përgjegjësi. Të shkruash është përgjegjësi. Tanimë këtë gjë e eksperimenton edhe ai që nuk e ka të shkruarit profesion. Për shembull, përpara se të shkruash një postim në Facebook, i cili mund të lidhet me një koment,  një zhvillim politik, apo edhe më banale, me ndeshjen e fundit të futbollit, do menduar aq sa duhet për të kuptuar nëse komenti ynë është vërtet i nevojshëm.

I nevojshëm për atë që do ta lexojë dhe për ne vetë. Për historinë tonë në Web, për atë, që në këto mjedise virtuale, përherë e më të prekshëm, do të mbetet nga ne.  Për atë që ditë pas dite, postim pas postimi, çon në ndërtimin e një identiteti paralel. E bëra këtë hyrje sepse shpesh ai që shkrimin e ka profesion duket se harron sesa fondamentale është të kuptosh se përse po shkruan. Dhe se kujt i drejtohet shkrimi. Për mua, të shkruash, ka patur sidomos domethënien të matesh, krahasohesh, të ndash dhe të njohësh. Mjet ndërmjetësimi mes meje dhe atyre që më rrethojnë.

Nëse shkruaj për Primo Levin apo për Anna Politkovskaja, nëse flas për Salamov apo për “Jo- Ditët e ylberit”(film i vitit 2012 që tematizon diktaturën e Pinoçetit) në televizion, e bëj sepse këto argumente janë Unë, janë vetvetja ime. Kanë kontribuuar dhe kontribuojnë për ushqimin e jetës sime dhe më ndihmojnë për të kuptuar atë që jetoj, që shoh, atë që më pëlqen dhe atë nga e cila më vjen ndot. Në të gjitha këto nuk besoj të jem i ndryshëm nga pjesa më e madhe e njerëzve. Ajo që padyshim më diferencon është privilegji se mund të shkruaj edhe jashtë hapësirës së pafundme virtuale. Dhe është pikërisht hapësira që okupojnë dhe përhapja që kanë, që i bën fjalët të rrezikshme, ndonëse mund të jenë thjesht recensione librash. Të rrezikshme në përmasën që do të lexohen, komentohen, riprodhohen.

Të dashura, të urryera, të ndara, të kritikuara. Fjalët e mia, fjalët e gjithkujt që sot shkruan, duhet të bëjnë llogaritë me një kohë në të cilën shkrimi-gazetaresk apo letrar-gëzonte një kredibilitet që për ne ishte për t’u patur zili. “Kanalet e furnizimit”(komunikimit) ishin të dobët dhe ishte kjo dobësi që i jepte gjithçkaje më më shumë autoritet. Në hapësirat e kufizuara të gazetave të përditshme dhe revistave, gjente vend vetëm ajo që perceptohej si e nevojshme dhe si e tillë e pandryshueshme. Sot, përkundrazi,  informacioni është vazhdimisht i përditësuar dhe gjithçka humbet cilësinë e esencialitetit, gjithçka mund të zëvendësohet, kundërshtohet dhe përgënjeshtrohet pas shumë pak kohe.

Verifikimi i burimeve mund të mohohet, sepse në rast gabimi, lajmi menjëherë modifikohet, fshihet apo përmbyset. Ndodh kështu që mes lajmit dhe gossipit të thashethemeve, të të dëgjuarit se çfarë thuhet, diferenca gradualisht pushon së ekzistuari. Fitojnë prapaskenat-që shpesh nuk janë gjë tjetër veçse mbeturina të grabitura nga Webi-që nuk duhet të verifikojnë gjë, por thjesht të gjenerojnë konfuzionin. Rezultati i këtij tregimi të realitetit të ekspozuar ndaj ndotësve profesionistë, gjeneron tek ai që lexon, humbjen totale të pikave të palëvizshme.

Dhe mbi atë që shkruan? Sigurisht, do të bindemi se fjalët tona nuk janë të nevojshme dhe se kështu ne mundet menjëherë të shkarkohemi nga çdo përgjegjësi. Fillon kështu, të mos shkruhet më për një publik lexuesish heterogjenë, teksa shpresohet një numër sa më i madh i mundshëm, por të flitet me një njeri të vetëm. Gazetari që na ka kritikuar javën e kaluar, gjykatësi që na ka dënuar pardje. Por këto janë justifikime shumë të ulëta për të marrë në dorë lapsin, apo siç ka më shumë gjasa, për të vënë duart në tastierë.

Është e rëndësishme që shkrimet tona të mos i përgjigjen nevojave për hakmarrje, shpagimit personal, të mos jenë, shigjetime, përqeshje sarkastike dhe tallje. Të paaftë për të argumentuar apo për të arsyetuar, preferohet vënia në lojë, ironia, dëgjimi i theksit dhe injorimi i bisedës, t’i bësh që të dëgjojë lektorit pjesë të një shoqërie ku të gjithë janë në fund të fundit narcistë të shpifur. Ai që e ka reduktuar deri në këtë pikë shkrimin e tij, kënaqet finokërisht duke hedhur baltë mbi botën, duke injoruar faktin se pjesë e kësaj balte do të përfundojë pashmangshmërisht të jetë pjesë edhe vetë.

Përgjegjësia për fjalën, si kurrë më parë, duket të jetë zbehur, sepse gjithçka mund të modifikohet, deri edhe grafikisht, vetëm një çast pasi është bërë pronë publike. Ndjesia që krijohet është se edhe përgjegjësia-sikurse fjalët-janë përherë të modifikueshme, në varësi të atij që qeveris, vendos apo që komandon.

Kur kam filluar të shkruaj e ëndërroja tokën time dhe në ëndërrat e mia ajo tokë ka filluar të jetojë. Por ka momente në të cilat të ëndërrosh duket tejet e vështirë. Ka momente në të cilat gjithçka duket e lejuar përveçse të ëndërrosh. Në të cilat rrethanat janë kaq trysnuese, në të cilat përditshmëria është kaq e vështirë, sa që ëndërra duket vesi i intelektualit ose shpresa e fundit e të dëshpëruarit.

Ka momente në të cilat ëndërra jonë – e jona para se e të gjithë të tjerëve – duket e padobishme. Pse të vazhdosh të shkruash për histori të kriminalitetit dhe të vdekjeve, për histori të fluksit të parave dhe policitë, për padrejtësisë dhe demokracitë në rrezik? Pse ta bësh këta gjersa asgjë nuk ndryshon? Pse ta bësh nëse dhe një njeri, qoftë një i vetëm, të vijë e të thotë se i ka lexuar ato që ti ke shkruar, por se bota të ngjall gjithnjë neveri? Se asgjë nuk ndryshon pavarësisht se të gjithë e dinë se çfarë po ndodh? Rrëfej se mijëra herë më kanë pyetur, në muajt e shkuar, se a ishte ky momenti për të shkruar dhe botuar një libër për kokainën, një libër për narkotrafikun ndërkombëtar.

Jam pyetur se a ishte ky vërtet tregimi për të cilin njerëzit kanë nevojë tani. Për të cilin unë kam nevojë. Jam pyetur se a mos është kjo një kohë për art, për trillim, për zbavitje. Një kohë për shkrehje më shumë se për përkushtim.

Përgjigjen e kam gjetur në ëndrrën time, atë të dikurshmen. Ëndrrën e një bote që njeh dhe lufton për të njohur. Përgjigjen e kam gjetur në vështrimet dhe në fjalët e njerëzve që takoj. Nuk është e vërtetë – si mund të mendohet nganjëherë – se italianët tashmë janë dorëzuar dhe se “asgjë më nuk mund të ndryshojë”./Përktheu: SKËNDER BUÇPAPAJ

(02 maggio 2013)

Roberto Saviano

Quando ho iniziato a scrivere sognavo la mia terra e nei miei sogni quella terra ha iniziato a vivere. Ma ci sono momenti in cui sognare sembra difficilissimo. Ci sono momenti in cui tutto ci sembra lecito tranne che sognare. In cui le contingenze sono talmente pressanti, in cui il quotidiano è talmente difficile, che il sogno sembra il vezzo dell’intellettuale o l’ultima speranza del disperato.

Ci sono momenti in cui il nostro sogno – a noi stessi prima che agli altri – ci sembra inutile. Perché continuare a scrivere storie di criminalità e di morte, di flussi di denaro e polizie, di ingiustizie e di democrazie in pericolo? Perché farlo se poi nulla cambia? Perché farlo se anche solo una persona, ne basta una, ti verrà a dire che ha letto ciò che hai scritto ma che il mondo fa sempre schifo? Che nulla cambia nonostante tutti sappiano ciò che accade? Confesso che mille volte mi sono chiesto, nei mesi scorsi, se fosse questo il momento per scrivere e pubblicare un libro sulla cocaina, un libro sul narcotraffico internazionale.

Mi sono chiesto se fosse davvero questo il racconto di cui le persone avessero bisogno ora. Di cui io avessi bisogno ora. Mi sono chiesto se non fosse questo piuttosto un tempo da fiction, da invenzione, da svago. Un tempo per l’evasione più che per l’impegno.

La risposta l’ho trovata nel mio sogno, lo stesso di un tempo. Il sogno di un mondo che conosce e lotta proprio perché conosce. La risposta l’ho trovata negli sguardi e nelle parole delle persone che incontro. Non è vero – come a volte si può credere – che gli italiani siano ormai rassegnati al “niente può più cambiare”.

Përktheu: SKËNDER BUÇPAPAJ

KUR UNË isha adolshent këtu, fëmijët e kishin zakon t’i qëllonin qentë në kokë me gurë. Ishte një mënyrë e të fituarit besim me një armë, duke shfryrë dufin mbi një krijesë tjetër të gjallë. Tani duket se krijesat njerëzore janë përdorur si tabela qitjeje.

Këtë muaj shpërtheu një trazirë e emigrantëve afrikanë në Rozarno, në Italinë jugore, pasi së paku një emigrant ishte qëlluar me pushkë. Trazirat u portretizuan gjerësisht si përpleshje midis emigrantëve dhe italianëve, por ato ishin në të vërtetë një revoltë kundër ’Ndrangetës, mafias së fuqishme kalabreze. Kushdo që kërkon ta mohojë apo ta minimizojë këtë motiv nuk i njeh këto vende ku çdo gjë – puna, rrogat, strehimi – është e kontrolluar nga organizatat kriminale.

Episodi në Rozarno ishte kryengritja e dytë kundër krimit të organizuar në Itali në pak vitet e fundit. E para u zhvilluar në vitin 2008 në Kastel Volturno, një qytezë afër Napolit, kur vrasës të paguar nga banda lokale, Kamorra, vranë gjashtë afrikanë. Masakra synonte frikësimin, por në vend të kësaj e nxiti zemërimin e emigrantëve.

Në Kastel Volturno, emigrantët punojnë në ndërtim. Në Rozarno, ata vjelin portokalla. Por në të dyja rastet mafia i kontrollin të dyja këto aktivitete ekonomike. Dhe të vetmi që guxojnë të ngrenë krye kundër tyre janë afrikanët.

Një emigrant që zbarkon në Francë apo Britani e di se duhet t’i bindet ligjit, por gjithashtu e di se do të ketë të drejta reale dhe të prekshme. Kështu nuk është në Itali, ku burokracia dhe korrupsioni bëjnë të duket se vetëm garancitë janë të ndaluara dhe mafia sundon, nën të cilën të drejtat janë joekzistente. Mafiat i lënë emigrantët afrikanë të jetojnë dhe punojnë në territoret e tyre, sepse ato nxjerrin përfitim prej tyre. Mafiat i shfrytëzojnë ata, por gjithashtu iu japin atyre hapësirë banimi në zonat e braktisura jashtë qytezës, dhe nuk ua lënë policët të merren me verifikimin e tyre apo riatdhesimin.

Emigrantët pajtohen përkohësisht të pranojnë rroga të volga, punën prej skllavi dhe kushtet e mjera të jetesës. Ata kanë dhënë çfarë kanë pasur, kanë rrezikuar kokën, vetëm për të arritur në Itali. Por ata erdhën që të bëjnë një jetë më të mirë – dhe nuk mund t’ia lejojnë askujt t’ua heqë atë mundësinë e asaj jete.

Ka italianë vendës që po ashtu nuk e pranojnë sundimin e mafias, por ata i kanë mjetet dhe lirinë për të jetuiar në vende si Rozarno, duke u bërë vetëm emigrantë. Afrikanët nuk mundin. Ata duhet të qëndrojnë përballë klaneve. Ata e dinë se iu duhet të veprojnë kolektivisht, sepse ajo është e vetmja mënyrë për ta mbrijtur veten. Përndryshe ata përfundojnë të vrarë, çka ndodh nganjëherë madje edhe me punëtorët emigrantë evropianë.

Është gabim t’i shohësh kryengritësit e Rozarnos si kriminelë. Trazirat e Rozarnos nuk janë për të sulmuar ligjin, nuk janë për të fituar në dëm të ligjit.

Ka kriminelë afrikanë sigurisht, mafiozë afrikanë, të cilët bëjnë biznes me mafiat italiane. Një sasi në rritje e kokainës që arrin nga Afrika e Jugut, vjen nëpërmjet Afrikës Perëndimore. Organizatat kriminaöe afrikane janë duke përqëndruar pushtet të pamasë, por punëtorët e varfër afrikanë në Itali nuk janë njerëzit e tyre.

Shteti italina duhet të dënojë dhunën e trazirave, por nëse i trajton emigrantët si kriminelë, kjo do t’i çojë ata drejt mafias. Pas trazirave të Rozarnos, qeveria zhvendosi më shumë se një mijë emigrantë në qendrat e vuajtjes së dënimit, gjoja për sigurinë e tyre, dhe e shkatërroi kampin mbeturinor ku shumë prej tyre jetonin. Kjo është mënyrë reagimi që do t’i trimërojë ata emigrantë t’i shikojnë organizatat kriminale si mbrojtje të nevojshme.

Tani për tani, shumica reziston; ata erdhën në Itali për të mirën e vet, jo për të mirën e rrjeteve të bandave. Por nëse afrikanët në Rozarno kishin qenë të organizuar në nivel kriminal, ata do të kishin pasur një mënyrë për të negociuar me mafian kalabreze. Ata do t’ia dilnin të siguronin kushte pune dhe jetese më të mira. Nuk do t’iu duhej të bënin trazirë.

Italia është një vend që ka harruar sesi emigrantët e saj qenë trajtuar në Shtetet e Bashkuara, sesi diskriminimi të cilin ata e vuajtën ishte saktësisht çfarë e lejoi mafian të hidhte rrënjë tek ata. Ishte tejet e vështirë për shumë emigrantë italianë, të cilët nuk ndiheshin të mbrojtur apo të përfaqësuar nga dikush tjetër, të shmangnin kthetrat e bandave. Mjafton të përmendim Joe Petrosinon, oficerin italian të policisë të Qytetit të Nju Jorkut që u vra në vitin 1909 për kundërvënien ndaj mafias, për ta ditur se çfarë çmimi paguan italianët e ndershëm.

Emigrantët erdhën në Itali për t’I bërë punët që nuk i bëjnë italianët, por ata gjithashtu filluan t’i mbrojnë të drejtat ndaj të të cilave vetë italianët druajnë, janë indiferentë apo të lodhur që t’i mbrojnë. Atyre emigrantëve italianë unë iu them: mos shkoni – mos na lini ne vetëm me mafian./Skënder Buçpapaj

Roberto Saviano është autor I “Gomoorah: Një udhëtim personal në perandorinë e dhunshme ndërkombëtare të sitemit të organizuar të krimit të Napolit”. Eseja u përkthyer nga Virginia Jewiss prej italishtes.

—

January 25, 2010

Op-Ed Contributor

Italy’s African Heroes

By Roberto Saviano

Naples, Italy

WHEN I was a teenager here, kids used to shoot dogs in the head. It was a way of gaining confidence with a gun, of venting your rage on another living creature. Now it seems human beings are used for target practice.

This month, rioting by African immigrants broke out in Rosarno, in southern Italy, after at least one immigrant was shot with an air rifle. The riots were widely portrayed as clashes between immigrants and native Italians, but they were really a revolt against the ’Ndrangheta, the powerful Calabrian mafia. Anyone who seeks to negate or to minimize this motive is not familiar with these places where everything — jobs, wages, housing — is controlled by criminal organizations.

The episode in Rosarno was the second such uprising against organized crime in Italy in the last few years. The first took place in 2008 in Castel Volturno, a town near Naples, where hit men from the local mob, the Camorra, killed six Africans. The massacre was intended to intimidate, but it set off the immigrants’ anger instead.

In Castel Volturno, the immigrants work in construction. In Rosarno, they pick oranges. But in both places the mafias control all economic activity. And the only ones who’ve had the courage to rebel against them are the Africans.

An immigrant who lands in France or Britain knows he’ll have to abide by the law, but he also knows he’ll have real and tangible rights. That’s not how it is in Italy, where bureaucracy and corruption make it seem as if the only guarantees are prohibitions and mafia rule, under which rights are nonexistent. The mafias let the African immigrants live and work in their territories because they make a profit off them. The mafias exploit them, but also grant them living space in abandoned areas outside of town, and they keep the police from running too many checks or repatriating them.

The immigrants are temporarily willing to accept peanut wages, slave hours and poor living conditions. They’ve already handed over all they owned, risked all they had, just to get to Italy. But they came to make a better life for themselves — and they’re not about to let anyone take the possibility of that life away.

There are native Italians who reject mafia rule as well, but they have the means and the freedom to leave places like Rosarno, becoming migrants themselves. The Africans can’t. They have to stand up to the clans. They know they have to act collectively, for it’s their only way of protecting themselves. Otherwise they end up getting killed, which happens sometimes even to the European immigrant workers.

It’s a mistake to view the Rosarno rioters as criminals. The Rosarno riots were not about attacking the law, but about gaining access to the law.

There are African criminals of course, African mafiosi, who do business with the Italian mafias. An increasing amount of the cocaine that arrives here from South America comes via West Africa. African criminal organizations are amassing enormous power, but the poor African workers in Italy are not their men.

The Italian state should condemn the violence of the riots, but if it treats the immigrants as criminals, it will drive them to the mafias. After the Rosarno riots, the government moved more than a thousand immigrants to detention centers, allegedly for their own safety, and destroyed the rudimentary camp where many of them had lived. This is the kind of reaction that will encourage those immigrants to see the African criminal organizations as necessary protection.

For now, the majority resist; they came to Italy to better themselves, not to be mobsters. But if the Africans in Rosarno had been organized at a criminal level, they would have had a way to negotiate with the Calabrian Mafia. They would have been able to obtain better working and living conditions. They wouldn’t have had to riot.

Italy is a country that’s forgotten how its emigrants were treated in the United States, how the discrimination they suffered was precisely what allowed the Mafia to take root there. It was extremely difficult for many Italian immigrants, who did not feel protected or represented by anyone else, to avoid the clutches of the mob. It’s enough to remember Joe Petrosino, the Italian-born New York City police officer who was murdered in 1909 for taking on the Mafia, to recognize the price honest Italians paid.

Immigrants come to Italy to do jobs Italians don’t want to do, but they have also begun defending the rights that Italians are too afraid, indifferent or jaded to defend. To those African immigrants I say: don’t go — don’t leave us alone with the mafias.

Roberto Saviano is the author of “Gomorrah: A Personal Journey Into the Violent International Empire of Naples’ Organized Crime System.” This essay was translated by Virginia Jewiss from the Italian.

(http://www.nytimes.com)

Përktheu Skënder Buçpapaj

VOAL – “Organizatat kriminale janë më të rrezikshme për shoqërinë sesa terrorizmi”. Ky është vlerësimi që jep një nga emrat më të njohur të kulturës italiane të viteve të fundit. Roberto Saviano, shkrimtari i suksesshëm i librit “Gomorra” që trajton temën e mafies, duke përfshirë dhe mafien shqiptare, ka deklaruar në një intervistë për “NewYork Times” se organizata mafioze arrijnë deri në ndryshimin e sistemeve demokratike.

“Organizatat mafioze janë rrezik më i madh se sa grupet terroriste, për arsye se ato i modifikojnë demokracitë nga brenda, duke futur fitimet e paligjshëm në ekonominë e ligjshme. Bizneset e tyre e mposhtin konkurrencën, sepse duke shfrytëzuar tregjet paralelë jolegalë, ato janë në gjendje të ulin çmimet e tyre. Asetet e mafias financojnë edhe sektorët e ekonomisë, si ai bankar, i ndërtimit dhe transportit”,– shprehet Saviano.

Autori i njohur shton se mafia depërton në indet e demokracisë së vendit dhe kontrollon ekonominë dhe kthehet në një rivalitet të shteti “Kur mendojmë për organizatat mafioze, ne jemi të prirur të shohim vetëm veprimtarinë e tyre të paligjshme: trafikun e drogës, armëve etj. Por kjo është vetëm maja e ajsbergut: poshtë saj, ekziston një fuqi ekonomike shumë e madhe, e cila kamuflohet dhe pastrohet nëse bëhet e ligjshme. Është e vështirë që të gjurmosh rrugët e trafikut të drogës, por është edhe më e vështirë që të ndjekësh rrugën që ndjek paraja, në epokën e sotme të bankave online dhe financës kibernetike”,– shprehet shkrimtari.

Duke vazhduar analizën e tij, Saviano shprehet se mafia është korporata më e madhe në gjithë globin, e cila nuk njeh dallime. “Është gabim të flasësh për “mafiat europiane” apo “mafiat në Europë”, sepse mafia është korporata shumëkombëshe më e globalizuar që ekziston. Trafiku i drogës, burimi më i madh i të ardhurave të saj kërkon një rrjet që përfshin shumë shtete dhe organizata përreth botës. Deri tani, metoda e vetme për ta luftuar ka qenë represioni. Megjithatë, është e pakuptueshme që impakti i mafias në tregjet e ligjshëm dhe stabilitetin demokratik nuk përbën shqetësimin kryesor të udhëheqësve botërorë. Është gjithashtu e pakonceptueshme që nuk janë bërë veprime në drejtim të legalizimit të drogave dhe përmirësimit të ligjeve kundër pastrimit të parave. Për të mos folur për faktin që shpesh herë, terroristët dhe organizatat mafioze veprojnë në harmoni mes tyre”,- shkruan autori italian.

Por ajo çfarë e bënë më të rrezikshme mafien, është fakti se drejtuesit e saj, bashkëpunojnë jo vetëm me organizatat e njëjta, por edhe me vet organizatat terroriste. “Grupet e krimit të organizuar nuk përbuzin askënd. Ata bëjnë biznes me bankat më të pasura, ashtu sikurse edhe me grupet terroristë më të rrezikshëm”,- thotë shkrimtari Roberto Saviano.

VOAL – Roberto Saviano lindi në 22 shtator 1979 në Napoli, djali i Luigjit, një mjek nga Campania, dhe i Miriam, një hebreje liguriane. Pasi u diplomua në Liceo Scientifico “Armando Diaz” në Caserta, ai u diplomua në Filozofi në Universitetin Federico II të Napolit. Në moshën 23 vjeçare ai filloi karrierën e tij si gazetar për “Diario”, “Il Manifesto”, “Pulp”, “Corriere del Mezzogiorno” dhe “Nazione Indiana”. Në Mars 2006 ai botoi “Gomorra – Viaggio nell’impero economico e nel sogno di dominio della camorra” “Gomorra – Udhëtimi në perandorinë ekonomike dhe në ëndërr për sundim nga Kamorra”, një roman jo fiction i botuar për serialin “Strade Blu” nga Mondadori.

Libri është paraqitur si një udhëtim në universin kriminal të vendeve të Kamorës, nga Casal di Principe në fshatin Aversano. Në mesin e kriminelëve të nëntokës, mbeturinave toksike të depozituara në fshat, vila shëmtuese dhe popullata lidhëse, autori flet për një sistem që rekruton djem ende jo adoleshentë si rekrutë, duke krijuar shefa-fëmijë që besojnë se mënyra e vetme për të vdekur me nder është të vritet. Libri shet pothuajse tre milion kopje vetëm në Itali, dhe është përkthyer në më shumë se pesëdhjetë vende, duke u paraqitur në renditjen e bestsellerve më të mirë, ndër të tjera, në Suedi, Holland, Austri, Liban, Lituani, Izrael, Belgjikë dhe Gjermani.

Nga romani është përshtatur një shfaqje teatrale, e cila i jep autorit Teatro Olimpici 2008 si autori më i mirë i risive; regjisori i filmit Matteo Garrone, nga ana tjetër, merr filmin me të njëjtin emër, fituesin e Grand Grand Prix të Jurisë në Festivalin e Filmit në Kanë.

Suksesi, megjithatë, paraqet edhe një anë veçanërisht të zezë të monedhës: nga 13 tetori 2006, në të vërtetë, Roberto Saviano jeton nën roje, i caktuar atij nga Giuliano Amato, asokohe Ministër i Brendshëm, si rezultat i frikësimit dhe kërcënimeve të pësuara (sidomos pas demonstrimi për ligjshmërinë e zhvilluar disa javë më parë në Casal di Principe, në të cilën shkrimtari kishte denoncuar publikisht punët e Francesco Schiavone, kreu i klanit Casalesi).

Më 14 tetor 2008, u përhap lajmi për një sulm të mundshëm në Saviano: administrata e rrethit antimafia, në të vërtetë, mëson nga një inspektor i Milanit se është planifikuar një plan për të vrarë gazetarin para Krishtlindjes në autostradën Romë-Napoli . Sidoqoftë, lajmet janë mohuar nga i penduari i pretenduar, Carmine Schiavone, kushëriri i Francescos.

Më 20 tetor të po atij viti, fituesit e çmimit Nobel Gunter Grass, Dario Fo, Rita Levi Montalcini, Desmond Tutu, Orhan Pamuk dhe Michail Gorbachev u mobilizuan, duke i kërkuar Shtetit Italian të gjitha përpjekjet për të garantuar sigurinë e Roberto Savianos, duke theksuar në të njëjtën kohë që Kamorra dhe krimi i organizuar janë një problem që prek çdo qytetar. Apeli, i firmosur edhe nga shkrimtarë si Claudio Magris, Jonathan Franzen, Peter Schneider, Jose Saramago, Javier Marias, Martin Amis, Lech Walesa, Chuck Palahniuk dhe Betty Williams, thekson se nuk është e mundur që denoncimi i një sistemi kriminal të shkaktojë, si një çmim për të paguar, heqjen dorë nga liria e dikujt.

Iniciativa u pasqyrua shpejt nga media e huaj si CNN, Al Arabiya, “Le nouvel Obsateur” dhe “El Pais”, ndërsa në Radio 3 emisioni “Fahrenheit” organizoi një maratonë të karakterizuar nga lexime nga “Gomorra”. Për më tepër, falë gazetës së përditshme “La Repubblica” më shumë se 250 mijë qytetarë të thjeshtë firmosin apelin në favor të shkrimtarit.

Pasi për filmin “Gomorra” mori çmimin Tonino Guerra, të Bif & st Bari për skenarin më të mirë, Roberto Saviano në Nëntor 2010 drejton në kohën e parë në Raitre transmetimin “Eja me mua”, së bashku me Fabio Fazio. Programi përcakton rekordin për vlerësimet e audiencës, me 31.60% pjesë dhe më shumë se nëntë milion e 600 mijë shikues të mediave të marra në episodin e tretë. Gjithmonë me Fabio Fazio, në maj 2012 ai prezanton në La7 “(farë (Unë) Jo”: edhe në këtë rast, programi vendos rekordin e aksioneve për rrjetin, falë 13,06% të marra në episodin e tretë dhe të fundit.

Për më tepër, në vitin 2012, mbesa e Benedetto Croce Marta Herling akuzohet se ka shkruar një artikull të pavërtetë për filozofin Abruzzese. Në të vërtetë, Saviano pretendon se me rastin e tërmetit Casamicciola të 1883 Croce do t’i kishte ofruar 100 mijë lira kujtdo që e kishte ndihmuar atë nga rrënojat: me një letër të botuar në “Corriere del Mezzogiorno”, Herling mohon tezën e shkrimtarit ( tezë për një tjetër të propozuar tashmë në TV gjatë “Eja me mua” dhe kritikon besueshmërinë. Ai, si përgjigje, padit “Corriere del Mezzogiorno” dhe kërkon katër milion e 700 mijë euro dëmshpërblim për dëmet patrimoniale: iniciativa ngre shumë polemika, pasi Saviano, emblema e lirisë së gjymtuar të shtypit, do të kërkonte, me padinë e tij, për të heshtur një zë që e kritikon.

Kjo nuk është, sidoqoftë, e vetmja polemikë në lidhje me shkrimtarin, i akuzuar tashmë në të kaluarën se ka kopjuar, për “Gomorra”, fragmente të tëra nga artikuj të gazetave të gazetave lokale në Campania, dhe në përgjithësi në disa raste që ai nuk përmendi burimet e tij (siç ndodhi, për shembull, gjatë “çfarë (nuk kam), kur, duke folur për përjetësinë, ai nuk e përmendi Giampiero Rossi, zbulues i shumë prej tregimeve që ai shkroi). Për më tepër, Saviano përfundoi në sytë e ciklonit për shkak të deklaratave të bëra më 7 tetor 2010 në Romë në favor të Izraelit, një shtet i vlerësuar nga shkrimtari si një vend civilizimi dhe lirie: fjali të tilla kanë provokuar indinjatë nga shumë anë, dhe Saviano është akuzuar (ndër të tjera nga aktivisti Vittorio Arrigoni) se ka harruar padrejtësitë që popullata palestineze është e detyruar të vuajë.

Bartësi i një diplome nderi në Jurisprudencë të caktuar atij në janar 2011 nga Universiteti i Xhenovës, Roberto Saviano, i cili që nga viti 2012 është qytetar nderi i Milanos, ka frymëzuar disa artistë në fushën e muzikës: grupi Piemonte i Subsonica në albumin “L” eclissi ” ia dedikoi këngën” Piombo “, ndërsa reperi Lucariello kompozoi këngën” Cappotto di legno “(pasi mori lejen e vetë Saviano-s), e cila tregon historinë e një njeriu hit, i cili është gati të vrasë shkrimtarin. Saviano shfaqet edhe në fund të videoklipit të këngës së Fabri Fibrës “Në Itali” dhe në këngën “TammorrantiCamorra” nga grupi rap A67, në të cilin lexon një fragment nga libri i tij.

Fama e gazetarit nga Campania, megjithatë, ka mbërritur edhe jashtë vendit, siç dëshmohet nga Massive Attack (grupi britanik që shkruajti “Herculaneum”, një këngë e frymëzuar nga “Gomorra” dhe Saviano e cila u bë kolona zanore e filmit të Garrone) dhe U2, i cili ia kushtoi këngën “E Diela e përgjakshme e dielë” atij me rastin e koncertit që mbajtën në Romë në Tetor 2010.

Në pranverën e vitit 2013, shtatë vjet pas Gomorrah, publikohet libri i tij i dytë i shumëpritur “ZeroZeroZero”. Nga 14 maj 2012 ai drejton me Fabio Fazio programin Whatfarë (Unë) kam, transmetuar në La7 dhe gjithashtu transmeton drejtpërdrejt në YouTube. Në episodin e parë ai regjistroi rekordin e dëgjimit të La7  me 12.65% dhe 3.036.000 shikues, duke rezultuar në programin e tretë më të shikuar të mbrëmjes, një rekord i tejkaluar dy ditë pas episodit të tretë dhe të fundit të programit, me 13 , 06% e të dëgjuarit.

Në vitin 2016, Roberto Saviano është protagonisti i filmit me gjatësi të mesme për jetën e tij: një shkrimtar i shoqëruar në të cilin intervistohet dhe shoqërohet nga regjisori Pif.

Nga 4 tetori 2017 ai drejton një program katër-javor në kanalin Nine: Kings of Crime i cili flet për bosët kryesore të krimit të organizuar italian dhe ndërkombëtar.  Më 2018 ai drejton sezonin e dytë të programit. /Elida Buçpapaj

Anxhela qan sepse nuk di të flasë,
sepse ajo nuk di asnjë gjuhë dhe ndihet memece,
e ndjen se një zinxhir e shtrëngon heshtjen e saj
në një shpërthim fytyrash, belbëzimi i saj
i një të kaluare që ajo mezi e njeh, mundim privat
që as nuk mund ta thuash
aq e zakonshme është, dhe e shurdhër. Megjithatë ajo flet,
megjithatë ajo e di se nuk mund të flasë.
Kjo është arsyeja pse ajo shpërthen në lotë në orën
e biologjisë, përpara dërrasës së zezë.

(Me rastin e 200-vjetorit të lindjes së F. A. Santorit)

Francesco Antonio Santori është njëri nga shkrimtarët e rëndësishëm të letërsisë arbëreshe, në personalitetin dhe në profilin e të cilit pleksen bashkë shkrimtari, poeti, satiristi i njërës nga periudhat më të rëndësishme të letërsisë arbëreshe. Po ashtu Santori është edhe dramaturgu i parë e dramës shqiptare, e shkruar në truallin ku kanë jetuar dhe vazhdojnë të jetojnë shkrimtarët arbëreshë. Ai lindi më 16 shtator 1819 në Santa Caterina Albanese, qyteti i provincës së Kozencës, në Italinë jugore. Si pjesa më e madhe e shkrimtarëve arbëresh, Santori gjashtëmbëdhjetë vjeçar (1835) bëhet prift dhe filloi shkollimin e tij për priftëri dhe tetë vjet më vonë (1843) hyri në manastirin françeskan të Rendit të Reformuar në San Marco Argentano.

Ai jetonte në Santa Caterina Albanese, ku punoi mësues. Qysh nga viti 1885,kur filloi të shërbente si prift (San Giacomo di Cerzeto), aty punoi deri në fundin e jetës, deri në shtator 1894. Santori ka një profil dhe një veprimtari jashtëzakonisht të rëndësishme në kulturën dhe në letërsinë arbëreshe dhe atë shqiptare, pasi ai shkroi poezi, romane, shfaqje dhe tregime të shkurtra. Në profilin e tij shkrimor dhe krijues, Santori shquan dhe mjeshtërinë e përdorimit të satirës, të shfaqur përmes krijimtarisë poetike, posaçërisht për një tematikë të tillë, por edhe përmes përshtatjes së fabulave të Ezopin, ku, përshtati 112 të tilla. Po ashtu, i lidhur shumë me kulturën dhe traditën arbëreshe të kulturës, letërsisë dhe të gjuhës shqipe, që edhe pse nuk pati jehonën dhe atributet e gjuhëtarëve të tjerë, të truallit ku lëvruan dhe shkruan arbëreshët, ajo ka vlerë të padiskutueshme në angazhimin e kohës për lëvrimin e gjuhës shqipe dhe për shkrimin shqip, në kuadër të Rilindjes Kombëtare dhe të plejadës së kësaj kulture, e cila kontribuonte në një vend jashtë trungut amë.

Santori ishte mjaft i lidhur me zhvillimet social- politike të kohës, të cilat janë reflektuar edhe në krijimtarinë e tij, e cila është një refleks i brendshëm shpirtëror, por edhe qytetari e autorit, e cila i jep krijimtarisë shqipe të kohës një pamje të rëndësishme origjinale, por edhe vokacionit të poetit, shkrimtarit dhe dramaturgut një frymëmarrje të gjerë, e cila kishte një lidhje të dukshme me pjesëmarrjen e tij në Lëvizjen Kombëtare, ashtu siç kishin bërë para tij dhe më pas, deri në ditët tona të gjithë shkrimtarët dhe krijuesit arbëreshë. Santori pati një krijimtari të larmishme dhe të gjerë, pasi ai shkroi mjaft poezi, pjese teatrale, tregime, novela.

Ndërkohë, duke pasur një shqisë të mprehtë satirike dhe me një sens humori, ai shkroi edhe komedi të cilat nuk gjenden të botuara në kohën e tij, apo dhe më vonë, por edhe nuk u vunë në skenë, një pjesë e të cilave mbetën edhe të papërfunduara, duke na njoftuar kushtet e rënda dhe varfërinë në të cilën kaloi fundin e jetës, por edhe angazhimin e tij për të shkruar në disa lloje dhe zhanre letrare. Të pabotuara dhe të papërfunduara nga Santori kanë mbetur edhe dy romane dhe disa novela, në subjektet e të cilëve kishte një tablo reale të kohës kur jetonte vetë Santori. Pavarësisht këtyre “incidenteve” të natyrshme, që u ka ndodhur disa shkrimtarëve me krijimtarinë e tyre, këto mungesa nuk e penguar aspak njohjen dhe pëlqyeshme rinë që ai fitoi si shkrimtar në letërsinë arbëreshe dhe më gjerësisht në Shqipëri dhe trevat e tjera italiano – shqiptare.

Në spektrin e larmishëm të letërsisë arbëreshe, Santori ka një vend të rëndësishëm të krijimtarisë së tij, e cila me 1845 vargje satirike të shkruara prej tij, ai përbën një profil të rëndësishëm për këtë lloj krijimtarie, që përveç tematikës së vet, risjell në një formë të mrekullueshme humorin popullor, frymën reale të visarit popullor dhe traditën e letërsisë arbëreshe, e cila mbështetej në folklorin arbëresh dhe atë shqiptar në përgjithësi. Santori ka shkruar poezi dhe prozë, ku më i njohuri është vëllimi poetik “Këngëtarja Arbëreshe”, botuar në të përkohshmen “Arbëresh i Italisë” (1850).

Një vepër tjetër e njohur dhe me një tematikë të gjerësishme është edhe “I burgosuri politik” (1851), të cilën poeti e ka shfrytëzuar mjeshtërisht për të shfaqur vetveten, ku bëhen të njohura idetë e Santorit, i cili nga pikëpamja politike e kohës dhe pozitat e tij, ai e dënon absolutizimin dhe shfaq simpati për Lëvizjen Kombëtare në Shqipëri, lëvizje që përkonte edhe me idetë e rëndësishme të Rilindjes Kombëtare shqiptare. Janë gjithashtu të njohur romanet “Bija e mallkuar” (1858), shkruar në gjuhën italiane, por që deri më sot nuk gjendet një kopje e tij, romani tjetër, i mbetur në dorëshkrim i titulluar “Sofia Kominiate” dhe romani tjetër ”Ushtari Arbëresh” edhe ky i mbetur në dorëshkrim.

Më i njohur dhe më i rëndësishëm Anton Santori ka mbetur në letërsinë arbëreshe si autori i veprës së parë dramaturgjike të titulluar” Emira” dhe që konsiderohet si kryevepër e tij dhe e letërsisë arbëreshe. Drama shpalos dhe shpërfaq mjeshtërisht jetën e përditshme arbëreshe me të gjithë problematikën e saj. Në një vepër kaq të rëndësishme dhe me një përditësi të kohës kur ajo u shkrua, detyrimisht është edhe një lloj manifesti i rëndësishëm letrar, ngjarjesh dhe të personazheve përmes të cilave ai kërkon të shpalosë dramën arbëreshe të kohës
Santori përveç përçuesit të traditës shkrimore dhe të letërsisë artistike arbëreshe, e cila u mbështet shumë në folklorin arbëresh, përbën një zhvillim të rëndësishëm në këtë letërsi, për shkakun e risive që ai solli në të, ku llojit tradicional letrar i veshi tiparet e kohës si shprehje e pasqyrimit të kohës, por edhe duke qenë gjithashtu edhe autori i poemës së parë poetike, natyrisht të tijën, të titulluar “Canzoniere Albanese” (Këngëtarja shqipe) (1830 e shkruar dhe botuar në vitin 1846), një poemë e cila në të vërtetë është një poezi e gjatë lirike kushtuar dashurisë dhe natyrës.

Santori ka një lidhje të fortë emocionale dhe në të gjithë vokacionin e tij shkrimor me De Radën, ndërsa poema lirike “Këngëtarja shqipe”, është paralelizuar si një ndikim i qartë nga poema e De Radës “Këngët e Milosaos”. Po ashtu, më 1848 për Santorin thuhet se ai kompozoi një himn në gjuhën shqipe që e kishte titulluar “Valle e haresë së madhe”, i cili është botuar në 23 shkurt 1848 dhe në revistën e De Radës “L’Albanese d’Italia”.

Santori mbajti një lidhje të fortë më kohën dhe përmes krijimtarisë së tij poetike. Kështu, në vitin 1848, koha e Revolucionit Francez, poezia “I burgosuri politik” (Il prigionero politico”) i shkruar në shqip dhe italisht u botua në Napoli, përmes të cilës sillen detaje interesante nga jeta e familjeve të persekutuara nga ky revolucion në Itali, çfarë përbënte një rievokim të kësaj teme që Santori e ka lëvruar që herët në krijimtarinë e tij. Por interesante janë edhe dy veprat fetare të titulluara “Rozhaari i S. Myriis Virgkiyry” (shkruar në shqip dhe botuar në 1849 në Cosenza) dhe tjetra e titulluar “ I Shenjti i Krishterë” (botuar në 1855 në Napoli) që përbëhet nga lutje, tekste fetare dhe përkthime me titull, ku gjenden edhe tekste të rëndësishme të traditës kishtare shqiptare që nga Pjetër Bogdani, por edhe shkrimtarët më të rëndësishëm të letërsisë së hershme shqiptare, që në vetvete përbën edhe një traditë të mirë të letërsisë fetare në letërsinë shqipe.

Studiuesit shqiptarë e kanë vlerësuar Santorin në të gjithë veprimtarinë e tij shkrimore, duke zbuluar tek ai një talent të rëndësishëm të kësaj letërsie, por edhe një shkrimtar disadimensional, që shkon paralelisht me De Radën e ndonjë autor tjetër të letërsisë arbëreshe. Me të drejtë studiuesit vërejnë edhe te Santori përjetimin e traditës kulturore dhe të gjuhës arbëreshe, e cila më së miri u mishërua në krijimtarinë e De Radës, i cili në të gjithë krijimtarinë e tij reflektoi lidhjen e forta me atdheun amë, me gjuhën dhe kulturën popullore. Santori kishte një ndjeshmëri të madhe me këtë kulturë edhe me gjuhën. Në krijimtarisë së tij nuk i shpëtoi kjo traditë e hershme që nga “Çeta e Profetnëve” të Bogdanit e deri te “Gjella e Shën Mërisë së Virgjër” të Varibobës, por edhe puna e tij për të mbledhur këngët popullore, ashtu siç kishte bërë edhe De Rada me “Rapsodi e një poeme shqipe”.

Në prozën dhe veprat dramatike, komeditë dhe krijimtarinë tjetër të Santorit, i është lënë një vend i konsiderueshëm traditës shqipe, riteve dhe zakoneve, ceremonive të ndryshme. Gjithsesi Santori ka një lidhje të fortë me De Radën, pasi në një kontekst të gjerë, “Këngë e Milosaos” apo “Këngët e Serafina Topisë” dhe “Skënderbeu i pafan” te Santori duket se i “përgjigjen” kontekstit të tyre krijime të tij si “Këngëtorja shqipe”, “Valle e haresë madhe”, “I burgosuri politik”, ashtu si dramave të De Radës Santori do t’u “përgjigjej” me drama, tragjedi, melodrama dhe krijime të tjera të artit skenik. Santori do të shkruajë në vargje edhe ndonjë vepër novelistike apo roman.

Poema “Këngëtorja shqipe” e Santorit është një “përmbledhje” këngësh lirike për dashurinë ndërmjet dy të rinjve, ku duket shëmbëllimi i “Këngëve të Milosaos”, por ndryshe De Radës, te Santori djali dhe vajza janë të dy fshatarë, pra të njëjtës shtresë shoqërore. Poema e Santorit është më afër konceptit të tij lidhur me një përmbledhje me karakter popullorë. Po ashtu, në poemën e Santrorit ka një qasje interesante lëvizja që vjen nga personazhi kryesor, të cilin e zgjon vetëm dashuria ndaj vajzës, ndryshe te De Rada. Në poemën e Santrorit sundon plotësisht lirizmi, ndryshe epizmit dhe dramatizmit te De Rada. Te De Rada personazhi i tij ka një përgjegjshmëri të qartë, ndërsa te Santori personazhi kryesorë dyshon në jehonën e dëshiruar të ndjenjës.

Mjafton të lexosh vargjet: “Për dirë për namuri shumë vjershe shkruajta,/ Moj ndë ktë zemër namuri së ndieta,/ Ndë gjellë sa mbeta ndonjë kopile së ruata,/ E vetëm at (ë çë) dhiovasa ani rrefyeta…” Santori është një poet – shkrimtar i deklaruar i tëri lirik, në poezi, në prozë, në drama dhe në novela. Ndjenjat, mendimet, pamjet dhe situatat shquhen për lirizmin e tyre, në jo pak raste një lirizëm subjektiv. Kështu në “Këngëtore shqipe”, bukuria duket se këndohet nga këngëtari popullor, ku skalitet vasha, që e ka prehrin purpur, ajo gëzon dheun dhe yjet, hëna dhe dielli ndalen që të përjetojnë bukurinë e saj etj. Ajo “skalitet” përmes një fjalori të njohur edhe një gjuhe të zgjedhur:- “Ballët (t) ënd yjet gëlon,/ Fton hënën të të shohë,/ Dielli vjen më ndën të njohë…”, ku shihet se në të gjitha rrafshet e komunikimit ruajnë strukturën lirike, qoftë edhe kur në vargje gjenden elementë epik apo dramatik.

Nga pikëpamja vargnore, Santori përpiqet të çlirojë vargun nga rregullat klasike, pasi vargjet dhe këngët e marra nga krijimtaria popullore prej tij janë më të pavarura prej origjinalit të tyre. Ai tenton t’u largohet vargjeve të rimuara, por edhe kompozicioni tradicional strofik. “Këngëtorja Shqipe” është konsideruar një vepër e rëndësishme e romantizmit shqiptar, pasi ajo sjell motive dh forma të reja lirike.

Dy veprat e tjera “Valle haresë së madhe” dhe “I burgosuri politik” janë poema me një “alterim” politik, pasi ato janë frymëzuar nga mjedisi i drejtpërdrejtë politik i kohës. Poema “Valle haresë së madhe” është frymëzuar nga jehona dhe besimi që poeti pati për kushtetutën që mbreti i dy Siqelive (Ferdinanti i Burbonëve), me ç’rast besonte se edhe arbëreshët me këtë rast do të dilnin nga prej pozitës së nënshtrimit që kishte përdorur despotizmi feudal i Burbonëve. Me këtë rast ai lartëson lirinë, demokracinë, republikanizmin e Gjuzepe Macinit, por edhe gjendje të tjera, që reflektohen në poemën tjetër “I burgosuri” në të cilën flitet për një të burgosur politik, jeta shumëvjeçare e tij në arrati, me ç’rast ai rrezikon të humbasë çdo gjë, dhe djalin e vetëm, jetën e vështirë nën regjimin e Burbonëve. Pavarësisht kësaj gjendjeje gati dramatike, Santori e përshkon veprën e tij nga një romantizëm interesant, qoftë personazhin e tij në arrati, mallin që ka ai për gjithçka kujton këngët dhe jetën normale, takimin me të birin , vrasjen e vajzës së tij dhe e gruas prej armiqve të tij, deri edhe mbyllja e poemës, e cila shpërfaqet me pajtim dhe në një paqe të përgjithshme, i burgosuri i kërkon të birit që ai të mos hakmerret me armiqtë e tij. Në poezitë e tij ka edhe krijime që u kushtohen personaliteteve të kohës, siç ajo që i kushtohet Elena Gjikës.

Një vend të rëndësishëm në krijimtarinë e Santorit zë poezia satiriko-humoristike, të shkruar kryesisht si fabula, vjersha satiriko – humoristike, një sens i hollë i kësaj natyre gjendet edhe në krijimtarinë e tij si novelat dhe romanet apo dramat. Përshtatja e 112 fabulave të Ezopit tregojnë padyshim dhe prirjen e autorit për një tematikë të tillë, e cila u mishërua në 31 vjersha të tij me 1845 vargje. Vjershat satiriko – humoristike të Santorit ngjajnë me tregime të shkurtëra të shkruara në vargje, ku rolin domethënës e luan gjithmonë personazhi, i cili i trajtëson ato. Personazhe të tilla si Katarina, Giusepina, Gjon Fragjisku, Filomena, Marjanela, Zepereli dhe shumë të tjera, përcaktojnë edhe një lloj precedimi të tyre për të mbartur idetë dhe qëndrimet e autorit në këto raste. Në përthyerjet, simbolikat që autori pleks në këto emra, kuptohet edhe shqetësimi që ai ka kur godet veset dhe zakonet e padenja në shoqëri. Kështu Nxerrëtari i përgjigjet Ngatërrestarit, Rremëtari – Gënjeshtarit, Karroqari – Koprracit, Pijetari – Pijaneci, Kallonjeri – Mashtruesi, Trimi i lavur- Djali i Krisur, dhe shumë emra të tjerë personazhesh, që u përgjigjen dukurive dhe veseve të dënueshme prej tij gjatë kësaj kohe.

Santori shërbeu gjatë gjithë jetës në institucionet fetare, por kjo nuk e pengonte atë të kishte një ndërgjegje laike, realiste, çka bëjnë që edhe në vjershat satiriko – humoristike, ai të kishte një ligjërim të drejtpërdrejtë, qoftë edhe me porosi morale. Ai shkruan diku: “Kur me uj verën përziejti/ Nje stomaqi iu tërbua;/ Sa se i tundej murga ndejti/ Zu të villij si një krua:/ E sa gjind shkojin atej/ Gjith i ruajin se po vej…”.

Santori nga pikëpamja artistike është i larmishëm. Ai ka natyrën e tij në ndërtimin e figurës, por edhe të strukturës vargnore. I mbështetur mbi kulturën popullore, figuracioni i tij është i kuptueshëm përmes epiteteve shprehëse, pasi në poezinë e tij zënë vend karakterizimet e vajzës dhe të djalit, por edhe tufa të tjera epitetesh të natyrës: e kthjellët, faqekuqe, flokë të arta, gërsheta të pleksura në varr, balli i saj i bardhë, varri i zi, vasha, kopilja, vajza, djali, trimi, lulja, manushaqja, dallëndyshja, vishnja, trandafili, molla, hënëza, avlemendi, vallja, bubullima, varri, lutja etj. Vargu i poezisë së Santorit është ai i ritmit të vargut popullorë, po ashtu edhe metrika e vargut popullorë.

Një vend të rëndësishëm në krijimtarinë e Santorit zënë edhe novelat dhe romanet, të cilat janë edhe të parat në letërsinë shqipe të shkruara në gjuhën shqipe. Romani “Sofia Kominiate” është lënë në dorëshkrim, është shkruar në gjuhën shqipe dhe ka 282 faqe. Romani tjetër i Santorit është shkruar në italisht dhe titullohet “Il soldato” (Ushtari shqiptar), brenda të cilit ka edhe një “baladë të lashtë shqiptare”. Në të dy romanet trajtohet jeta historike e arbëreshëve.

Novela “Paniana e Delia” ka dy versione dhe është organizuar në variantin e parë në 30 këngë, ndërsa në të dytin në 10 këngë; novela “Kolluqi e Sorofina” përbëhet prej 19 këngësh; novela “Brisandi, Lletixja e Ulladheni” përbëhet prej 18 këngësh dhe është në dy versione; novella “Filaredo, Rosarja, Emilja” përbëhet prej 20 këngësh; novela “Miloshini, Virgjinia, Gnidhja e Kusari” përbëhen prej 21 këngësh, dhe novela “Fëmija pushtjerote” përbëhet prej 14 këngësh dhe prej prologut. Pra, siç edhe mund të kuptohet, Santori ka krijuar një lloj stereotipi në novelistikën e tij, e ndërtuar mbi emra personazhesh të caktuar edhe në një strukturë rrëfimtare të llojit klasik të epopeve të quajtura këngë. Personazhet e novelave të Santorit janë të kushtëzuara prej modelit kulturor në të cilin kanë lindur dhe janë rritur.

Drama “Emira” e Santorit, e cila ndjek traditën e autorit, i cili i titullon dramat e tij me emrat e personazheve (Emira, Noemina, Geroboam, Pjetër Shtërori, Lesh Dukagjini, Miloshini e Pjetërshini, Klementina, Sofia, Kallogreja karroqare)është botuar pjesërisht në revistën “Fjamuri i Arbërit” (1886-1887) për të cilën mendohet se është shkruar në vitin 1884, dhe për të cilën thuhet se titullohet “Emira dhe Miriani”. Drama bën fjalë për një ngjarje të vërtetë në jetën e arbëreshëve në shekullin XIX, për dhunën që ushtruan cubat në fshatin Picile, të cilët ishin edhe shkaktarët e të këqijave të mëdha shoqërore, sociale dhe politike, të cilët ia kishin vështirësuar jetën fshatit. Santori u muar me këtë temë të mprehtë dhe aktuale në Itali. Ai në vepër gërsheton realitetin me fantazinë, duke shfrytëzuar në kompleks jetën, marrëdhëniet, ndjenjat, mendimet, ku gjen rast të shpalosë rite, zakone, ceremonitë e ndryshme arbëreshe, përshkrime të tjera etnografike etj. Santori shënon se ka dy qëllime që e shkroi “Emirën”, se donte të përjetësonte ngjarjet e Fumelit (koloneli që asgjëson cubat) dhe për të dhënë një material të rëndësishëm jetik dhe jetësor ku të sillte material të përjetshëm gjuhe, zakonesh dhe traditash arbëreshe. Ngjarjet vendosen në natyrë, kështu që edhe referencat historike krijojnë një marrëdhënie të hapur, ku paraqitet e hapur jeta e riteve dhe zakoneve të fshatarëve, të cilat janë të lidhura me natyrën.

“Emira” është një dramë romantike, me një numër të madh personazhesh. Personazhet janë të një hapësire dhe “retrospektive” të qartë, nga fëmijëria te të rriturit, dhe nga meshkujt te femrat (në dy gjinitë). Janë personazhe pozitive dhe negative, qoftë ata realistë, por edhe të krijuara nga dramaturgu për qëllime të tij, të cilët zbulohen më së shumti përmes frazeologjisë, iluzioneve, idealeve patetike, zbulohen vetë, por edhe prej të tjerëve, zbulohen përmes ideve dhe bindjeve morale dhe fetare, ku bie dramatizimi i fortë i veprimit. Personazhet zbulohen në fushën e dashurisë (siç veprojnë Emira, Kalina, Kallonjeri, Mariani, Albenci), në fushën e fesë (siç vepron Motëmadhi dhe Ligjëresha), në fushën e zakoneve, riteve dhe traditave kulturore, por edhe të moralit shoqëror dhe atij social. Dramaciteti zbulohet përmes dialogëve më së shumti.

Në dramën “Emira” të Santorit, një rol të veçantë merr etnografia e receptuar përmes valles, e cila në letërsinë arbëreshe zë një vend të rëndësishëm, veçmas te Santori, e konceptuar si vallja e shpirtit të madh arbëror. Santori, sipas mendimit kritik përmes valles kërkon të paraqesë disa prej zakoneve, riteve dhe traditës arbëreshe në përgjithësi, koncept që tek autori e hasim në poezi dhe në prozë. Përshkrimi i valles shënon edhe jetën historike, por edhe jetën bashkëkohore të popullit, duke u bërë shenja e kuptimit dhe e vazhdimësisë së jetës, e në këtë marrëdhënie që vallja krijon me të gjithë dekorin kohor, vallja merr rolin e një personazhi letrar individual dhe kolektiv. Vallen në shumë raste e shoqëron kënga, pleksja mes tyre është mjaft e rëndësishme në leximin e dramës “Emira” të Santorit.

Drama “Emira” ka pasur dhe do të ketë edhe në të ardhmen një objekt të madh kritik dhe studimor, por dramaturgu do të mbetet njëri nga më të shquarit në dramaturgjinë shqiptare, se ai trajton ngjarjen, krijon konfliktet dhe i zgjidh ato, si e trajton lëndën historike dhe aktualitetin e tij, si i zgjedh personazhet, skenat dhe mesazhet që përcjell. Anton Santori mbetet një poet, novelist, romancier, satirist, dramaturg, i cili duhet dhe do të zbulohet vazhdimisht në botën dhe kulturën shqiptare.

dhe na buzëqesh Fitorja – siç shpresoj, dhe Perënditë e dhënshin – atëherë unë nuk do lejoj që popujt italikë t’u shtrohen teukrëve por edhe as unë s’kërkoj mbretëri për vete, veç të dy kombet fare të mposhtur të lidhen së bashku me ligje të barabarta, me aleancë që e përjetshme të jetë. Do shtie në Lacium hyjnitë dhe kultin tonë edhe Latini im vjehërr të marrë pushtetin ushtarak dhe atë civil. Trojanët do më ndërtojnë ca ledhe dhe Lavina do t’i japë emrin qytetit të ri»; kështu, pra, foli Eneu i pari dhe pastaj Latini me sy nga qielli dhe me dorën të shtrirë drejt yjeve u shpreh me këto fjalë:

«Dhe unë, o Ene, betohem për këtë tokë,

Për det e yje, për ata dy bij të Latonës dhe për Janin

me dy ballë dhe për pushtetin e hyjnive të ferrit

dhe për selinë e shenjtë të Ditit të rreptë:

ai Atë, që mfe rrufe i sanksionon marrëveshjet,

më dëgjoftë ç’po them tani: betohem për altarët, që po prek,

Për këto zjarre të shenjta e për hyjnitë,

nuk do ta thyejnë këtë besë e aleancë;’

^s ka forcë që të më bëjë të heq unë dorë

kundër vullnetit tim, sikur dhe toka

nga një përmbytje e tmerrshme të zhdukej nën ujëra,

sikur dhe Olimpi të binte poshtë në Tartar;

me sa mund të thuhet se edhe ky skeptër –

se në të vërtetë ai kishte skeptrin në dorë –

d° të nxjerrë filiza e fletëza hijezuese,

80

pasi u këput një herë përposhtë një trungu

atje në pyll dhe u nda prej nënës së vet

dhe hekuri ia humbi flokë e krahë:

dikur që dru i njomë dhe dora e artistit

pastaj e zbukuroi me një rreth bronxi

dhe e dha t’u sillej etërve latinë».

Pra me betime të tilla ndërmjet tyre

Po e përforconin lidhjen mu ndër sy të krerëve të tjerë,

pastaj, sipas zakonit, therin kurbanet,

që do të digjen në zjarr dhe thuajse ende për së gjalli

u nxjerrin jashtë gjithë rropullitë dhe i mbulojnë

altarët me pjata të mëdha të mbushura plot.

Ndërkaq rutulët panë se ajo përleshje

nuk kishte barazim dhe zemra e tyre

po shqetësohej mes ndjesish të ndryshme

dhe aq më tepër kur vështrojnë më afër

dhe shohin se fuqitës’janë të barabarta.

Më fort u shtohet frika kur shikojnë vetë Tumin

që me hap të heshtur ecte edhe me sy përdhë ai po përulej

aty përpara altarëve duke u lutur;

mollëzat të thara i kishte ai farë djali, fytyrën të zhehtë.

Porsa Jutuma, e motra, pa mirë se përshpëritja gjtihnjë shtohej

dhe se ajo turmë ngurronte dhe lëkundej,

hidhet mu në mes të aradhëve me pamjen e vetë Kamertit,

luftëtarit të dalë bash prej një fisi të lashtë, bash prej një babe,

që kishte lënë shumë nam për trimëri po dhe ai vetë

një trim mbi trima ishte; ajo e kupton shumë mire

gjendjen e atyshme edhe aty përhap, pra, fjalë pas fjalësh

edhe gërthet: «Rutulë, si s’ju vjen turp

të rrezikojë jetën vetëm një njeri për të gjithë ju?

Mos, vallë, ne jemi pak? Thua s’qenkemi aq trima sa armiku?

Ja, pra, ku i kemi të gjithë: trojanë e arkadë

edhe kobzezat radhë të këtyre etruskëve armike të Turnit;

po të fillojmë me sulmim, secilit prej nesh

mezi që do i takonte, të përleshej me një armik.

Nuk ka dyshim se deri te perënditë do shkojë

lavdia e këtij farë heroi, që para altarëve po e bën fli jetën

dhe ai nami i tij gojë më gojë do të kalojë për jetë të jetës,

dhe ne, pasi të mbetemi pa atdhe, do të detyrohemi

ta ulim kokën para zotërinjve kaq mendjemëdhenj,

kurse tani qëndrojmë si spektatorë ndër fushat tona».

Prej këtyre ijalëve ndizen fort zemrat e të rinjve,

një mërmërimë gjarpëron nëpër aradhë,

në çast ndërrojnë laurentë dhe latinë

që deri atëherë po prisnin të pushonin,

të mbaronte lufta e të shpëtonte vendi,

tani duan armë dhe duan që marrëveshja të mos përfundojë

dhe e qajnë aty me lot fatin e zi të Turnit.

Veç kësaj Juturna shton dhe argumente të tjerë dhe më të forte;

ajo, pra bën të duket në qiell një mrekulli:

mendja e italikëve kurrë ndonjëherë nuk u turbullua

kaq prej fenomenit të tillë, që ata i gënjeu.

Dhe në të vërtetë shpendi kuqalosh i Jovit,

duke fluturuar në ajrin e përflakur,

po i shpartallonte shpendët e bregores,

s’i ndahej asaj turme fluturake që po këlthiste.

Kur ja se papritmas aty ai shpend i prapë bie plumb

mbi ujëra edhe me thonj të kërrusur

të rrëmben me mjellmë të mrekullueshme.

Italikët atje i ngulin sytë dhe të gjithë shpendët – të shikosh çudi me sy –

në gjithë atë ikje ndërrojnë drejtim duke gërthitur fort,

edhe me flatra e nxijnë atë anë të qiellit, edhe si një re e dendur nëpër ajër

i  vihen në shpinë armikut derisa shpendi

i   mundur nga ajo turmë,

i humb fuqitë edhe nga pesha e rëndë

në fund e lëshon nga kthetrat përmbi lumë

gjithë atë prë edhe vetë ikën, zhduket nëpër re.

Atëherë rutulët plot me brohoritje

e përshëndesin atë gur të mirë

dhe përgaditen për të rrëmbyer armët.

Tolumni, parafolësi, foli i pari:

«Kjo ish dëshira ime, po, kjo ishte,

këtë kushedi sa herë unë kam kërkuar,

e pres me zemër; këtu shoh hyjnitë.

Ejani pas meje, rrokni armët

ore dorëzinj, një i huaj, njeri i prapë

po ju tmerron me luftë mu sikur të ishit

ca shpendë edhe të gjithë bregoren

me forcë po jua plaçkit; ai pa tjetër

ka për t’ia mbathur shpejt edhe kështu

sërish do t’i nderë velat nëpër det:

shtrëngoni rradhët të gjithë një mendje e zemre

edhe ta mbroni mirë me armë në dorë

mbretin që dëshirojnë t’jua rrëmbejnë».

Ndër këto fjalë vërsulet më përpara

dhe i jep shigjetës fort kundër armikut,

shigjeta fishkëlluese, e sigurt,

çan ajrin dhe në cast shpërthen një klithmë,

klithmë e potershme e atëherë të gjitha aradhët

të shkunden mirë dhe në gjithë atë rrëmujë

seç ndizen zemrat, dhe në cast shigjeta

shkon vrik aty, ku ishin grumbulluar

plot nëntë vëllezër; s’kish djem më të pashëm:

^të gjithë djemtë e atij Gilipit arkadianit,

që i kishte pasur nga gruaja e vet besnike,

një tirreniane; aty njeri prej tyre

goditet rëndë te beli mu te vendi

ku togza lidh ato dy skajet rrypi;

shigjeta tej për tej kalon mes brinjëve

të atij farë djali, që dallohej shumë

Për hijeshi, për armët e shkëlqyeshme

edhe në çast përdhë përplaset djali.

Vëllezërit e tij, falangë trimëreshë,

të ndizen flake nga dhimbja

dhe një pjesë shtrëngojnë shpatat ndër duar,

pjesa tjetër rrëmbejnë shigjetën, sillen si të tërbuar.

U dalin në ballë aradhët laurenciane;

nga tjetra arië vërshojnë po përsëri trojanët turma-turma

dhe agjilinët dhe arkadët me mburoja lara-lara.

Të gjithë kanë një dëshirë: duan të luftojnë.

I   shpartallojnë altarët, nga çdo anë

të ngrihet një stuhi e zjarrtë shigjetash

dhe shtizat bien aty tamam si breshëri,

flaken mangalla e kupa të mëdha.

Latini vetë ia mbath dhe merr me vete hyjnitë

që u dhunuan, se u pre marrëveshja.

Disa mbrehin kuajt, disa kërcejnë mbi kuaj

dhe zhveshin shpatat të gatshëm për të luftuar.

84

Fjalori i emrave

Abanti – luftëtar, njëri prej shokëve të Eneut;

Agamemnoni – biri i Atridit, bashkëshorti i Klite- mnestrës, mbreti i Argut dhe i Mikenës, komandanti sup- rem i ushtrive greke në Luftën e Trojës.

Akci – qytet në Akamani, krahinë në mes të Etolisë dhe Epirit, ku e kishte tempullin Apolloni;

Akili – biri i Peleut dhe Tetidës, babai i Neoptolemit, mbreti i mirmidonëve dhe prijësi i tyre në Luftën e Trojës, dhe trimi më i madh në këtë luftë;

Alfeu – lumë në Peloponez, në krahinën e Elidisë;

Alkidi – mbiemër i Herakliut, sipas gjyshit të tij Al- keut;

Andromaka – bashkëshortja e Hektorit, komandantit të ushtrisë trojane, kurse më vonë (në Eneidë) bashkësho- rtja e Helenit në Butrint;

Apolloni – biri i Jupiterit i Latonës, perëndia i dritës dhe i arteve të bukura;

Argu – kryeqytet i krahinës greke të Argolidës në Peloponez dhe seli mbretërore e Agamemnonit;

Askani – biri i Eneut dhe Kreuzës, i cili në Eneidë paraqitet edhe me emrin Jul;

Atlasi (Atlanti) – biri i Japetit dhe Klimenës, vëllai i Prometeut, titan i cili mbi supet e veta mbante kupën e qiellit si denim pse iu kishte kundërshtuar Jupiterit

E kam takuar dy herë arkeologun anglez Oliver Gilkes në Butrint dhe në Tiranë. Kemi biseduar për arkeologjinë dhe posaçërisht për Butrintin. Oliver Gilkes është kërkues shkencor në Institutin e Arkeologjisë Botërore në Norwich të Anglisë. Oliveri ka mbi 10 vite që punon në ekspozitat arkeologjike në qytetin e madh antik të Butrintit. Ai trajnon në mënyrë konceptuale arkeologët dhe studentët e rinj.

Oliver Gilkes gjithashtu ka shkruar sintezat e tij shkencore për gërmimet në Butrint, për metodat moderne të arkeologjisë dhe të leximit të qartë të relikteve dhe dëshmive historike. Mitizimi shpesh edhe politik i historisë së Butrintit duhet ballafaquar me shkencën rigoroze, – kjo pikë inkandeshente e bën arkeologun një dijetar të pavarur, me dyshim dekartian, dhe me maturi arsyetimi dhe optikë të patjetërsueshme zbulimi.

A është Butrinti Troja e Re? Përse Virgjili e përfshin Butrintin në rrëfenjën e tij si strukturë vizionare perandorake romake të Oktavian Augustit?

Para unë eci e shoh një Trojë ndërtuar sipas shembullit të së madhes,

Një Pergam dhe një përrua të thatë me emrin e Ksanthit,

Duke hyrë putha pragun e portës Skea.

(Virgjili “Eneida” III 346-351)

Nga emocionet që përftohen duke parë Bradd Pitin në prodhimin hollivudian “Troja”, shumëkush mund të harrojë që Troja e dytë shtrihej në Butrint, në Shqipëri. Për shekuj me radhë, rrëfimi i Virgjilit se si Enea i shpëtoi rënies së Trojës, ka shërbyer si burim frymëzimi për studentët e botës klasike. Kështu me radhë nga Qirjaku i Ankonës, humanisti i shekullit të 15 që vizitoi Butrintin, te vizitorët e mëdhenj që vizituan Shqipërinë dhe Greqinë në shekullin e 19, e deri te Heinrich Shlieman. Këtë të fundit, mbresat e pashlyeshme, qysh nga fëmijëria e hershme, nga një imazh i Eneas duke shpëtuar nga qyteti i shkatërruar, e frymëzuan vite më vonë për të kërkuar qytetin e lashtë.

Poema e Virgjilit, “Eneida”, ndjek gjurmët e heroit trojan gjatë rrugës që ai bën për të plotësuar misionin e tij historik, për themelimin e Romës. Përgjatë rrugës, ai dhe shoqëruesit e tij patën shumë aventura, iu desh t’u bënte ballë shumë tundimeve që i viheshin qëllimisht përpara për ta shpërqendruar nga misioni i tij i vërtetë. Një nga këto ishte dhe ndalesa në Butrint, ku ai gjeti një koloni të vogël refugjatësh trojanë midis të cilëve gjendeshin dhe Helenusi, djali i mbretit Priam si dhe Andromaka, gruaja e Hektorit. Përse atëherë Virgjili e përfshiu Butrintin, historia dhe arkeologjia e të cilit flasin për një qytet jo shumë të madh, në rrëfenjën e tij?!

Shpjegimi është i lidhur me shumë arsye më të gjera që lidhen me faktin që Virgjili nuk ishte thjesht një poet, por një fenermbajtës për programet e Oktavian Augustit në fund të shek. I p.K. Augusti kishte arritur vendin e parë në Shtetin Romak pas një sërë luftërash të përgjakshme civile që u zhvilluan pjesërisht edhe përgjatë bregdetit shqiptar.

Detyra e tij kryesore ishte të siguronte stabilitet dhe një “epokë të re të artë” si dhuratë për Mesdheun. Virgjili ishte vetëm njëri nga një rreth shkrimtarësh ku bënin pjesë dhe poetët Ovidi dhe Horaci si dhe historiani Livi, që gëzonin përkujdesjen e Augustit në përpjekjen e përbashkët për të hedhur themelet e një Rilindjeje Kulturore.

Në poemën e Virgjilit, udhëtimet e Eneas paralajmërojnë fundin e periudhës Perandorake të Romës. Virgjili zgjodhi si një nga vendndodhjet e ngjarjeve të tij Butrintin dhe Epirin për shkak të lidhjeve midis Augustit dhe fitores së tij mbi Antonin dhe Kleopatrën në Aktium, për shkak të marrëdhënieve shumë të afërta që kishte në atë kohë midis Epirit dhe Italisë për mëse një shekull. Roma pat vendosur një farë niveli kontrolli politik gjatë luftërave me Mbretërit Maqedonas, Filipi V dhe Perseu, gjatë të cilave seksione të tëra të Epirit (me përjashtim të rajonit të Butrintit) shtriheshin të pashfrytëzuara.

Gjithnjë e më tepër Butrinti filloi të bëhej një vend i modës për aristokratët romakë për të gjetur kënaqësitë pastorale të fshatit dhe shijuar kulturën e helenizuar. Oktavian Augusti vetë studionte për filozofi në shkollat e Apolonisë deri sa vrasja e Cezarit, ungjit të tij, e detyroi të hynte në punët publike. Edhe i famshmi Pompon Atiku, miku dhe letërkëmbyesi i Ciceronit, zotëronte toka pranë Butrintit dhe filloi të interesohej shumë për punët e qytetit dhe të punonte në emër të tij, në kohën kur aty u ngrit një koloni nga Cezari dhe Augusti. Miti i Eneas shpjegon edhe pjesën më të madhe të interesit të treguar për Butrintin, por vetëm në vitin 1930, u bë një përpjekje për ta provuar këtë shkencërisht duke aplikuar teknikat arkeologjike. Në vitin 1928 një Mision Arkeologjik italian u dërgua nga Musolini, ekipi drejtohej nga Luigi Ugolini. Qëllimi i vërtetë ishte të ngrihej në Shqipërinë e Jugut një prezencë Italiane si pjesë e një programi politik dhe penetrimi ekonomik. Ekzistonte gjithashtu një justifikim më filozofik, fashistët kthenin kokën mbrapa te një Romë mitike dhe Perandorake si paraardhëse të tyre.

Mussolini e shihte veten e tij si kulminacionin e vazhdës së gjatë të heronjve romakë që zinin fill me Enean për të vazhduar te Romuli e Augusti.

Ugolini ishte dërguar për të gjetur gjurmët e Eneas.

Në 15 vite gërmimi, shumë monumente madhështore u zbuluan në Butrint, shumica datonin në periudhën e mbretit Pirro ose dhe më vonë. Ndërmjet këtyre ishin rrethimet e mureve të qytetit me portat e hyrjeve, një nga të cilat e njohur si Porta e Liqenit, është një shembull i shkëlqyer i ndërtimit helenistik të shek. VII p.K. I shtyrë nga dëshira për të gjetur dëshmi të ndalesës së Eneas në Butrint, Ugolini e pagëzoi këtë portë si Porta Skea, dhe argumentoi që Heroi Trojan hyri që këtu për në qytet për të takuar Mbretin Helenus. Kjo u përdor si një mjet i fuqishëm propagande me rastin e përvjetorit të 2000 të ditëlindjes së Virgjilit, në vitin 1931, dhe u prodhua një pullë që tregonte portën Skea prej nga ku Helenusi përshëndeste me dorë Enean në anijen e tij, që përngjasonte shumë me përshëndetjen e njohur fashiste.

Thellë brenda vetes, Ugolini megjithatë nuk besonte që Butrinti ishte pikërisht vendi ku kishte ndaluar Enea. Fare qartë ai besonte që legjenda e kishte një bazë të vërtetë, por mendonte që Enea pat ndaluar në Kalivo, në një qendër të Periudhës së Bronzit që shtrihet në bregun Jugor të Liqenit të Butrintit. Ai argumentonte që ky vend ngjante më shumë me përshkrimin e Virgjilit për “qytetin e lartë Buthrot”.

Ugolini gërmoi aty, por vdiq në vitin 1936 përpara se të botonte tërë rezultatet e gërmimit të tij.

Cila pra është e vërteta e Trojës së Re?

Që në vitet 50 arkeologët që kanë gërmuar nëpër varreza në Iliri dhe Epir kanë zbuluar një sërë objektesh artizanati, qeramike dhe metali, shpata, etj. që ose ishin të importuara ose të inspiruara nga Bota Homerike e Egjeut. S’kishte trojanë atëherë, por shumë romakë. Nga qyteti i Butrintit ka mbishkrime që dëshmojnë bujarinë e familjes së Atikut dhe padronëve të tjerë të kolonisë romake. Gërmimet nga Instituti i Arkeologjisë dhe Fondacioni Butrinti në vilën në Diapor përtej Liqenit të Butrintit kanë zbuluar diçka nga bota e Virgjilit dhe Augustit. Drejtorët e gërmimit të Diaporit, Luan Përzhita dhe Will Bowden kanë zbuluar një vilë të madhe, një nga të parat e zbuluar me teknikat moderne në gadishullin e Ballkanit, me një histori të gjatë. Zhvillimi i saj i mëtejshëm ndodhi më vonë në gjysmën e dytë të shek. I p.K., kur banjat, dhomat e ngrënies dhe banesat elegante mbulonin një seri tarracash përballë.

Butrintit, përgjatë ujit. Shumë më vonë, në ditët e vdekjes së botës antike, rreth 480 p.K. një kishë dhe një manastir i vogël u ndërtuan në gërmadhat e Kompleksit Romak. E gjithë kjo strukturë, nën të, përshkohet nga fragmentet e një kompleksi vilash që datohen në kohën e Ciceronit dhe Atikut, në shek. I p.K. Gërmimet këtu, synuan për të eksploruar më tej këto fragmente për t’ia shtuar grupit të vilave të kësaj date që rrethojnë Butrintin.

Legjenda e Eneas, megjithatë nuk përbën vetëm një mjet të propagandës romake, megjithëse qytetarët antikë të Butrintit krenoheshin me prejardhjen e tyre.

Në mes të monedhave të prodhuara në Butrint, si një vend aleat i Romës, ishte një monedhë e vogël bronzi e gjetur në Diapor në vitin 2003 që është unike.

Megjithëse shumë e konsumuar ajo tregon Enean dhe mikun e tij Ulas duke mbajtur Paladiumin e shenjtë të shpëtuar në Trojë.

Që tregon se si bashkëkohësit e Atikut përpiqeshin t’i shfrytëzonin sa më mirë mitet dhe legjendat e tyre.

***

Kaq i qartë është Oliver Giles sa mund të thuash sa e hedh tutje grimin dhe makiazhin mitologjik për të zbuluar fytyrën e vërtetë të Butrintit.

Mistifikimi si manipulim politik është i dyfishtë: në antikitet, në shekullin augustian dhe në shekullin XX. Oktavian Augusti zgjodhi Virgjilin.

Në shekullin XX fashisti Benito Musolini zgjodhi Luigi Ugolinin.

Është e pabesueshme që edhe “Eneida” e Virgjilit u instrumentalizua banalisht si parafjalë e pushtimit fashist të Shqipërisë më 7 prill 1939.

Miti se princi Enea i Trojës erdhi në Butrint s’ka asnjë bazë historike. Lufta e Trojës ka ndodhur në shekullin XIII para Krishtit. Pse edhe Enea qe i këtij shekulli, në atë kohë Butrinti nuk ekzistonte fare.

Ugolini e ka ditur këtë, prandaj mendoi të kërkonte arkeologjikisht në një stacion të bronzit në Kalivo, në bregun jugor të liqenit të Butrintit.

Pra emërimi i Portës Skea qe një falsitet, një mashtrim banal shkencor. Por megjithatë puna disavjeçare e Ugolinit për zbulimin e Butrintit kërkon një vlerësim pozitivist të kondicionuar historikisht, por edhe si dëshmi arkeologjike.