Kjo pjesë e parë e kujtimeve të mia, e cila mbulon një periudhë prej njëzet vitesh; 1928 – 1949, unë ja kushtoj gjithë atyre që kanë jetuar dhe vuajtur si unë në Shqipëri, privacioneve çnjerëzore dhe sakrificave të prindërve të mi, e të gjithë familjes sime. E zgjeroj përkushtimin tim, për shumë afrikanë të detyruar të emigrojnë në kërkim të kushteve më të mira të jetës, për të gjithë ushtarët të cilët ishin të detyruar, të luftonin në një vend të huaj, për idealet kalimtare dhe, shumë prej tyre, nuk i kanë rishikuar familjet e tyre dhe janë të varrosur në një vend të huaj, për të gjithë ata që janë të shtypur nga regjimet diktatoriale dhe ata të dënuar padrejtësisht me vdekje, për të burgosurit, për ata që kanë vuajtur, tortura të paimagjinueshme.

Për shumë prej tyre që iluzionionin për një të ardhme më të mirë frymëzuar nga doktrinat e të djathtëve ose të majtëve. Për Don Mario Morandi, mësues bujar dhe pastor i të varfërve dhe të dobëtëve, mbrojtës i klasave të ulëta. Dr. Antonio Mandolins, për kujdesin që ai përkushtoi për gjithë më të varfrit, të mjerët, të shtypurit, aty edhe për ata që e kishin torturuar atë., zotërisë tim të punës, Silvio Dariol, një shembull i profesionalizmit, mirëkuptimit, inteligjencës, me dhunti të shumta dhe aftësinë e madhe të pune.

Babai im, Giovani Angelo Cançiani (Anjul Centurion), kishte lindur në Gemona të Friulit më 19 nëntor 1885. Si edhe të gjithë Friulanët, ishte i detyruar të emigronte në vende të ndryshme evropiane, për të gjetur një punë nga e cila të siguronte jetesën. Në vitin 1922, në një nga periudhat e rralla dhe të shkurtra që kalonte në Gemona, në shtëpinë e miqve të (Boexio), takoi dhe njohu nënën time, Ida Urbani e cila, ka lindur në Gemona, më 28 tetor 1898. Pas një periudhe të shkurtër pushimesh, babai im dhe Peter Boezio, shkuan përsëri së bashku në Sardenjë, për të punuar në digën që ishte duke u ndërtuar, mbi lumin Tirso.

Pas disa muajsh, ai i shkroi nënës sime, një kartolinë, të vetme, të thjeshtë, për t’i kërkuar për martesë. Në janar 1923, ai u kthye në Gemona, për të përgatitur dokumentet e martesës, dhe ata u martuan në shkurtin e vitit 1912, në Komunë, në fillim dhe pas disa ditësh në kishë, siç ishte zakon atëherë. Në muajin e mjaltit, ata shkuan për t’u njohur me Floreani, të afërmit e nënës e babait tim. 10 km. me tren, deri në Majano dhe 5 km. në këmbë për të mbërritur në Farla. Një zonë e Majanos, ku nëna ime më së fundi arriti të heqë këpucët dhe të shërojë plagët e këmbëve, nga rruga e gjatë.

Pas disa ditësh ata u kthyen në Gemona, ku ata i priste një shtëpi e re, në “Via Sottocolle”, dy dhoma me qira në oborrin ku ata jetonin e Bozet, në kufi me shtëpitë Urbani. Dhe këtu kam lindur unë, me 25 nëntor 1923 (e diel në orën 17). Motra ime Irena, ka lindur më 11 tetor 1925, kam pasur vetëm dy vjet diferencë me të dhe unë nuk mbaj mend asnjë kujtim të kësaj ngjarjeje të lumtur.

Riatdhesimi

Pas situatës së krijuar në Itali me fashizmin në pushtet, babai im u detyrua të emigrojë; në vitin 1928, ai u nis për në Shqipëri, në kryeqytetin e saj në Tiranë, ku kemi mbërritur në janar të vitit 1930. Nga tregimet e nënës sime, unë mendoj se ne e kemi lënë Gemonën, në datën 30 në mëngjes dhe me tren që arriti në Bari, në mëngjesin e ditës tjetër, në darkë jemi imbarkuar në një anije me motor e cila, pas 10 orësh ka mbërritur në Radën e portit të Durrësit. Prej këtu, pas disa orësh pritje, vijuam rrugën për Tiranë, me një “koriere”.

Distanca nga Durrësi në Tiranë, është vetëm 38 km., por me mjetet dhe me atë rrugë të rrënuar atëherë, ajo mori disa orë për të arritur në Tiranë; Udhëtimi zgjati gati tre ditë. Nëna ime, nuk kishte lëvizur nga vendi i saj i lindjes, asnjëherë; Duke patur edhe dy fëmijë të vegjël, valixhe, bagazhe të ndryshme, unë nuk mund ta imagjinoj, se sa dhe çfarë vështirësie ajo kishte për të kapërcyer. U vendosëm në një vend të huaj, pa dijeninë më të vogël të gjuhës, ajo sigurisht nuk ishte një gjë e lehtë, sidomos për nënën time.

Në atë kohë ka pasur një Monarki në Shqipëri: Ahmet Zogu e kishte shpallur veten Mbret dhe sundimtar i vendit, me grusht të hekurt. Mbreti Zog ishte martuar me Konteshën Geraldinë, bukuroshe të Hungarisë. Djali Leka, ka lindur në mërgim me 9 prill 1939, dy ditë pas pushtimit italian të Shqipërisë. Po e mbyll parantezën historike dhe po kthehem në kujtimet e familjes sime.

Më 10 korrik 1931, lindi në Tiranë, motra ime Albina. Në dy dhoma të shkatërruara nuk ishte më e mundur për të jetuar; aty flinim pesë persona, në një dhomë. Ne ishim detyruar për të lëvizur dhe për të kaluar në një shtëpi tjetër. Ajo ishte ndërtuar mbi një dysheme të ngritur, më të gjerë se sa një vit më parë dhe me një oborr të vogël, por të izoluar dhe të largët nga qendra. Babai im, kurrë nuk e humbi një ditë pune, por paga që i paguhej, ishte vetëm sa për nevojat e familjes.

Një mëngjes, nëna ime doli për të shkuar në dyqan ushqimore dhe hajdutët gjetën mundësinë për të “pastruar” shtëpinë. Pesë lekë, ishte paga e një muaji, dhe gjëra të tjera janë zhdukur, ato u grabitën. Kusarët u arrestuan më vonë, por nuk u kthye asgjë prej mallrave të vjedhura. Pasojat ekonomike që pasuan u kapërcyen me vështirësi. Ky fakt detyroi babain tim, për të lëvizur në një shtëpi tjetër, së bashku me bashkëshortët Arduino, një çift simpatik nga Trieste, shumë miqësor dhe shoqërues të mirë për nënën time, e cila e kishte provuar dhe ndier izolimin e mëparshëm.

Ata jetonin në katin e dytë dhe ne në katin e parë, rreth shtëpisë, është një kopsht i madh me shumë pemë. Motra ime Albina, kur ishte në moshën një vjeçare, u sëmur me gastroenterit; ilaçe nuk gjendeshin, dhe nuk mund të bliheshin, ndërsa babai im, edhe pse ka punuar vazhdimisht, nuk e merrte pagën të rregullt; për rreth gjashtë muaj, nuk janë paguar asnjë nga këstet mujore. Disa dyqanxhinj na kreditonin ne, dhe disa bashkëpunëtorë, miqtë dhe fqinjët, na ndihmonin.

Kjo ishte një periudhë tepër kritike dhe të vështirë për familjen time dhe ajo zgjati rreth dy vjet. Ishte rreth kësaj kohe, që unë dhe motra ime, Irene, vijonim të rriteshim dhe u pagëzuam. Ceremonia e pagëzimit u zhvillua në kishën e murgeshave dhe nuni im, ishte Pietero Boezo, fqinj dhe mik i familjes. Motra ime ishte me pak fat, si ndrikull për të, u zgjodh një nga murgeshat: një konteshë e cila u zhduk, pa thënë lamtumirë në fund të ceremonisë.

Kishin kaluar tashmë katër vite të vështirësive të mëdha dhe sakrifica nga dita e ardhjes sonë në Shqipëri; Në vitin 1934, babai im u largua nga Tirana dhe shkoi në Kuçovë.

Kuçova, ishte një qytet i vogël në brigjet e lumit Devoll, 15 km. larg nga qyteti i Beratit. Kompania AIPA, kishte zëvendësuar “(F F S S) Ministria e Hekurudhave Italiane” që kishte marrë më parë nga qeveria shqiptare në këtë fushë, një koncesion për shfrytëzimin e naftës. Pas pushtimit të Shqipërisë në vitin 1940, AIPA u vu nën kontrollin e AGIP.

Që atëherë, puna në industrinë e naftës ka pasur një rritje të konsiderueshme dhe të shpejtë, paralelisht me të, u zhvilluan edhe ndërtimet. Babai im ka punuar me kompanin “Stella”, për ndërtimin e shtëpive, zyrave, magazinave, etj. Ne do të na duheshin disa muaj, për të bashkuar familjen, pasi nuk e ishte e lehtë për të gjetur një shtëpi, por më në fund në janar 1935, jemi transferuar edhe ne në Kuçovë. Në ultësirën e luginave madhështore, rrjedh lumi Devollit, që italianët i dhanë edhe vendit të njëjtin emër.

Ndërtimi i fshatit Devoll: kisha dhe shkolla

Në fillim të kërkimit të naftës, AIPA, (Kompania italiane Petroleum Albania), operonte në zonën e njohur si D 4, ku janë shpuar puset e para; aty ishte restoranti, ishin ndërtuar zyra dhe disa shtëpi prej druri. Disa prej tyre, u bënë për t’u vënë në dispozicion, të një kishe (Don Criseri ishte prifti i parë famullisë) dhe një për të shkollës. Një mësuese e re, Jolanda Silverio, mësonte të gjithë nxënësit e të pesë klasave të fillores. Në një klasë të pestë, kemi qenë tre prej nesh; Lendaro, unë dhe Truini.

Në mbyllje të vitit të fundit shkollor, unë u prezantova me nota të mira, por nuk mund të vazhdoja më tej shkollimin sepse; nuk ka pasur shkolla të tjera! Babai im, si shpërblim për notat e mira të marra në shkollë, më dhuroi një karabinë të kalibrit 9 mm. “Flobert”. Shqipëria në atë kohë ishte një vend i egër, me natyrën pa prishur, me gjueti të bollshme dhe kishte rezervat e pasura peshkut, në lumenjtë e saj.

Për të plotësuar mungesën e shkollimit, pastori na jepte mësime për çështje të caktuara të përdorimit më të gjerë. Mua m’u besua edhe detyra e klerikut kishtar; për këtë shërbim më dhanë një tarifë të vogël shpërblimi. Në kishë kam mbajtur gjithmonë armën gati, edhe gjatë predikimit, kur nga dritarja shikoja të uleshin zogj mbi pemën e mbuluar me dredhkël, kam dalë, kam qëlluar dhe jam kthyer në kohë, për të thënë “amen”! Një mëngjes shkova për të shërbyer në meshë, pata uri dhe hëngra mëngjes me të gjitha llojet e ushqimeve, që prifti mbante në një kuti. Kështu përfundoi karriera ime, si një nëpunës kishe.

Ditët e mia të shkojnë si ato të një mezi të egër: dimrit gjithmonë në gjueti, verës peshkim, me pajisje të improvizuara, kallam me shtizë dhe spango, për të siguruar goditje. Kam hequr plumbat e fishekëve të pushkëve dhe kam mbushur me barut, por një ditë, kur mbushja karabinën, pata një shkrepje që ishte aksidenti im i parë gjueti: u godita në dorë dhe ballë, për fat të mirë, pa pasoja të rënda.

Pushka m’u sekuestrua dy herë: herën e parë nga ing. Trisolio, i cili u habit, kur unë kam qenë jashtë kompleksit të rrethimit të qenve të tij të gjuetisë; por zonja e tij me edukatë, i kërkoi të ma rikthejë. Herën e dytë qëllova një zog të vogël dhe saçmat përfunduan mbi gazetën që po lexonte një zotëri në një kafene, i ulur jashtë saj. Për të marrë përsëri pushkën, këtë herë ishte e nevojshme, ndërhyrja e babait tim.

Një ditë, kur u ktheva nga peshkimi, kisha lënë kallamin e peshkimit mbështetur në mur, krimbat e pa hequra nga grepi. Gjeli i preferuari i nënës, gëlltiti çdo gjë, por nuk kishte ngordhur. Të dielën, me babain tim shkonim për peshkim me pako të vogla dinamiti. Çdo ditë për mua, fillonte me një aventurë të re. Pra, pas më shumë se dy vjet pa kokëçarje dhe pa përgjegjësi, deri në fund të vitit 1937, pa një lek në xhep dhe pa zbavitje të tjera.

1937 –  Praktikant në Tiranë

Në atë kohë, filluan punimet për ndërtimin e një shkolle të re, spitalit, kishës. Shumë punëtorë dhe shumë familje të reja, kishin ardhur nga Italia, veçanërisht Emilia. Vendi ishte shndërruar një ishull italian, brenda Shqipërisë, me shumë avantazhe dhe disa të meta: propaganda fashiste ishte shumë e pranishme, dhe tesera e Partisë, ishte e nevojshme për ofrimin e punës. Babai im nuk i përshtatej nënshtrimit dhe imponimeve të caktuara, prandaj u kthye përsëri në Tiranë. Unë u bashkova me të, në vjeshtën e vitit 1937.

Unë kisha gjetur një vend si një nxënës, në një ofiçinë makinash ku riparoheshin automjete dhe motoçikleta; Ka pasur aty edhe një torno dhe një fonderi. Ishte e vetmja ofiçinë në kryeqytetin Shqiptar, Tiranë. Pronarët ishin të dy italianë, Mario Massarini nga Piacenza dhe një Poli, nga Triestinez.

Ne banonim në shtëpinë e z. Merli, i cili ishte mysafiri jonë, për një periudhë të shkurtër në Devoll. Në shtëpinë e tij në “Rrugën e Elbasanit”, vendosi të na jepte me qira një dhomë që e ndanim me babanë tim; nuk kishte xhame në dritare dhe ne kishim vënë një gazetë, për të na mbrojtur nga të ftohtit.

Çdo mëngjes për të arritur vendin e punës, tek “Rruga e Durrësit”, ecja 2 km. në këmbë, duke kaluar nëpër rrugët në qendër të qytetit; unë u ndaloja me gojën që më lëshonte lëng para dritareve të dyqaneve të pastave, që unë nuk kisha parat t’i blija! Në “Sheshin Skanderbej”, dëgjoheshin këngë italiane të transmetuara nga megafonat e Radios të Tiranës. Më ka mbetur në kujtesë një këngë, që quhej “Amapola”.

Ishte hera e parë që jetoja larg familjes, isha trembëdhjetë vjeç dhe isha ende një fëmijë. Në ofiçine shkoja me shumë dëshirë, por fillimisht, për të mësuar dhe gjithmonë bëja punët të çirakut. Ishte një përvojë në shumë aspekte, për t’u konsideruar negative për moshën time, por që ka kontribuar në formimin e karakterit tim dhe që më përgatiti për provat e mëvonshme, që kam pasur për të kapërcyer. Për fat të mirë, kjo mbetet vetëm një kujtim i zbehtë i kësaj periudhe, dhe unë nuk arrij të mbaj mend, as vendet që kam përdorur për të ngrënë.

Me ka mbetur në mënyrë të qartë një episode, që më bëri të vuaj Ishte ditë karnavalesh, dhe u takuam në rrugë me një farë Merla, që së bashku kishim vijuar shkollën fillore, deri në klase të katërt, dhe më tha se kishte ardhur në shtëpinë e tij një letër nga nëna ime. I shqetësuar për të lexuar atë letër, kam udhëtuar dy kilometra, me një traste të rëndë që kishte dërguar ajo për ne. Letra ishte një shaka e keqe e një personi të pa njohur. Në trastë, ishin tre tulla.

Viti 1938 – Në AIPA.

Kisha kaluar gjashtë muaj në Tiranë. Babain tim jeta e detyronte të zgjidhte problemet: ai nuk mund të më ndiqte nga pas, kështu që ai vendosi të më sjellë përsëri në Devoll, tek nëna ime. Nuk ka pasur shkolla mbi klasën e pestë të fillores, ndërkohë drejtimi i kompanisë AIPA, kishte kundërshti me punonjësit të cilët kishin fëmijë në moshë, të cilët kishin mundësi për të hyrë si nxënës, duke u ofruar vende pune në sektorë të ndryshëm; disa nga shokët e mi, ndërkohë ishin punësuar.

Unë sapo kisha kapur moshën katërmbëdhjetë vjeç, mosha minimale për të hyrë në botën e punës. Dr. Akilit, shefi i zyra qendrore te personelit, i paraqita një kërkesë për punësim. Nuk ishte e lehtë, babai im nuk ishte një punonjës i drejtpërdrejtë i kompanisë dhe gjithashtu ai konsiderohej antifashist. Duke dalë nga zyra, takova në hyrje ing. Trisolio, zëvendësdrejtori, i cili ishte një njeri i prerë në karakter, por nga parime të shëndosha. Dëgjoi përmbledhtas kërkesat e mia, dhe ai më çoi nga zyra qendrore dhe më morën në punë

Më 30 maj 1938, unë fillova të punoja si një nxënës në punëtori; Unë u bashkova me një nga punëtorët më të kualifikuar, Silvio Dariol, i cili punonte ne një frezë, axhustator i mirë, mekanik gjithashtu, kujdesej edhe për mirëmbajtjen e impianteve të ndryshme nëpër kantier. I flisnin “mjeshtër”, për mësimet e tij në punë, shembullin e ndershmërisë dhe seriozitetin. Për mua, ky ishte një fat që e kam takuar atë dhe ka punuar me të, për disa vjet.

Në vitin e parë të mësimit të profesionit, kisha krijuar një ndjenjë shumë të mirë, me mësuesin tim Dariol, i cili ishte i këndshëm, inteligjent dhe i afrueshëm. Më pëlqente puna, ndiqja me kujdes mësimet dhe përparoja në mësim, por unë nuk paguhesha. Viti i parë i punës së stazhit, nuk kompensohej në asnjë mënyrë nga kompania dhe orari i punës ka qenë i rëndë, dhjetë orë në ditë, por të paktën për ne te vegjlit, e shtuna ishte konsideruar ditë pushimi, si festat.

Ofiçina zinte një sipërfaqe të madhe të ndarë në reparte, pritjen, zyra, një oborr të madh. Kapanoni në të djathtë, 120 metra i gjatë, ishte e ndarë në reparte të vogla, makineritë që përdoreshin, axhusteri dhe motoristët. Ne të majtë në mënyrë identike, në ndarjet ishin marangozët, farkëtarët dhe saldatorët. Midis dy ndërtesave, një korridor i gjerë, çonte në një shumëllojshmëri të pajisjeve dhe veglave. Në kufi në anën e djathtë, ishin disa kapanona të tjerë, që përdoreshin si depo. Në anën e kundërt të rrugës që kalonte përgjatë pjesës se përparme të këtyre strukturave, kishte një stacion i vogël treni me shina, që lidhnin repartet e ndryshme dhe lidhnin krahët që arrinin në të gjitha puset. Lokomotivat, vagonët dhe binarët, ishin më të vogla se në trenat normalë.

Nga mesi i vitit 1939, menaxhimi i kompanisë, në bazë të meritave të fituara dhe në gjykimin e tij të fundit, më informoi shkallën e pagës time të parë. (5 lekë). Kjo ishte ndoshta një e dhjeta e pagës, së një punëtori të kualifikuar, por për mua ishte një kënaqësi e madhe. Paga e babait tim, kur ai erdhi, ajo ishte më e vogël se kjo qe merrja unë. Nëna ime, lante dhe hekuroste, fitonte disa lekë, edhe pse ndihma ime ishte e vogël, ajo ka kontribuar në buxhetin modest familjar. Nga Arnaldo Canciani Memorie.al