Gazetari dhe shkrimtari i shumë librave mbi luftërat në ish-Jugosllavi, dhe i pari në historinë shqiptare të Kosovës që me hapur e quajti dhe deklaroi se në Kosovë kishte ndodhur apartheid – Sören Sommelius – ka ndërruar jetë. Munda ta kontaktoj dhe të flas me Sörenin me telefon në pranverën e vonë të këtij viti lidhur me vizitat e tij në Ballkan gjatë viteve ’90 dhe punën e tij si gazetar hulumtues për krimet dhe dhunën që ushtronte regjimi i asaj kohe ndaj popullit shqiptar në ish-Jugosllavi, të cilat ai i trajtoi në librin e tij me titull “Kosova pa yll”, botuar në 1993, dhe në një bisedë që zhvilluam në shtator 2025, kur gjithashtu përfundova përkthimin e librit të tij për apartheidin në Kosovë. Do të ndaj këtu edhe këtë letër që ai më shkroi pas 32 vjetësh, kur kishte botuar librin e tij.
Po ashtu ndjeva dhimbjen për humbjen e një miku të popullit shqiptar, një humanist që me qetësi e quante me emër apartheidin që ushtruan autoritetet jugosllave dhe serbe në kohën e tyre ndaj shqiptarëve në territoret e tyre etnike, me plot qartësi. Shpreh ngushëllimet e mia familjes, miqve, bashkëpunëtorëve dhe redaksisë së HD-së.
Gjatë punës sime si shkrimtar, dhe më vonë edhe si përkthyes, para gjashtë muajsh hasa në bibliotekën time një libër që ngjalli kureshtjen time të menjëhershme për titullin e tij në suedisht “Kosova utan stjärna”, që në shqip do të thotë “Kosova pa yll”. Fillova menjëherë leximin dhe analizimin e veprës dhe u përfshiva thellë nga përmbajtja e saj.
Autori i librit, një gazetar suedez, kishte vitet 1991–1993 dëshmuar nga afër ngjarjet e tmerrshme që populli shqiptar përjetoi në ish-Jugosllavinë në shpërbërje – ose, më saktë, në getoizimin e ngjashëm me apartheidin ku jetonin shqiptarët aty.
Këtu është ajo që ai, 32 vjet më vonë, ka për të thënë në veprën që unë tani e kam përkthyer në shqip dhe që së shpejti do të arrijë tek lexuesit.
Sören Sommelius, Helsingborg, shtator 2025
“Në 1993, shtëpia botuese Carlsson në Stokholm botoi librin tim “Kosova pa yll”, një libër mbi “jo-dhunën kundër apartheidit në ish-Jugosllavi”, veçanërisht në Kosovë – në shqip Kosova – gjatë viteve shkatërruese të luftës civile në vend, dhe mbi refugjatët nga Kosova që nuk ishin të mirëpritur në Suedi. Një ditë korriku, më shumë se tridhjetë vjet më vonë, në 2025, u kontaktova nga shkrimtari Sokol Demaku, i vendosur tani në Borås, por i lindur në Kosovë, i cili kishte ardhur në Suedi si refugjat gjatë viteve të luftës. Sot ai është shkrimtar dhe përkthyes suedo-shqiptar, anëtar i Shoqatës së Shkrimtarëve Suedezë dhe Klubit Suedez të Pen-it. Sokol ka lexuar librin tim mbi Kosovën dhe dëshiron ta përkthejë në shqip, për t’u dhënë shqiptarëve në Kosovë, Shqipëri, Suedi dhe diku tjetër një kujtesë për atë që ndodhi në Kosovë dhe në ish-Jugosllavinë e përfshirë nga konflikti dhe lufta. Natyrisht që më gëzon kjo, por mendoj që duhet të rishikoj librin tim dhe të ndiej nëse mund të qëndroj pas asaj që kam shkruar kaq kohë më parë. A është e rëndësishme në kohën tonë? Duhet ta pyesja botuesin tim atëherë, Trygve Carlsson, nëse është në rregull. Kur e rishikoj librin tim ndjej që teksti është i gjallë dhe ngjall kujtime të forta nga pesë udhëtimet e gjata në Kosovë gjatë viteve të luftës, mbi të cilat bazohet libri.
Unë mbështeta popullin shqiptar të Kosovës dhe jo më pak udhëheqësin e atëhershëm dhe më vonë presidentin Ibrahim Rugova, të cilin e takova dhe intervistova dy herë dhe në librin tim e përshkrova si një gandhist mes liderëve të ashpër të luftës. Isha gjithashtu kritik ndaj imazhit të zakonshëm të konflikteve dhe luftërave në ish-Jugosllavi në mediat suedeze atëherë, që i atribuonin kryesisht përplasjet etnike. Rugova themeloi në 1989 Partinë Demokratike të Kosovës, LDK, e cila kishte mbështetjen e 90% të shqiptarëve të Kosovës. Ai mbështeste krijimin e pavarësisë së Kosovës me mjete paqësore. Kjo ishte krejt ndryshe nga shumica e liderëve nacionalistë dhe të gatshëm për luftë në Jugosllavi atëherë – si Millosheviçi në Serbi dhe Tuđman në Kroaci.
Në atë kohë, në provincën serbe të Kosovës në shtetin jugosllav Serbi, jetonin dy milion shqiptarë të Kosovës në një territor afërsisht sa Skåne. Deri në 1912, shqiptarët e Kosovës ishin qytetarë të Perandorisë Osmane, gjë që ndikoi shumë më vonë tek njerëzit dhe ndërtimet. Në Suedi, kur libri u publikua, shqiptarët ishin grupi më i madh i refugjatëve. Nëntë nga dhjetë aplikantë për azil ishin shqiptarë të Kosovës. Por ata trajtoheshin për një kohë të gjatë nga autoritetet suedeze për azil me një ftohtësi të pabesueshme dhe me përçmim. Gjatë pranverës 1993, 90% e të gjithë aplikantëve shqiptarë nga Kosova u refuzuan nga Suedia. Një gazetë suedeze krijoi paragjykime duke intervistuar fëmijë refugjatë shqiptarë të Kosovës në Landskrona, të cilët në një artikull citohej të kenë thënë “ne kemi dhunën në gjak”. Nuk ishte e lehtë të jesh refugjat shqiptar në Suedi. Ata jetonin në një kulturë klanore të dominuar nga burri. Shumica kishin arsim të dobët në ish-Jugosllavi, në një sistem shkollor pothuajse të papërfillshëm. Dhe si grup popullor, shqiptarët e Kosovës ishin ndër më të varfrit dhe më të pambrojturit në Evropë.
Në Shoqatën Kulturore Shqiptare në Malmö takova një të dielë marsi 1993 Adam Demaçin, “Nelson Mandela i Kosovës”, i cili kishte kaluar 28 vjet në burgjet jugosllavo-serbe. Ishim takuar më parë edhe në Kosovë dhe Strövelstorp. Kur u ndamë ai tha si një magji: “Na shohim përsëri në Prishtinën e lirë.” Kur shkrova “Kosova pa yll” ishte larg një “Kosove të lirë”. Në librin tim shkruaj: “Jeta e përditshme në Kosovë karakterizohet nga shkeljet e të drejtave nga ana e nacionalistëve ekstrem serbë kundër popullatës civile shqiptare. Ajo që ndodh është e tillë që mund të përshkruhet vetëm me një fjalë, apartheid. Meqenëse pothuajse nuk ka media funksionale shqiptare në Kosovë, raportet për jetën e përditshme nën apartheid arrijnë shumë rrallë ose kurrë tek ne në Suedi.”
Shumë – veçanërisht autoritetet suedeze që trajtonin refugjatët dhe çështjet e azilit – nxorrën përfundimin se nuk kishte shtypje për të folur dhe se refugjatët që vinin në Suedi nuk ishin refugjatë të vërtetë, por më shumë kërkues fatmirësie. Ishte një perceptim thellësisht i padrejtë. Kur shkruaj këtë, ka kaluar shumë kohë. Kosova është një komb i pavarur me 1.600.000 banorë (2024), prej të cilëve tre për qind janë serbë (sipas Institutit për Politikë të Jashtme). 800.000 shqiptarë të Kosovës jetojnë dhe punojnë në BE, prej të cilëve gjysma në Gjermani. Mbi njëqind vende e kanë njohur Kosovën si shtet të pavarur, përfshirë Suedinë.”