Vladimir Sorokin është një nga autorët më të famshëm rusë të 50 vjetëve të fundit, një postmodernist, veprat e të cilit janë përkthyer gjerësisht.

Ka vite që 67-vjeçari jeton mes Gjermanisë dhe Moskës, dhe nuk ka shkuar në vendlindje që nga fillimi i luftës në Ukrainë, në shkurt të vitit 2022.

Në vitet ‘90, Sorokin u bë i njohur për përshkrimet e tij të guximshme të plagëve të lëna nga totalitarizmi sovjetik. Poetja Yelena Fanailova ka thënë për të: “Ka aftësi të dëgjojë lëvizjen e ujit nën tokë”.

Ai u bë ndër shënjestrat e para të presidentit rus, Vladimir Putin, në vitin 2002, kur aktivistët që e mbështesin presidentin i dogjën librat e tij dhe i quajtën materiale të turpshme pornografike.

Romani i Sorokin i vitit 2006, “Dita e Opriçnikut”, një libër distopik, portretizon Rusinë si një diktaturë mesjetare në vitin 2027, të ndarë prej pjesës tjetër të botës nga një “Mur i Madh i Rusisë”. Pas agresionit të paprovokuar ndaj Ukrainës, Sorokin kritikoi publikisht Putinin, duke e quajtur atë kundërshtar të qytetërimit perëndimor.

Sorokin foli me Andrei Arkhangelsky nga Shërbimi rus i Radios Evropa e Lirë për luftën, shkaqet e saj dhe ndikimin e saj në shoqërinë dhe kulturën ruse.

Radio Evropa e Lirë: Në intervistat tuaja, ju e përshkruani sistemin e presidentit rus, Vladimir Putin, si “arkaik” në traditën e Carit mesjetar Ivani i Tmerrshëm. Por, ndoshta është në fakt një ndryshim i papritur, monstruoz i postmodernizmit?

Vladimir Sorokin: Jo, unë vazhdoj mendoj se është arkaik. Është më i fortë se postmodernizmi sepse makineria shtetërore ekziston sipas modeleve të ndërtuara në shekullin e 16-të. “Vertikali i fuqisë” aktuale nuk ndryshon dukshëm nga piramida e pushtetit e krijuar nga Ivan i Tmerrshëm. Sigurisht, nuk është prej tullash dhe druri, por prej qelqi dhe betoni.

Por, ne jemi të na vënë faj të gjithëve, natyrisht, jo vetëm Putinit dhe ekipit të tij.

Radio Evropa e Lirë: Dikur keni thënë se kufoma e botës sovjetike nuk u varros në vitet 1990, por përkundrazi vazhdoi të kalbet në një qoshe gjatë gjithë këtyre viteve. Tani ajo kufomë është ngritur dhe ka filluar të vrasë. Si është e mundur? Çfarë lloj krijese është kjo?

Vladimir Sorokin: Një zombi [mumje, përbindësh, monstër e ringjallur]. Dhe, siç bëjnë zombitë, u kthye në jetë, por jo si njeri. Gjatë epokës së [presidentit rus Boris] Jelcin, ajo u fut në një qoshe dhe u mbulua me tallash. Ata shpresonin se do të kalbet vetë. Por jo. Doli të ishte i gjallë – në një kuptim skëterrë, të botës tjetër. Ajo u rikthye nga kampionët e pakënaqësisë perandorake, si në televizion ashtu edhe në jetën reale. Ata e lidhën atë me elektroda dhe kufoma u ngrit nga gjunjët. Tani po shkatërron qytete të huaja dhe po kërcënon botën me armë bërthamore. Nuk mund të jetë rastësi që simboli kryesor i kësaj lufte të çmendur është shkronja latine Z, pra për zombi.

Në fakt, ne nuk arritëm ta varrosnim këtë piramidë të pushtetit të Ivanit të Tmerrshëm në vitet 1990. Ajo sapo mori një fasadë të re dhe mbeti në këmbë. Por, si në shekullin e 16-të, ka një sundimtar në krye që ushtron pushtetin total. Dhe poshtë tij ka opriçniki [forca famëkeqe policore e krijuar nga Ivan i Tmerrshëm] dhe bujkrobër besnikë të panumërt.

Radio Evropa e Lirë: Lufta në Ukrainë ka kthyer në pikën zero përpjekjet e miliona bashkatdhetarëve tanë që dëshironin të jetonin në një tjetër formë, në një mënyrë të re. Të gjitha përpjekjet e 30 vjetëve të fundit – që nga perestrojka [doktrina politike ose praktikën e ristrukturimit ose reformimit të sistemit ekonomik dhe politik] e liderit sovjetik Mikhail Gorbachev – kanë qenë të kota. Është krijuar ndjenja që e gjithë ekzistenca jonë, ndërgjegjja, ka qenë e kotë. A nuk ju duket kështu?

Vladimir Sorokin: Sigurisht, kjo është një pyetje ontologjike, por jo e gjitha ishte e kotë. Qoftë vetëm sepse jemi ende gjallë dhe mund të flasim për të gjitha këto. Ka një numër të mjaftueshëm rusësh me mendje të shëndoshë që e kuptojnë se inercia e pesë shekujve ishte shumë e fortë. Doli se një grup i vogël demokratësh në vitet 1990 nuk ishte në gjendje ta ndalonte këtë motor. Ndoshta sepse kishte shumë ish-komunistë. Nuk ishte si në Gjermani në fund të viteve 1940 apo në Çekosllovaki në vitet 1990. Ne nuk kishim një Vaclav Havel, për fat të keq. Gjermania pësoi humbje të plotë ushtarake dhe fituesit vendosën gjithçka. Ata gërmuan varrin për kufomën e nazizmit, dhe antifashistët gjermanë groposën përfundimisht.

Në vitet 1990, shumica e vendeve të ish-bllokut sovjetik arritën të varrosnin totalitarizmin. Por, Bashkimi Sovjetik u shemb për shkak të paqëndrueshmërisë së tij. Nuk po flas për çështje ekonomike apo politike, por për nevojat elementare të jetës. Më kujtohet në vitin 1979, punoja në revistën Smena. Unë kisha një koleg që jetonte në [periferinë e Moskës] Sergiyev Posad dhe hipi në një tren udhëtarësh për në punë.

Ai më tregoi se si një të shtunë në mëngjes djali i tij i vogël u zgjua dhe tha: “Babi, do të doja një sallam të tymosur”. Pra, çfarë mund të bënte ai? Ai hipi në tren dhe shkoi në Moskë për një sallam të tymosur.

Kjo ishte në vitin 1979, pak jashtë Moskës. Nuk ishte në vitin 1949 apo 1929. Njerëzit ende po udhëtonin në Moskë nga provincat për të blerë këpucë grash ose sallam të tymosur. Një sistem i tillë është i paqëndrueshëm, veçanërisht nëse lëshon anije kozmike, ndërkohë që nuk është në gjendje të sigurojë gjërat elementare për popullsinë e tij. Kjo është arsyeja pse ajo u shemb – jo për shkak të ndërhyrjeve të CIA-s. Jo sepse humbi një luftë. Prandaj u kthye në jetë. Askush nuk na e gërmoi varrin e komunizmit sovjetik.

Radio Evropa e Lirë: A nuk të duket që në këtë luftë jeton ideja frojdiane e vdekjes së pavetëdijshme e të gjithë regjimit? Sistemi i Putinit ka ekzistuar pak a shumë gjobë për 22 vjet. Njerëzit jetonin pak më mirë se në kohën sovjetike. Por, për disa arsye ata duhej të shkatërronin gjithçka, përfshirë veten e tyre.

Vladimir Sorokin: Kjo ide po përhapet, dhe shumë njerëz po flasin për të. “Ata vdesin, por ne shkojmë në parajsë” – ky aforizëm i Putinit tani është bërë politikë shtetërore. Por, gjëja e parë që u vra ishte arsyeja e shëndoshë. Gjërat që zyrtarët tanë po thonë në televizion – për të mos të flasim për ato që thonë propagandistët – janë përtej sferës së të menduarit normal. Është skizofreni paranojake e pastër. Mendoj që psikiatër dhe antropologë socialë do t’i analizojnë të gjitha këto për vite me radhë.

Radio Evropa e Lirë: Pse njerëzit po i bashkohen kësaj vetëvrasjeje masive? Nga vjen kjo humbje kolektive e instinktit bazë të vetëmbrojtjes?

Vladimir Sorokin: Unë isha një djalë i ri në vitet 1960, dhe nga pamja e jashtme ato ishin vite mjaft të begata. Nuk kishte represione masive. Njerëzit nuk po jetonin me tmerr se dikush do të vinte natën dhe do t’i merrte. Por, brenda të gjithëve ekzistonte një grimcë e kësaj frike, dhe dhunë gjithashtu. Shpërtheu herë pas here – në shtëpi, në trena, në dyqane. Në fund të fundit, cili është thelbi i projektit sovjetik? Nuk është një krim kundër njerëzimit, por kundër njerëzve si specie. Një goditje për çdo individ. Njeriut sovjetik u privua me forcë nga të gjitha zgjedhjet.

Liria e brendshme është, në fakt, liria e zgjedhjes. Kjo është karakteristika kryesore e Homo sapiens. Një person mund të zgjedhë të jetojë apo jo. Kafshët nuk munden. Por, njeriu sovjetik nuk mund të zgjidhte as çfarë cigare të pinte. Keqësia e marrë, e pamotivuar e njerëzve si Martin Alekseyevich [një personazh në romanin e Sorokinit të vitit 1983, Norma] është në thelb reagimi i njerëzve ndaj kësaj mungese të zgjedhjes. E kam parë këtë shëmti që kur isha fëmijë – në jetën e përditshme, në familje, në rrugë. Doli në gjithçka. Shteti e shtypi individin, dhe ai sulmoi të afërmit dhe fqinjët e tij…. Kemi një shoqëri thellësisht të traumatizuar dhe tani kjo traumë ka marrë formën e luftës.

Radio Evropa e Lirë: Lufta na ka bërë që ta rimendojmë krejt kulturën tonë ruse. Është shkruar shumë për fajin e letërsisë ruse, e cila shihet si militariste dhe perandorake në thellësi të natyrës së saj.

Vladimir Sorokin: Unë nuk pajtohem që letërsia ruse është militariste. [Poetët Alexander Pushkin dhe Mikhail Lermontov] kanë shkruar në gjysmën e parë të shekullit të 19-të, kur luftërat perandorake ishte normë kudo. Por, a ka militarizëm tek [Leo] Tolstoy? Ai e urrente luftën në përgjithësi, e dënoi dhe e quajti atë si çmenduri dhe në kundërshtim me natyrën njerëzore…. Unë do të përjashtoja tre burrat tanë me mjekër [Fyodor Dostoyevsky, Tolstoy dhe Anton Chekhov) nga kjo listë. Dhe [Ivan] Turgenev, gjithashtu. Ata nuk janë militarist.

Mbaj mend që pashë pamjet nga Kievi pas pushtimit që tregonin një portret të Pushkinit në një kosh plehrash. Kjo është normale. Ukrainasit kanë të drejtë të ndihen kështu. Pushkin është imazhi i perandorisë cariste. Por, jo Tolstoy apo Turgenevi.

Radio Evropa e Lirë: Një intelektual ukrainas i rritur me letërsinë ruse më tha se ai hodhi gjithçka – duke përfshirë Bulat Okudzhava dhe Josef Brodsky – në koshin e mbeturinave më 24 shkurt. Ai donte të prishte lidhjen e tij të fundit me botën ruse. Për mua, gjëja më e trishtueshme është se ne nuk mund ta fajësojmë atë.

Vladimir Sorokin: Nuk mundemi, sepse ai ka të drejtë. Ashtu si francezët dhe holandezët që hodhën librat gjermanë në plehra në vitet 1940, duke thënë: “Fëmijët tanë nuk do ta mësojnë kurrë gjuhën e Hitlerit”, kishin të drejtë. Por, lufta mbaroi dhe Goethe dhe Thomas Mann lexohen sot në Francë dhe Holandë. Ata studiohen në universitete. Ndodh gjithmonë që letërsia është e para që mban përgjegjësi për luftën, megjithëse ajo nuk vret askënd. Një reagim i tillë është i natyrshëm në kohë lufte – librat dikur të dashur bëhen gjuha e armikut.

Radio Evropa e Lirë: Po ju bëj një pyetje të pakëndshme: A janë rusët përgjegjës kolektivisht apo individualisht? A jemi ne të gjithë përgjegjës për luftën?

Vladimir Sorokin: Po, mendoj të dyja. Pa dyshim, si rus, ndaj përgjegjësinë kolektive për luftën e nisur. Por, më duhet gjithashtu të pyes veten se çfarë ishte konkretisht që nuk bëra për ta parandaluar atë. Kështu është për çdo person normal, mendoj unë. Dhe kjo ndjenjë faji do të zmadhohet.

Të gjithë ne rusët do të duhet të pimë nga një filxhan i hidhur. Gjithkush do të duhet të mbajë një gur në shpinë – sa i madh dhe sa i rëndë është që secili le ta vendosë vetë. Por, ne jemi të gjithë fajtorë, natyrisht, jo vetëm Putini dhe ekipi i tij. Ashtu si në vitet e Stalinit, regjimi u mbështet në faktin se ka miliona njerëz si Stalini dhe Putin – me të njëjtën ndërgjegje, të njëjtën etikë, të njëjtin fjalor.

Përgatiti: Gresa Kraja