Karantina ishte një kohë, pa kohë, që askush nuk e deshi as në përfytyrimet e veta më të shfrenuara. Ishte si një linçim i jetës së secilit prej nesh; i të drejtave tona, për të gëzuar stinën, kur natyra dhe njeriu presin të rilindin. Por, as hakun nuk duhet t’ia hamë atij burgu të pangjashëm me asnjë tjetër, sepse u gjendëm befas të lidhur me vargonjtë e kulturës, mes librave, që zumë t’ua shkundim pluhurin ditë pas dite. Dhe duket si absurde ta thuash, por karantina na kujtoi se ishte edhe një botë tjetër, përtej asaj poterexhies shurdhuese. Ishte ajo magjia e librave, mes të cilëve kishim kaluar një pjesë të madhe të jetës, dhe të cilët, jo se i kishim harruar. Një dashuri me librat nuk të lëshon dhe nuk e lëshon kurrë, kur e ke provuar. Ne kuptuam se kohën e kishim pasur me kët. Ndaj dilnim rrallë në takime me librin. Ndoshta edhe për një motiv tjetër. Të vyer sa më s’ka. Siç është platforma e FB, që na dha mundësinë, brenda robërisë sonë fizike, të mos e ndjejmë larg njeri-tjetrin. Në atë robëri të paqtë, si në një shtjelle absurdi, shpirti fluturoi në liri të plotë, në botën e letrave. E kapa çastin dhe i dhashë vetes mundësinë të rizbulonte kënaqësinë e leximit. Si një beduin i mbetur në mes së shkretëtirës karantiniane, lexova, pa fund. Sidomos poezi. Në këto pak muaj kam lexuar aq shumë vargje, sa s’kisha lexuar kurrë në jetën time. Përtej poezive të dashurisë, që janë prioritet i trillit njerëzor, rikujtova se sa mjeshtërisht një varg mund të të sundojë në ndërgjegje. Një varg është në gjendje të derdhë brenda shpirtit të njeriut, edhe një oqean me dhimbje. Siç ka mjeshtërinë të të bëjë të shohësh anën tjetër të medaljes… Dhe ndodhin pastaj ato rastësitë e papritura, që të ngjizin dëshirën për t’u shprehur. Janë ato ngasjet e forta, që ulin në gjunjë edhe frikën, që të pushton kur merr penën dhe ul kokën mbi letrën e bardhë. Kjo dilemë buisi brenda meje, edhe një mengjes korriku, kur poetja Natasha Lako, që Robert Elsie, e thërret pa ngurim « grande dame » të vargjeve, na zgjoi, si të kishte qëmtuar një natë më parë në shpirtrat tanë, të trazuar, me një përgjigje te mrekullueshme :
Përgjigje për sot

U mërzita së qeni e mërzitur,
Rashë në fotografi.
Të qeshurat e mija janë të bindura,
Të urdhëruara prej reve.

Dhe papritur, më shume se 100 shpirtra të tjerë njerëzorë, brenda pak minutave, ranë mbi fotografi, u qeshi shpirti i urdhëruar prej reve dhe e flakën tej mërzinë. Ishte një zgjim i jashtëzakonshëm mëngjesi i 22 korrikut ; na i bëri të bukur ditën. Eh, kur i shkroi vargjet, mbase Natasha Lako, nuk e dinte se ç’ndjesi do na ngjallte. Mirëpo ja, në pak radhë, të hedhura pak pas mesnate, na kujtoi se jeta është një visar, që duhet jetuar edhe kur të duket e brengosur. Mjaftojnë për këtë ca kujtime të fiksuara në kohë, dhe ujëvarat e ngazëllimit që buron nga qielli. Duket sureale, por sidomos në këtë kohë pandemie, tingëllon aq e vërtetë. Nuk është vendi këtu dhe as e kam ndërmend të bëj krahasime, por ka një qasje mahnitëse midis pjatave te Allendes dhe fotografive te Lakos. Keto ditë, duke i hedhur një vështrim botës, shkrimtrja e madhe kiliane, gjen kotësinë e asaj që na rrethon. Dhe pyet: « Përse kaq shumë ? Më mjaftojnë dy pjata.”… Mesazh i thjeshtë, por i madhërishëm për të vërtetën që mbart: jetën nuk e bën të bukur kamja; grykësia nuk përkthehet ne lumturi. Jam e bindur se secili prej nesh, mund të dëshmojë për këtë. Sepse secili prej nesh e ka provuar në çaste të ndryshme të jetës. Por kur ta dëshmon një poete e përmasave të Natasha Lakos, çdo përjetim njerëzor merr ngjyrime të tjera. Sepse poetja Natasha Lako ka aftësinë si askush tjetër, që vështrimin ta kthejë në inversin e vet. Të paktën, deri më sot, vetëm ajo e ka dëshmuar këtë. Sepse ajo, është në gjendje të kundërpërfytyrojë. Shëmbëllen me pamundësinë ky perceptim, por ja që është. Jo thjesht si titull vëllimi poetik. Është shumë e më shumë. Është një gjendje poetike, që s’e shpjegon dot me fjalë, edhe sikur të qëmtosh në tërë dijet e botës. Ndaj dhe kur s’ia del dot me titullin, e le veten të të rrëmbejë përmbajtja e librit, faqe pas faqeje. E ndjen se vargjet të grishin, të provokojnë dhe të bëjnë të besosh se, nuk është aq e vështirë, të kridhesh në kundërpërfytyrim, duke besuar se dashuria, mund të shfaqet edhe si vargosje nëpër pemë e rrëshirës së pyllit.

Është thënë për shkrimtarët e mëdhenj, se mbajnë brenda vetes një shpirt fëmije. Dhe kjo vlen mbi të gjithë, për poetët e mëdhenj. Se ndryshe nuk do të arrinin të donin, të njohurën dhe te panjohurën; nuk do të arrinin të ndjenin, siç ata dinë të ndjejnë dhe nuk do të arrinin të shprehnin, ashtu siç vetëm ata dinë. Nuk po them siç ata mendojnë. Se poezia, ka tjetër strehë në trupin e poetit. Ndryshe nuk do të ishte poezi. Mendimi, sigurisht është i ngjizur në varg, por në një mënyrë të magjishme, që godet, në fillim irisin e syrit, pastaj shpirtin. Aty të drithëron. Në fund, ndjesia gjen strehë në mendjen e lexuesit. Por duhet pak kohë për këtë. Pas këtij çasti, gati mistik, lexuesi ndihet si dikush që ka pirë një gotë vere të ardhur nga kohë të largëta, kur poetët u shëmbëllenin Perëndive të Olimpit. Dhe meqë nuk të vjen gjithmonë rasti i artë, të kuvendosh me perënditë, lexuesi e gjerb me ngadalë frymëzimin e poetes, sepse nuk do të humbasë asnjë grimë nga thelbi i poezisë së Natasha Lakos. Të paktën kjo ndodhi me mua kur lexova “Kundërpërfytyrimin.” Gëlojnë 188 poezi brenda këtij vëllimi. Por që përkthehen në mijëra shpërthime ndjenjash poetike të një shpirti, që ka vuajtur, por dhe është gëzuar në shtjellat e furishme të vargjeve, që kanë buruar prej penës së saj.

“Kur avitet bota”, është poezia që hap vëllimin. Pa e lexuar as nuk të shkon mendja te dashuria. Mirëpo poetja të fton ta shohësh “mëkatin e mollës së ndaluar”, tjetërsoj. Dhe pasi vështrimi ka kapur vargun e fundit, tundimi për t’iu rikthyer është aq i natyrshëm sa ajri që thith. Dhe e kupton pse-në. Ndryshe ç’kuptim do të kishte kundërpërfytyrimi?

Kur avitet bota, trupi hap gjinjtë,
Kërmilli më përshëndet me samar lulëkuqesh,

Me germat më të vjetra e më të pakuptueshme,
Shkruajnë thneglat, një letër që më do.

Mua më zë malli për lloj lloj perëndish,
Si për drerin që vrapon në zemër.

Si t’ia bëjmë me dashurinë e tepërt,
ndërron rrugë e së vërtetës, nga jargavan në jasemin,
në përzgjatimin e luleve.

Një fjalë më tepër, pas përzgjatimit të luleve, nga ana e kujtdo, do të ishte një thjeshtim në prozë, i mrekullisë që më zgjon oferta e botës së Natasha Lakos. Dhe befas e kupton, shpirtit të poetes nuk i avitesh dot. Mund ta shijosh, mund të rikthehesh në magjinë e vargut, por ka një prag, ku duhet të ngulësh këmbët. Sepse, edhe po të mos duash, duhet ta pranosh, zëri i saj vjen nga një dimension tjetër, mbase ende të pazbuluar deri me sot. Por nuk besoj se dhe lexuesi mëton ta prishë magjinë. Ndaj dhe pranon ftesën e poetes, që i bën pak vend në mendimet e saj, që nuk janë gjë tjetër vetëm se përsiatje të shpirtit, që mrekullisht kërkon të zbulojë se përse:

“në këngë nuk kane hyrë ende dritaret,
Që zënë myshk duke të pritur ty….
………….
Dhe që na rrokullis në shtigjet e e fantazinë, duke i vënë pikën me vargjet:
Si mund të arrij deri te goja jote e hapur, që mbledh të gjithë shirat,
Vetëm me lekurën, pa kërkuar gjithë shkretëtiren.

Epo duhet ta pranojmë. Kështu ndodh me dashurinë në kraterin e vullkanit poetik. Se vetëm këtu mund të ndodhë që, myshku i ngjizur nga lagështira, dhe një hapësirë e pa matë shkretëtire, të rrinë aq pranë. Ehde më shumë se aq. Në poezinë e Lakos, ushqejnë njëra – tjetrën. E bëjnë poezinë aq sensuale, aq drithëruese…ndërkohë që lexuesi ndjen ta përpijë një habi e natyrshme. Ndodh vërtet, kjo? Sigurisht. Në një kundërpërfytyrim si ai i Natasha Lakos gjithçka është e mundur. Dhe njësoj si në Botën e të Pamundurës, që befas jetësohet, në hapësirën e vëllimit poetik të Natasha Lakos, ke gjithë lirinë ta shijosh si të duash jetën. Eshtë në një farë mënyre si të të thonë, të mbyllësh sytë në Ekuator dhe t’i hapësh në Polin e Veriut. Dhe atje, për qejfin tënd pastaj mund të përfytyrosh një gjirafë elegante, që i sevdalliset qyrkut të bardhë të një arushe hijerëndë. Ngjan si me një përmbysje e asaj që ke parë e njohur deri më sot. Po ç’rëndësi ka? Nuk e shpjegon dot? Po ku ka shpjegim bukuria? Vetëm fajet e kësaj bote kërkojnë të shpjegohen. Që të mund të shfajësohen. Por jo poezia. Sidomos misteri i vargut të Natasha Lakos. Është i natyrshëm, i pangjashëm. Ndaj s’të mbetet gjë tjetër, vetëm ta pranosh. Si diçka reale. Që thjesht ndodh. Mjaft të dish ta shijosh. Dhe është e kotë të kërkosh një qasje tjetër të poetes edhe kur kërkon të na rrëfejë për dhimbjen. Ajo nuk rreket ta bëjë as më pak të dhimbshme dhe as më pak të ndijshme. Nuk ka ofshama. Nuk ka zë. Është një ëndërr që ka mbetur nën qerpikë.

Nën qerpikë më ka mbetur një ëndërr,
Që qan dhe qan dhe nuk pushon.

I gjithë trupi është mbushur me stërkala të reja, të kripura,
Në merimangën e qiellit shtrihet puthja ime,
Si ëndërrimi, që nuk do të vdesë.

Mbi të pëgërat e qenëve, heshtjes prej ujku,
Dallëndysheve ngjyrë plumbi, çikrikut të një pusi të mbyllur,
I dashuri im kalon përmes.

Kujt i shkonte ndërmend se një ëndërr mund të qante? Po që kripa e lotëve stërpik kurmin e poetes? Po që qielli ia ka marrë puthjen peng? Po që ajo prapë ngulmon të ëndërroje, që të mos e lerë të vdesë dashurinë? Ne një çast te vetem, lexuesi e mbledh veten. Ishte vetëm një ëndërr dhe poetja do të zgjohet. Por sidoqoftë; në gjumë, apo në prag zgjimi, ajo ka aq forcë sa të mos e lerë dashurinë të vdesë. Është pikërisht kjo, që vlen. Edhe si kundërpërfytyrim. Dhe meqë vetë autorja na ka ftuar të hymë në labirintet e trillit të saj poetik, që nuk ka të dytë, për nga shfaqja dhe bukuria, lexuesi mund të ndihet i lire t’iu rikthehet sa herë e ndien të nevojshme. Dikur, dikur, nga labirinti i duhet të dalë, por për t’u rikthyer sa herë që zemra ia kërkon. Ndërkohë që syri ka qëmtuar fjalët, metaforat, këndelljen në befasinë e asaj që përgjon pas portës së faqes, që vjen më pas, ndal frymën te “Pema e seksit”. Një ndjesi e fortë hutimi, të shtyn të trokasësh në shpirtin e poetes. Duke lexuar këtë poezi, ndodhesh pa e menduar, mes një katakombi rrugësh evropiane, ku mendja të shkon te vajzat që dalin në treg, njësoj si lëngjet e frutave, që shkojnë për eksport. Poetja hiqet mënjanë nga kumti i fjalëve dhe gjykimi. Flet vetëm për dhimbjen që e ka kapluar:

……..
….Në ëndërr zgjohesh këmbëlidhur, duarprerë,
Foletë e gojëve të mbetura bosh,
Kanë udhë, jo zogj.

Poetja vuan, pa fund. Ndihet e pafuqishme për ta ndryshuar këtë realitet të zymtë. Dhe gjen të vetmen strehë të besueshme për të. Poezinë. Që ka vlerën e një revolte të tërë. Të heshtur. Por që nxit reflektimin. Sigurisht për një shoqëri që do të lexojë dhe kuptojë. Se poetja, sado lart të ngjisë shpirtin e saj, prapë këmbët i ka mbi tokë. Dhe ashtu si Anteu i lashtësisë, që prej tokës merrte forcën, Natasha Lako, merr frymëzimin. Por mos prisni të gjeni vargun e thjeshtë, ku litari është litar dhe varet diku në një gozhdë hauri; jo. Jo në kundërpërfytyrimin e Natasha Lakos, “litarët e vjetër, varin njerëzit brenda shiut”. Ashtu siç heshtjes së poetes, i përgjigjet një pemë, që i përket baladave të vjetra. Rënia e gjetheve për poeten, është pjesë e baladave të ikura. Befas, ajo nuk ka dert. E gjen të shtrirë në gjirin e natyrës sepse ajo na rrëfen:

Këtë botë e mban gjallë një bar njëmijë vjeçar,
Dhe uria e çdo fytyre,
As vjen as ikën kjo pemë në prag,
Vetëm gjethet e syve.

Pastaj e lë veten të lirë në tundimin që ta vizatojë natyrën ashtu siç e sheh vetëm ajo. Një rrebesh, ka lënë pellgjet e ndritshëm, që poetes i shëmbëllejnë me zemra të bëra copë, copë. Kanë mbetur llambat e yjeve dhe trumcakët që çukasin shkëlqimin e pakapshëm. Pasi të lejon t’i ikësh rrebeshit, që pellgjet i bën zemra, ke ndjesinë që të pret balta. Është titulli i poezisë “Balta”, që të shtyn në këtë ngasje. Nuk janë shumë, vetëm 8 vargje, që baltën ta sjellin jo si një produkt natyror, jo si puthje e dheut me ujin. Balta te Natasha Lako, është një ngjizje e ligësisë dhe e epshit për të përgojuar. Prandaj “Balta” për poeten është:

Biblike, simfonike, akademike, butaforike,
skelektike, satirike, ironike, ciklike, historike, histerike

dhe si e tillë, poetja nuk ka asnjë dyshim se:

Balta kërkon gjurme, jo të gishtërinjve
të të gjithë trupit.

Jo rastësisht, baltës poetja i ka kushtuar aq pak kohë. Sepse nuk ia vlen. Në rrugëtimin drejt vlerave dhe antivlerave të njeriut dhe botës, ajo ka projekte të tjera. E fillon me qiellin e Tiranës, që është një skaj i çatisë së gjithësisë. Poetja përpiqet, por e ka të pamundur t’i afrohet qiellit. Pozicionohet në lartësi të ndryshme por ajo hapësirë herë e kaltër e herë e zjarrtë, është e pakapshme. Disa çaste më vonë, poetja pranon se është “e pamundur t’i afrohesh zjarrit të qiellit në Tiranë”, ndërsa në fund nuk nguron të na lajmërojë me një filozofi poetike se:

Bien vetëm vjershat, qeveritë,
qiellin që e kanë të gjithë,
e pamundur ta rrezojë, që ta arrije, një njeri.

Por gjithsesi në kundërpërfytyrimin e saj, poetja ka një përfytyrim të plotë dhe të saktë për atë që po ndodh. Ndaj dhe shkruan se “Kërkohet urgjentisht një univers tjetër”, pasi ka kohë qe imazhet për Natasha Lakon, vijnë si “Peisazh me dyer të mbyllura.” Dhe pasi humbet në një “Qiell Europe”, autorja na shpie para “Tempullit të Dodonës”, që siç thotë ajo vetë “i ngjante një tigani ku përvëlohet kujtesa.” Më tej, me një stil të përkorë, ajo e le lexuesin të bjerë në mendime për të kuptuar se përse “bosh ishte shpjegimi”, për një tempull, të cilit madhështinë fizike ia ka fashitur koha, por jo më pak, indiferenca e njeriut. Pastaj në një kokëshkrepje të ëmbël, Natasha Lako, e le tempullin e Dodonës dhe zbret në perandorinë që kërkonte Konstandinën. Gjithë sa gjen aty, i përket një kohe të shkuar, që as si kundërpërfytyrim s’e mbajmë dot ndër sy. Por autorja ia del me se miri ta përshkruajë, me nota humori dhe ironi elegante. Por nuk na thotë shumë gjëra. Na le të dëfrejmë në paditurinë tonë dhe në gëzimin që autorja vendos t’i thotë lamtumirë dhe të kthehet përsëri mes nesh. Dhe, pas kësaj, lexuesi ndjen nevojë t’i thotë poetes Natasha Lako, që të mos reshtë së hedhuri copëza të shpirtit të saj në letër. Se ndryshe nuk do ta mësonim kurrë se hëna ovale mund të qëndrojë në syrin e njeriut, as që kodra mund të bëhen sytë, as që në këtë botë ekziston një qytet i gjithi femëror, as që pafundësinë e këngëve e përmban vetëm era, as që njeriu mund të jetojë në katër lumturi. Dhe lexuesi, priret t’i kërkojë poetes qe t’i japë fjalën. Është një dialog i pashkruar gjëkundi, por ndihet si dergjet pezull midis tyre. Lexuesi rri dhe shpreson, ndërsa sheh poeten “Duke pritur paqen” në përfytyrimin e tri mjellmave. Pastaj, në të drejtën e tij hyjnore, lexuesi, i kërkon poetes që duhet të mjaftohet vetëm me lamtumirën për ca fije letre, por kurrë nuk duhet të braktisë poezinë e saj te mrekullueshme, që e bën të tillë, shfaqja e saj plot mister. Vargjet e saj të sjellin në mendje ato gjallesa të detit, që rrijnë fshehur në ujëra deri sa dora e njeriut, nuk i zotëron. Pastaj mjaft të hapësh guackën. Perla është aty. Dhe perlat kane mijëra vjet që e mahnisin njerëzimin. Ndaj më duket mrekullisht përcaktuese ajo fjalë, që dikush e kish zgjedhur për një postim, duke iu referuar Natasha Lakos:

Mendje bukur!
Por s’mund ta le penën, pa sjellë këtu dhe një shënim që ndodhet në kopertinën e pasme të vëllimit “Kundërpërfytyrimi.” E ka shkruar Arian Leka.

“Natasha Lako është dalja nga rreshti. Nuk mendon të jetë e para apo e rëndësishmja e poezisë. Çdo lavd mbi poezinë e saj do të tingëllonte si të gjitha gjërat e ëmbla, që nuk na bëjnë aq mirë.”

Unë shpresoj t’i kem qëndruar kësaj këshille, edhe pse nuk ishte qëllimi im, kur u nxita të shkruaj për Natasha Lakon. Por një gjë duhet ta pranojmë apriori. Nuk është e lehtë të zhbirilosh shpirtin e poetes. Jo se ajo s’të lejon, por për shkak të dimensionit poetik që ajo përfaqëson. Dhe për këtë nuk është faji i saj. Unë vetëm shpresoj që duke qëmtuar në disa prej vargjeve, t’ia kem arritur t’ju shpalos një grimë nga arti i saj i magjishëm.

Raimonda Belli Gjençaj

Verë për prozën dhe limonët, zhveshjen dhe plogështinë,
për përtacinë hyjnore të kthimeve të imagjinuara,
për flautet e rralla, këmbët e zbathura, dhe dhomën e gjumit të gushtit
me çarçafët e bërë lëmsh dhe kripën e së Dielës, ah violina!

Shqiptarët në betejën e Thérouanne-s

Louis XII i çmonte aq shumë shqiptarët, saqë gjithnjë në momentet e vështira ai do të kërkonte ndihmën e tyre. Në kohën kur përballë tij kishte jo vetëm trupat e Maximilianit të Austrisë e anglezët e Henri VIII, por edhe dukën e Bourgogne-s, si dhe princat flamandë, një nga kështjellat strategjike, ajo e Thérouanne-s, jo larg Pas-de-Calais, mbetej e rrethuar dhe në rrezik të pushtohej. Atëherë ai dha urdhër që me çdo kusht “njëmijë kalorës shqiptarë, me nga një gjysëm derri të kripur në kurriz dhe nga një thes baruti, të niseshin drejt qytetit të rrethuar dhe të kërcënuar nga uria. Të mbrojtur dhe nga trupa të tjerë ata duhej të ndihmonin të rrethuarit.».[1]

Pas shpartallimit të ushtrisë së tij në betejën e Novarës në Italinë e veriut, më 6 qershor 1513, mbreti francez Louis XII u kthye drejt Francës që të mbrojë tokat franceze. Mbreti anglez Henry VIII synonte të pushtonte Calais dhe Boulogne-n si dhe qytetin e fortifikuar Thérouanne. Ai kishte zbarkuar me trupat e tij më 30 qershor të këtij viti ku pararoja e tij e komanduar nga Shrewsbury kishte 8000 luftëtarë ndërsa praparoja nën komandën e Charles Sommerset dhe lordit Herbert, me 6000. Vetë Henry zbarkoi me 11.000 luftëtarë, këmbësorë e kalorës. Pikërisht në veri të Francës përparonin dhe forcat imperiale të perandorit Maksimilian i I-rë. Siç shkruajnë kronistët, Henry dhe Maksimiliani u takuan në 13 gusht, në një kohë të tmerrshme stuhie. Ndërkohë mbreti anglez e kishte rrethuar qytezën strategjike të Thérouanne-s e cila mbrohej nga forcat franceze. Louis XII në krye të ushtrisë së tij u nis drejt Arras-it në mënyrë që kalorësia e tij të çante rrethimin e kështjellës së Thérouanne-s dhe tu vinte atyre në ndihmë. Në korrik, një trupë stradiotësh prej 800 luftëtarësh, të komanduara nga kapiteni de Frontailles, u nis të sulmojë anglezët në Thérouanne dhe fsherurazi arriti të hapë furnizojë me ushqime dhe barut të rrethuarit. Duke iu referuar De Frontailles, historiani Brantôme shkruan se “ai ishte gjeneral i 1200 kalorësve të lehtë, shumica e të cilëve ishin shqiptarë». Në librin e tij Quinziesme Discours, Brantôme[2], duke i bërë elozhe gjeneralit frëng De Frontailles, shton se «Mbreti i dha zotit De Frontailles gradën kolonel-gjeneral të shqiptarëve, të cilët i kishte nën urdhërat e tij dhe se ishin ata që na sollën formën e kavalerisë së lehtë, e cila deri në atë kohë nuk çmohej dhe aq në Francë“.

Për këtë betejë kanë shkruar disa studjues e kronistë. Charles Théodor Beauvais, në studimin e tij të gjatë Victoires, conquëtes, désastres, revers et guerres civiles des Français, lidhur me ngjarjet në Thérouanne, jo larg Lille-s shkruan ndër të tjera: «Perandori Maximilian me një kavaleri gjermane erdhi në Calais të bashkohej me ushtrinë angleze… Mbreti Louis XII ishte i sëmurë ndaj edhe u afrua deri në Amiens, i shtrirë në shtrat, që të vëzhgonte nga afër operacionet luftarake. Henry VIII donte të sulmonte Boulogne-n ose Abbeville-n, por Maximilian-i e këshilloi që të marshonte drejt Thérouanne-s, qytet pothuaj i lidhur me arkidukën Charles d’Autriche, sovran i Vendeve të Ulëta (Pays-Bas) që më pas do të quhej Charles Quint. Aty ishte një garnizon prej 200 ushtarësh dhe 2000 këmbësorësh, por ata s’kishin barut. Louis XII e urdhëroi Segneur de Piennes, guvernator i Picardie-s që të dërgonte atje ca rezerva, por ndërkohë duhej të shmangte që popullsia të dëmtohej nga kjo ndërmarrje. Për këtë, Piennes ngarkoi segneur De Frontailles. Dhe ai, bashkë me shqiptarët e tij, kaloi me galop përmes anglezëve dhe njerëzit e tij (800) i kaluan rezervat në garnizon dhe u tërhoqën pastaj të ndjekur nga armiku. Kjo përpjekje e guximshme ngriti moralin e ushtrisë franceze. Por rezervat ishin të pamjaftueshme. Pra duheshin të tjera. Në Këshillin e Luftës u vendos që De Frontailles, në krye të shqiptarëve të tij, të shkonte sërish me më shumë rezerva. Maximilian-i dhe Henry VIII u njoftuan për këtë ndërmarrje të re nga disa dezertorë. Henry VIII forcoi pikat nga do të kalonin shqiptarët dhe dha urdhër që t’u binin nga pas. Shqiptarët i ndeshën ata gjatë kalimit. Por anglezët ishin të shumtë. Shfaqja e anglezëve e kapi në befasi dukën De Longeville dhe pasuesit e tij që kishin ardhur të shoqëronin shqiptarët me rezervat e caktuara për në Thérouanne, por jo të luftonin. Meqë ishte vapë, kalorësit u kishin zbritur kuajve dhe ishin shtrirë në bar. Por ja kur panë “lansquenets”-ët gjermanë dhe anglezët që po afroheshin. Xhandarët francezë ia mbathën. I famshmi Bayard e frenoi sulmin e tyre të parë dhe u dha mundësi të iknin, por ai vetë u kap rob. Kjo disfatë hyri në histori me emrin «journée des éperons», (“dita e mamuzeve”), sepse francezët përdorën vetëm ushtat, (éperons). Ata pësuan disa të vrarë dhe njëqind robër. Pastaj anglezët pushtuan Térouanne e më pas Tournai, i cili kapitulloi…»

Edhe në librin e Pierre de Terrabasse Historia e Pierre Terrail, zot i Bayart,[3] ka një përshkrim interesant rreth kësaj beteje dhe pjesmarrjes së stradiotëve shqiptarë. Ja çfarë shkruhet mbi jetën dhe veprën e kalorësit të famshëm Bayart. “Një këshill lufte u mbajt në Blangy. Disa mendonin të dërgonin ushqime në Thérouanne përmes 500 luftëtarëve; të tjerë të sulmonin në mes të ditës me të paktën 800 luftëtarë. Kur erdhi radha e kalorësit Bayart, të gjithë mbajtën vesh: “Zotërinj, – tha ai, – e shoh të vështirë që të rrethuarit të ndihmohen pa bërë luftë. Madje mendoj se për çarjen e rrethimit duhet marshuar me gjithë ushtrinë dhe kjo mund të bëhet që sot duke sulmuar armikun. “ Më së fundi u vendos që të dërgohej kapiten De Frontailles me shqiptarët e tij, duke mbajtur secili nga ta në kurriz të kalit një “lard” (mishi i thatë) dhe një thes me barut, duke marshuar drejt mureve të Thérouanne-s dhe duke i hedhur në hendeqet e hapura të saj. Nga pas ata do mbështeteshin nga 1400 ushtarë që do ti ndiqnin në lartësitë e Guinegâte… Kështu, shqiptarët u nisën për të kryer misionin të ndjekur nga një turmë fisnikësh të rinj mbi kuaj. Nisma në fakt u realizua për mrekulli dhe mbrojtësit e qytetit zbritën poshtë hendeqeve dhe i morën. Kronisti anglez Edward Hall duke shkruar në kronikat e tij rreth kësaj beteje pohon se “kavaleria e lehtë franceze ishte e përbërë nga stradiotët shqiptarë të pajisur me “éperons courts“ (mamuzet e shkurtra“). Ata kishin kapuçe leshi në kokë dhe mbanin shtiza dhe heshta në duar…“[4]

Për stradiotët shqiptarë dhe ndërmarrjen e tyre të guximshme shkruan dhe kalorësi i njohur messire Martin de Bellay, historian gjithashtu, i cili në kujtimet e tij “Mémoires“, do të tregonte sesi kalorësit shqiptarë, mbajtën mbi supe mishin e thatë dhe me barutin mbi kuaj iu afruan fshehurazi bedenave mbrojtëse duke anashkaluar artilerinë dhe shigjetarët anglezë. Për ti mbrojtur nga larg qëndronin 1400 luftëtarë nën urdhërat e senjorit De Piennes dhe të La Palisse.

Një përpjekje e dytë e francezëve drejt mureve rrethuese u bë në datën 16 gusht. Në Blagny, dy kompanitë franceze komandoheshin njëra nga Louis de Longueville dhe tjetra nga Charles IV d’Alençon. Trupat franceze bashkë me stradiotët u nisën përgjatë lumit Lys drejt Bomy, jo larg kampit ku ndodhej Henry VIII në Guinegate. Ishin 800 kalorës francezë e stradiotë që do luftonin kundër 2000 anglezëve.

Kronistët shkruajnë se mbreti anglez u njoftua disi me vonesë nga agjentët e tij, pa mundur ti godiste francezët në kthim. Atëherë ai vendosi të dërgojë pas kodrinës dhjetë mijë shigjetarë, pesë-gjashtë mijë lasquenets, dhjetë topa si dhe trupa të tjera që do ti sulmonin ballas. Gjatë kthimit nga muret e kështjellës, kalorësi francez De Piennes u përpoq ti nxitonte fisnikët e rinj, por ata as që e dëgjonin. Shumica e tyre i kishte hequr kaskat ngaqë ishte vapë dhe pinin shishet e verës duke qeshur majë kuajve. Por kavaleria angleze dhe ajo e Burgonjës i priste në pritë shqiptarët. Lufta u zhvillua e ashpër edhe pse në rrumujë, duke përballuar sulmin armik. Këmbësoria angleze e nisi sulmin papritur kundër tyre duke ua prerë rrugën. Duke menduar se kishin të bënin me gjithë ushtrinë angleze, kalorësia franceze ia mbathi, edhe pse duka Longueville u përpoq ti kthente dhe t’i bashkonte rreth tij. “Kthehuni, kthehuni! Mos u hutoni! “, u thërriste ai por ata ikën akoma më shpejtë. Menjëherë të dy fisnikët u rrethuan nga anglezët. Longueville u zu rob ndërsa kalorësi La Palice, edhe pse e kishin kapur, arriti të çlirohej dhe tu ikte nga duart duke u nisur drejt Blangy. Plot dhimbje, kalorësi i famshëm Bayart si dhe François de Sassenage u kthye bashkë me trimat e tij. Gjatë udhës u doli një hendek i madh ku kishte një urë të vogël sa vetëm dy vetë mund të kalonin, por dhe atë u kapën rob dhe e çuan para mbretit Henri VIII dhe perandorit Maximilien… Që atëherë, kjo betejë hyri në histori si „Journée des éperons“ (Dita e mamuzeve), meqë kalorësia franceze ia mbathi.

Me thyerrjen e ushtrisë franceze, Therouanne ra në 22 gusht. Të rrethuarit e kuptuan se duhej të dorëzoheshin para artilerisë angleze, e cila më pas i shkatërroi të gjitha bedenat e fortifikimet e qytezës. Ndërkohë mbretin Henry VIII e lajmëruan se ushtria skoceze aleate e Francës, kishte përfituar të sulmonte tokat angleze, por beteja me anglezët do të sillte shpartallimin e tyre. Më 23 shtator mbreti Henry VIII hyri në mënyrë triumfale në Lille.

Androniku i Korfuzit dhe stradiotët e mbretit anglez

Kronisti i shekullit XVI Androniku i Korfuzit, apo Andronic Nucios, siç kishte emrin e familjes (Nicandre de Corcyre, i cili përmendet edhe në disa libra historikë mbi ngjarjet e mëdha të shekullit XVI në Europë), është një nga personazhet e çuditshme të kësaj periudhe. Ai pati rastin të njohë nga afër shumë princër, mbretër e fisnikë të shquar por dhe personalitete të botës shqiptare që ishin shpërndarë tej territoreve të Shqipërisë së pushtuar në atë kohë nga perandoria osmane.[5] Androniku ishte një qytetar i Korfuzit, i lindur atje në atë kohë që ishulli ishte ende nën zotërimin e Republikës së Venedikut. Në vitin 1537, pas rrethimesh e përpjekjesh të mëdha, ushtria osmane mundi ta pushtojë e ta plaçkisë ishullin përballë brigjeve shqiptare. Familja e tij fisnike arriti të largohej nga Korfuzi dhe gjeti strehë në Venedik, ku kishte një komunitet shqiptarësh ortodoksë e katolikë, shumë prej tyre të ardhur dhe nga Peloponezi si dhe grekë e kroatë, apo shumë hebrenj. Pikërisht atje ishin vendosur më parë dhe stradiotët e famshëm si Merkur Bua Shpata, Bokali, Buziki apo dhe Gjergj Skënderbeu i ri. Në Venedik, Androniku nisi të punojë si kopist i dorëshkrimeve të vyera, kodikëve, etj. Ishte në shërbim të një fisniku spanjoll me emër Hurtado de Mandoza. Kopjonte pra dorëshkrimet nga greqishtja e vjetër apo latinishtja. Pikërisht në këtë periudhë në Venecie ndaloi një udhëtar jo i zakonshëm: ambasadori i perandorit Charles Quint, i cili e kishte mundur mbretin francez François I. Ishte flamandi Gerard Veltwick de Ravenstein, i cili po udhëtonte nëpër Europë. Pa hezituar Androniku shkoi ta takojë dhe duke i treguar ambasadorit aftësitë e tij dhe njohjen e disa gjuhëve të huaja përveç greqishtes, e bindi atë ta shoqëronte gjatë udhëtimeve të tij diplomatike, së pari drejt Stambollit pranë Sulejmanit të Madh, por edhe drejt Francës, Anglisë e gjetkë. Ishte viti 1545 dhe që nga ky moment ai do të quhej Nicandre de Corcyre, siç kishte bërë dhe bashkëkohësi i tij Nicolas Chalcondylas që quhej në fakt Laonikos. Kështu Androniku e la punën e kopistit si dhe familjen në Venecie dhe shoqëroi ambasadorin në atë udhëtim europian nëpër Konstantinopojë, Itali, Flandër, Brabant, Calais, Londër, Paris… Një eksperiencë e jashtëzakonshme për një kronist si ai, i cili ngado që shkonte mbante shënime që do t’i mbeteshin historisë. Siç shënon në kujtimet e tij, nga Venecia, dy anije veneciane e shoqëruan ambasadorin dhe njerëzit e tij drejt brigjeve të Ilirisë (Epidor), nga ku pastaj ata morrën rrugën tokësore drejt Maqedonisë, Thrakës, duke mbërritur së fundi në Konstantinopojë, ku i priti sulltani Sulejmani i Madh. Pas bisedimeve ata morën rrugën e kthimit duke kaluar përsëri nga Thraka drejt Epidorit, ku një anije e quajtur “Aquilé“, do t’i merrte për t’i çuar drejt gjirit të Triestes, nga ku pastaj, do të drejtoheshin drejt qyteteve Padova, Ferrare, Mantova, Verona, Trente, Bolzano, nëpër Alpe, drejt Augsburg, Danube, Rhin, Aix-la-Chapelle, Ultrech, Bruxelles, Anvers, Gand, Bruge, Hollandë, Calais, Londër, etj.

Në atë kohë ai e shoqëroi ambasadorin dhe gjatë takimit të tij me mbretin anglez Henry VIII, i cili ishte aleat me perandorin Charles Quint. Pikërisht në Londër do të kishte rastin të njihte trupën e famshme të stradiotëve shqiptarë që mbante afër mbreti anglez. Në atë kohë sapo kishte shpërthyer një kryengritje në Skoci, por mbreti anglez që mbante afër tij stradiotët shqiptarë të Peloponezit, dërgoi trupën e stradiotëve të komanduar nga kapiten Thomas. Ata kishin ardhur nga Nafplio ku ishte kështjella e fortë veneciane, apo Argolidha dhe kështjella e Argos, ku siç dëshmojnë shumë historianë të kësaj kohe, veçanërisht venecianë, Nafplio dhe Argolidha banohej kryesisht nga shqiptarët, të cilët në Perëndim, meqë vinin nga Peloponezi dhe flisnin edhe greqishten, i quanin nganjëherë grekë. Pra trupat e kapitenit Thomas i dhanë fund rrebelimit me shpatat e tyre dhe veçanërisht heshtat e gjata që përdornin stradiotët, të cilët luftonin në këmbë mbi kalë. Më së fundi skocezët u dorëzuan dhe dërguan një delegacion pranë mbretit duke pranuar pushtetin e tij. Pasi u kthyen nga Skocia e nënshtruar, mbreti anglez i nisi ata drejt brigjeve të Francës, në anën tjetër të La Manche ku do të zbarkonte dhe vetë më pas. Përmes gjuhës Androniku u bë mik i tyre dhe i pëlqente aventura. Duke dëgjuar bëmat e tyre, iu lut ambasadorit që ta lironte nga detyra, meqë donte të niste një aventurë të re në jetën e tij: të shkonte me trupën stradiote. Dhe ambasadori e mirëkuptoi duke i dhënë leje, para si dhe duke i falur një kalë nga ana e tij. Kështu, Androniku u gjend në brigjet franceze bashkë me stradiotët. Në shënimet e tij të botuara më pas, ndër të tjera, rreth kësaj ekspedite ushtarake ai ka shkruar:

Kapiteni Thomas

“Pra mbreti Henry VIII dërgoi në Boulogne pikërisht kapitenin Thomas nga Peloponezi bashkë me trupën e tij dhe i besoi mbrojtjen dhe qeverisjen e pjesës së poshtme të qytetit dhe të portit. I tha se të gjithë banorët e qytetit do i bindeshin. Mbreti i kishte dhënë një gradë me shumë prestigj dhe ai ruhej nga shumë bodigardë. Çdo ditë bënte ndeshje të shkëlqyera kundër francezëve, çka i jepnin atij akoma më shumë lavdi. Shpesh dilte dhe bënte inkursione në krye të një grupi të vogël kundër armiqve që ishin në një numur shumë të madh, të cilët i shpartallonte. Armiqtë e kishin shumë frikë. Një ditë Thomas mori vesh nga pararoja e tij se të nesërmen francezët do të transportonin me karro në kështjellën e tyre ushqime, topa, armë dhe mjete luftarake, dhe se një trupë e rëndësishme e formuar prej shumë ushtarësh dhe kalorësish do ta shoqëronin. Kur u njoftua nga njerëzit e tij, menjëherë mblodhi ushtarët e vet dhe u dha urdhër të përgatiteshin me nxitim. Sapo ngjeshën armët, ata u hipën kuajve dhe morën rrugën drejt qytetit Therrouane dhe Ardes. Mendova se duhej t’i ndiqja jo thjeshtë për të parë duart e tyre të lyera me gjak por për të vëzhguar se si i kapnin armiqtë e tyre gjatë sulmeve që bënin për çka gjithë bota fliste shumë. Pra, të hipur mbi kuaj, ne morrëm udhën. Pesëqind e pesëdhjetë burra shoqëronin kapitenin Thomas. Pritëm të agonte dhe ishim në pritë në rrugën nga ku do të kalonin francezët, e cila ishte në një zonë moçalore. Dhe në agim pararoja n’a paralajmëroi se francezët kishin dalë nga qyteti dhe po drejtoheshin tutje nga kështjella. Pararoja po n’a njoftonte, kur ndërkohë pamë ushtarët e pararojës armike me armët e tyre që shkëlqenin çka ishte një pamje e jashtëzakonshme. Kapiteni Thomas i mblodhi të gjithë njerëzit e tij dhe u mbajti një fjalim.

Fjalim i kapitenit Thomas për ushtarët: “Ushtarë, ju që luftoni për mua, siç e shikoni sot ne gjendemi në skajin ekstrem të tokës. Ne luftojmë për një mbret dhe për një popull që janë qendra e gjithçkaje. Ne kemi ardhur këtu pa sjellë asgjë nga vendet tona, veç vlerën e kurajos dhe të forcës së sprovës. Ja pse ne ndeshemi burrërisht kundër atyre që na luftojnë. Edhe pse kundërshtarët tanë duken më shumë se ne, ata s’mund të bëjnë asgjë kundër nesh dhe virtyteve tona. Ne nuk i trembemi barbarëve. Le të tregojmë trimëri dhe të tregojmë se ortodoksët që gjenden në vendin më të largët të Europës, arrijnë të bëjnë bëma të mëdha. Kështu ne do të arrijmë të bëjmë të njohur lavdinë tonë tek perëndimorët dhe popujt që jetojnë përtej oqeanit dhe kështu ne do të përfitojmë përkujdesjen e përjetshme të mbretërve. Le të shkojmë ushtarët e mi, le të sulmojmë armikun me kurajo e furi, le ti skuqim brigjet e oqeanit me gjakun e armiqve tanë. Përmes aksioneve tona le tu tregojmë atyre se ç’është vlera e burrit, çka çmohet shumë nga grekët…“

Kështu foli Thomas. Të gjithë morën zemër dhe u vunë në dy rradhë, ku njërin ia besoi Eleazarit, ushtarit të tij që mbante flamurin dhe rradhën e dytë e kryesoi vetë. Flamurmbajtësit i dha urdhër t’i shpartallonte armiqtë. Së fundi, mori bodigardët e vet dhe menjëherë duke tundur shtizat u hodh mbi armiqtë. Pasi hodhi kundërshtarin e parë që iu shfaq përpara, duke goditur të dytin ai vazhdoi sulmin e tij. Kur heshta iu thye, ai iu sul armiqve me shpatë duke vazhduar me të njëjtën trimëri. Dhe të tjerët nuk munguan të tregojnë vlerat e tyre si burra trima, të denjë për tu lëvduar. Francezët, edhe pse me kurajo dhe trima, e bënë luftën e tyre pa rregull, të shpërndarë nga sulmi i atyre të ardhur nga Greqia. Eleazari, mbrojtësi i flamurit që i ishte sulur pararojës, kishte krijuar aq hutim në rradhët e armiqve sa ata ia mbathën. Meqë terreni ishte me rërë, kuajt e atyre që iknin rrëshkisnin dhe kalorësit binin në duart e tyre. Francezët që arrinin të shpëtonin u strehuan në qytetet pranë në Ardes dhe Therouanne. Thomas dhe trimat e tij arritën një fitore të mrekullueshme dhe patën shumë trofe si karro me ushqime, shumë topa dhe armë. U kapën dhe 30 kalorës me pazmore dhe bashkë me trofetë u kthyen në Boulogne, ku u pritën me thirrjet e fitores. Të gjithë thërrisnin për kurajon dhe famën e tij dhe të kompanisë së tij. Gjatë atij inkursioni u vranë 30 ortodoksë dhe u plagosën 40 prej tyre, ndërkohë që nga francezët kishte 360 të vdekur dhe 100 të plagosur, apo më shumë. Edhe Thomas u plagos, i goditur në kofshë nga një heshtë. Dy armiq e kishin sulmuar dhe e kishin goditur përballë dhe anash, pa mundur ta hidhnin nga kali. Këto bëma lufte të kapitenit Thomas e bënë atë akoma më të lavdishëm tek mbreti i Anglisë. Ai e konsideronte atë si një nga gjeneralët më të mirë dhe dha urdhër t’i jepnin çdo vit një shumë të madhe parash. Ditët më pas nuk pata ndonjë ngjarje të shënuar, veç inkursioneve dhe sulmeve të vazhdueshme. Herë kapeshin ushtarët e një kampi dhe herë nga kampi tjetër. Pastaj pagoheshin haraçet dhe ata liroheshin. Këto ishin ngjarjet e luftës së mercenarëve të huaj si dhe të mercenarëve që kishin francezët (kronistët francezë tregojnë në shkrimet e tyre se ata që shkonin drejt kështjellës ishin stradiotë shqiptarë nën shërbim të mbretit francez, L. R.). Aksionet e anglezëve dhe të francezëve nuk kishin ndonjë rëndësi të madhe. Megjithatë pati një betejë të ashpër dhe mizore, aq sa të dyja palët i trajtuan robërit në mënyrë shumë brutale dhe i masakruan mizorisht: as haraçi e asgjë tjetër nuk e pakësoi furinë e tyre, apo të tregoheshin më të mëshirshëm. Përkundrazi, kjo betejë i bëri akoma më të egër të dy popujt. Dhe ja çfarë ndodhi: mbreti Henry mendoi se ishte e nevojshme të ngrinte një kështjellë pranë bregut të oqeanit, shtatë milje nga Boulogne dhe njëmbëdhjetë milje nga Calais, në një vend që kishte një liqen shumë të madh. Por sapo paqja u nënshkrua, të dy mbretërit i kthyen ushtritë e tyre. Shumë njerëz u kthyen në shtëpitë që kishin, të tjerë shkuan në qytete e vende të tjera, duke u shpërndarë secili ku mundej. Kapiteni ynë Thomas u kthye në Angli, ndërsa unë dhe disa miq të mi kishim dëshirë të ktheheshim në Itali. Kështu i kërkova leje kapitenit Thomas që të largohesha dhe ai më la plot dëshirë duke më dhënë me bujari para dhe një kalë. Ai tregohej gjithnjë i shkathët në çështjet e luftës, madje më me shumë kurajo dhe inteligjencë se ç’mund  të mendohet. Kështu, nga Boulogne u nisa drejt Calais. Pasi përgatita gjithçka për udhëtimin tim, ditën tjetër u nisa. M’u duk me interes të shkoja në Francë duke kaluar nga Belgjika, meqë ky vend nuk ishte në luftë: pothuaj në gjithë territorin e tij zotëronte paqja…“[6]

Kur zbarkoi në Paris, Androniku u habit shumë me parisianët dhe nivelin e qytetërimit, me universitetin e Sorbonne-s si dhe kulturën e një populli. Më pas, ai do t’i drejtohej Venedikut, për të shkuar pranë familjes së tij. Udhëtimi i tij i fundit kishte qenë ai drejt brigjeve të Korfuzit, Patras, Nafplios, ishujt e Egjeut dhe ishujt jonianë. Më pas, në Venecie ai botoi librin e tij me tre pjesë, i cili shumë shpejt humbi në bibliotekat e Venedikut.

Stradioti Teodor Maneshi

Stradioti Teodor Maneshi (Théodore Manessy) ishte një nga kalorësit e famshëm për të cilin shkruhet në kronikat franceze, veneciane apo italiane në përgjithësi. Gjurmët e tij i gjejmë  që në përleshjet e para kundër osmanëve në ishullin e Zantes kur ushtria osmane e Gedin Ahmad Pashës rrethoi ishullin që mbrohej nga stradiotët shqiptarë nën flamurin e venedikasve meqë guvernatori i ishullit ishte caktuar nga Senati venedikas. Por Maneshët ishin një familje e madhe. Nga arkivat venedikase mësohet se që më 7 qershor të vitit 1487, ishte vendosur nga Senati: “Të shpërblehen dy vëllezërit stradiotë Manesi (Mandi dhe Demetrio), dy bijtë e Marin Manesit, i cili në kohën e luftës së Peloponezit, ishte rrjepur mizorisht nga turqit“.[7] Më pas Teodor Maneshi kaloi në Venecie ku u dallua në betejat e vitit 1508. Në shkurt të atij viti bashkë me kondotierin Bartolomeo d’Alviano niset për në inkursionin e tij drejt Cadore-s përmes Val Zoldana. Bashkë me Konstantin Paleologun (Arianiti), ai ka si detyrë të lufojë nga krahët ushtrinë imperiale gjermanike. Në muajin mars, me harkëtarët e tij mbi kalë (balestrieri) i sulmon përsëri gjermanikët, duke bashkëpunuar me kapitenët Franco dal Borgo dhe Piero Querini. Më 1509 niset drejt Kroacisë të luftojë kundër osmanëve (në Kapodistria dhe më pas në Slloveni ku në Postunia gjendet Teodoro Rali dhe Konstantin Arianiti ku i priu një trupe prej 60 kalorësish stradiotë. Në betejën e zhvilluar vriten 20 kundërshtarë. Në mars të vitit 1510 ai e lë Istrian dhe lufton në Adige. Në maj, Këshilli i të Urtëve (Consiglio des Savi) i Venedikut i cakton si shumë pagën e 64 dukateve që do të paguhet në tetë pagesa rresht. Në vjeshtën e vitit 1516 e gjejmë në rrethimin e Veronës. Paga e trupës së tij shkon në 688 dukate. Më 1520 është në Friuli. Në qershor të po atij viti shkon në Shqipëri, në mbrojtje të Tivarit. Në gusht të vitit 1521, Merkur Bua kërkon që ai të vijë e të bashkohet me të dhe e dërgon tek princi Federico Gonzague. Pas një farë kohe vihet në shërbim të Kishës (Vatikanit). Në maj të vitit 1527 shkon në Lombardi në ndihmë të Gian Giacomo des Medici me 50 stradiotet e tij, 20 këmbësorë dhe 150 harkëtarë, në luftë kundër Ludovico Barbiano da Belgiosio. Në qershor është përgjegjës i kampit ushtarak të Merkur Buas në Cassano d’Adda, kundër imperialëve. Më 1536 është në Piemonte ku vihet në shërbim të Francës kundër gjermanikëve me 100 kalorësit e tij stratiotë të kalorësisë së lehtë. Në pranverë të vitit 1537 ndodhet në Francë duke luftuar nën komandën e princit Claude Annebault. Teodori mori pjesë në betejën e Therouanne-s bashkë me Giorgio Capozemadi dhe Francesco Bernardino de Vilmercante, me detyrën që të thyejë rrethimin e Therouanne nga imperialët gjarmanë dhe anglezët dhe të fussnin ushqime (vettovaglie) në qytetin e rrethuar. Me vete ka dhe 400 shigjetarë. Në qershor, me 200 stratiotët e tij, del nga Hedin për të mbështetur princin Annebault që shkon drejt Guinegatte. Kalorësit e tij sulmojnë duke shkaktuar alarm të madh në trupat imperiale por papritur Annebault jep sinjalin e tërheqjes. Në mjegullën e natës, pararoja franceze lufton me pjesën më të madhe të ushtrisë kundërshtare që u vjen nga krahët, çka krijon një çoroditje të madhe në fushën e betejës ku madje nga që nuk shihet luftojnë dhe kundër njëri-tjetrit. Më së fundi, kavaleria imperiale sulmon francezët dhe e kap rob princin Annebault që ra nga kali si dhe Francesco Bernardino de Vilmercate. Po kështu u kap dhe shqiptari Georges Capozemati. Në qershor të vitit 1538 Maneshi është ende në Francë, në mbrojtje të kështjellës së Suse me 200 kalorësit e tij stratiotë. Trupat e tij i bashkohen atyre të kapitenit Brissac dhe ngjitet në një lartësi nga ku sulmon kundërshtarët. Imperialët marrin arratinë duke lënë pas 300 të vrarë, 60 ushtarë robër si dhe 4 flamurë. Teodor Maneshi vdes në vitin 1545…

[1] Histoire d’Enguinegatte, Valeri Delépine.

[2]Pierre de Bourdeille, i quajtur Brantôme, (1540-1614), ishte një kalorës me famë që mori pjesë në mjaft luftra, por në fund të aventurave të tij ushtarake, ai u tërhoq në kështjellën e tij për të shkruajtur kujtimet.

[3] Histoire de Pierre Terrail, seigneur de Bayart, Pierre Louis E. Alfred Jacquiert de Terrabasse Paris.

[4] Edwrd Hall, Chronicle », 1809, f.543,550.

[5] Para disa vitesh, në Francë janë botuar kronikat e tij nën titullin “Udhëtim në Perëndim“, të përmbledhura në një libër të vetëm dhe të përkthyera nga studjuesi francez Paolo Odorica, me një parathënie të studjuesit të kësaj epoke Yves Hersant, ku ai shkruan: “Nicandre njohu një fat vërtet të çuditshëm. Duket se historia e trajtoi keq atë, duke e kthyer në një kopist të thjeshtë, rol, të cilit ai i shpëtoi për ca kohë, për të takuar pastaj mbretër e perandorë, sulltanë, ambasadorë e prijësa të mëdhenj ushtarakë. Por libri i tij me kujtime ra në pluhurin e bibliotekave, libër nga i cili, ai priste nderime e lavdi, dhe kjo ndodhi sepse ajo u shkrua në një gjuhë të vdekur…” Do kalonin tre shekuj që një studjues anglez J.A. Cramer e zbuloi në një bibliotekë të pluhurosur nga koha e të harruar dhe përktheu sëpari veç një nga tre librat e tij në latinisht, vëllimin e dytë që kishte lidhje me mbretërinë angleze. Dy librat e tjerë u bënë të njohur shumë më vonë.

[6] Kur zbarkoi në Paris, Androniku u habit shumë me parisianët dhe nivelin e qytetërimit, me universitetin e Sorbonne-s si dhe kulturën e një populli. Më pas, ai do t’i drejtohej Venedikut, për të shkuar pranë familjes së tij. Udhëtimi i tij i fundit kishte qenë ai drejt brigjeve të Korfuzit, Patras, Nafplios, ishujt e Egjeut dhe ishujt jonianë. Më pas, në Venecie botoi librin e tij me tre pjesë, i cili shumë shpejt humbi në bibliotekat e Venedikut.

[7] Dokumenta të shekullit XV për Historinë e Shqipërisë, Vëll.14, Botim i Universitetit Shtetëror të Tiranës, 1967.

XXIX – 2020 VITI I AT GJERGJ FISHTËS – Visar Zhiti: Fishta e lajmëroi ardhjen e komunizmit 9 vjet para triumfit në Rusi – Përgatiti Fritz RADOVANI

Visar Zhiti: Fishta e lajmëroi ardhjen e komunizmit 9 vjet para triumfit në Rusi –

SHKRIMTARI VISAR ZHITI SHKRUEN:

(fragment)

Gabim i madh: të besojmë se jemi vetëm,

që të tjerë erdhën dhe pastaj u larguan

si një shkëlqim i shpejtë kapur nga radarët,

megjithatë, ka të ngjarë që hapësira

të ketë qenë e mbushur me njerëz,

e mbushur deri në buzë me energji

që nuk mund t’i shohim, që nuk i ndjejmë

edhe pse na afrohen neve aq shumë

dhe jetojnë bri nesh duke u shpërbërë,

duke vdekur, duke pushtuar planete të tjera,

duke u bërë reveransë yjeve të tyre

arrogantë dhe të mëdhenj duke u hedhur

gurë të mprehtë hënave të veta. Dhe, edhe ata

s’pushojnë së pyeturi veten, nëse janë të vetëm,

dhe e vetmja gjë që dinë dhe duan të dinë

është se ka një pus pa fund të thellë

hapur midis dritave të tyre dhe tonave.

Përvjetore

Me rastin e 82-vjetorit të vdekjes së poetit shqiptarë – MIGJENI, 13 tetor 1911 – 26 gusht 1938

Kujtime për Migjenin nga shoku i bankës – Pande Popovski, gazetar

Millosh Gjergj Nikola – Migjeni (1911 – 1938) është iniciator i literaturës sociale përparimtare në letërsinë e re shqiptare i përballur me mjerimin në paralagjen e qytetit të lindjes Shkodrës, gjatë kohës së shkollimit dhe në shërbimin e mjerë të mësuesisë në fshatin Vrakë, në afërsi të Shkodrës, si dhe në Pukë – ai deri në vdekjen të tij e hershme në sanatoriumin Torre Pellice, afër Torinos (Itali), i ka pikturuar (përshkruar) frutet e fantazmave të neveritshme, rrugëtimin e tij të mjerë nëpër bjeshkë, ku atje mjerimi ka qenë përditshmëri. Poezia e tij nuk ka qenë e privuar nga mendjemprehtësia inventive, aspirata për gjurmimin e ëndrrës dhe zgjëndrrës, hulumtimi i humnerave të pafund, mirëpo poende më shumë ka gjurmuar për jetën dhe për të vërtetat e saj. Në motivet, kryesisht sociale, ka proteste, të cilat kanë paralajmëruar kryengritësin herët të këputur në hovin e krijimtarisë. Sepse – vjershat e tij më të mira me të drejtë kanë mbirë nga shqetësimi me mospajtimin e zogoizmit (Mbretin Zog) e mundimeve të mëdha kohore, kur e drejta feudale e agallarëve dhe begllerëve e përcakton rrjedhjen e shoqërisë dhe vlerën e mendimit dhe parimeve.

Poezia e Migjenit është rrëfim tragjik më vete dhe njëkohësisht protest. Shqetësimi i saj është zemërdhimbshëm dhe fjalë sentimentale, andej nuk e cakton tërheqjen e poetit në ëndërrimet subjektive dhe në pafuqishmëri. Ajo, në kohën kur poeti këndonte dhe më vonë, shfaqet si akuzë dhe shpejtë privohet nga iluzioni i dhembjeve të ndryshme.

Migjeni la trashëgim librin me vjersha “Vargjet e lira” dhe njëzetë proza poetike, skica dhe novela.

Vjershat i la nën titullin e lartpërmendur të botuar për gjallje të autorit, qysh më 1936, mirëpo menjëherë u konfiskua nga policia e atëhershme. Prej 1944 deri në ditët tona janë botuar shumë botime (ku është inkorporuar edhe proza e tij) si në Shqipëri, poashtu edhe te ne (duhet shtuar: Kosovë, Maqedoni dhe Mal të Zi, M.S.), shih: Migjeni, “Vargje të lira” të përkthyera nga shqipja në serbisht nga Dr. Esad Mekuli (1916-1993). Botoi “Jedinstvo” – Prishtinë, 1968. hyrjen e këtij kontributi e shkëputa nga Pasthënia e përkthyesit (E.M.), fq. 83.

* * *

Pande Popovski (1911-1987) u lind në bregun e Liqenit të Prespës, në Carev Dvor (Saraji i Krajlit), në afërsi të qytetit të Manastirit. Është (ishte) bashkëmoshatar i Migjenit. Së bashku i ndoqën mësimet në gjimnaz dhe seminarin teologjik në Manastir.

Arsimimin e lartë e përfundoi në Beograd dhe në Shkup (teologjinë dhe filozofinë). Ai është gazetar nga themelimi i Radio Shkupit – redaktor dhe report me mbi 30 vjetë përvojë pune, vini re (viti 1978). Është fitues i Shpërblimit për vepër jetësore “Kërste Misirkov” për gazetari në R.S. të Maqedonisë, si dhe i Shpërblimit Federativ – Diploma “Mosha Pijade”. Në vendlindjen e tij, nga të ardhurat monetare dhe nga shpërblimet e ndryshme për reportazhe, ka themeluar fondin për nxënës. Prej këtij fondi nxënësve më të mirë në mësime vit për vit iu ka nda nga një orë dore […].

Pande Popovski edhe tani është gazetar-reporter mjaft aktiv në shtëpinë e radios së vet, në cilën mendon të përfundoj aktivitetin e opusit gazetaresk. P. Popovski, ndërroi jetë më 1987 në moshën 76 vjeç në Shkup.

– Ju lutem, do të shprehni dëshirë për lexuesit e “OKO” me rastin e 40-vjetorit të vdekjes së Migjenit, të shokut tuaj të Shkollës dhe mikut të ngushtë të na thoni diçka më shumë për përshtypjet tuaja nga ajo periudhë e largët?

– Kanë kaluar më tepër se pesë dekada e tëhu, nga ditët tona kur jemi njohtuar së bashku. Dhe asnjëherë deri në këtë çast. Për te asnjë fjalë se kam shkruar! E tani? Ja, po e kërkojnë të rinjtë që diçka të shënoj për mikun (çiftin) tim nga bankat e nxënësit. Unë… vjeshtë e jetës – për një pranverë! Ndërkaq, jo vetëm unë që jam borxhli, përkundrazi edhe moralisht jam i obliguar e po aq më tepër i dëshiruar nga tërë zemra të këlthas: Shoku im! Ti je njëri nga më të rrallët, i cili edhe po të doje të nuk mund të vdesish… je i gjykuar jetëmot të mbetesh riosh…

Jemi takuar qysh si fëmijë të papjekur (axhami), në shpatijet e majet e Pelisterit, në një qytet me tre emra – Heraklea-helene, Monastiri-osman dhe Bitolla-sllave. Ky ishte ai qyteti.

Për herë të parë jemi kapur dorë për dore, të një dite vjeshtore, kur jemi gjendur në “rrjesht për dy”, jemi nisur nga internati teologjik në bankat e gjimnazit në bregun e mëngjër të lumit Draor të Manastirit. Ka pasur aty, në atë internat shumë fëmijë varfanjak të këputur nga viset e ndryshme të ish-Jugosllavisë së vjetër: nga Sërbia. Vojvodina, Lika, Maqedonia, nga Shqipëria. Kemi mësuar në gjimnazin, kurse kemi jetuar në internatin teologjik.

Me Migjenin kemi qenë në të njejtën klasë, në një bankë së bashku, si dhe në të njejtën sallë të ngrënjes së internatit, gjithmonë njëri-pranë tjetrit në të njejtën ulëse! Spontanisht dhe shpejt jemi miqësuar, kështu siç e bëjnë zakonisht të gjithë fëmijët e botës. E çka është ajo më shumë që ne na afroi, ajo çka ne kemi qenë në mënyrë intuitive jemi ndjer qytetarë të “rendit të dytë” në një mbretëri të egër.

– Më duket se edhe tani po e shoh: pak më i lartë se unë, shëndetlig, me faqe të verdha, gjithnjë me sy të përndezur dhe të drejtuar gjëkund larg, mendosh në majolet e maleve mbi qytet ose në fushën e brishtë të pakufishme të Pellagonisë.

– Më kupto! – ofshante nga ndonjëherë – më së rëndi e kam që patjetër çdo buzëmbrëmje, si tufa e qengjave të vemi në kish në meshën e mbrëmjes… E të dielen nga dy herë… kush e ka menduar e vraftë Zoti!

Atje, në dyshemenë e mermertë e të ftohtë të kishës së Manastirit, atij (Migjenit) filluan ngadalë ti skuqen mollëzat e fytyrës dhe ti shpërthejë nga gjoksi i njom ndonjë kollitje e thatë.

Ka qenë i qetë, përjetësisht i heshtur, në bisedat tepër të rralla, fliste me fluoditet të vërtetë stili. Mirëpo, dinte edhe të “venitej” me sy dhe gjuhë, veçanërisht nëse ndonjëri padrejtësisht e fajsonte, po qoftë ai cenzori ose vetë edukatori (pedagogu).

Në atë internatin tonë, krahas atyre pesë orë mësimi në gjimnaz, kemi pasur edhe nga katër-pesë orë mësim në orët e mbërmjes. Kjo quhej “mjeshtëri” dhe kjo ekzekutohej nën mbikëqyrjen e censorit kujdestar.

Migjeni pak i mësonte leksionet, sepse ka qenë ndër të rrallët i vëmendshëm në ligjërata. Ka qenë jashtëzakonisht mendjemprehtë (inteligjentë). Ai më së shumti lexonte literaturë, dhe ate klasike. Ky lexim të gjithë neve na ndihmoi ta zgjerojmë horizontin dhe orbitën tonë. Sepse, ç’na kishte ngelë neve tjetër në ato mure të mbyllura, vetëm të mësojmë, e të mësojmë. Leje-dalje në qytet kemi pasur një herë në javë, dhe ate të dielen paradite.

Krahas atyre orëve të lira të pritura çdo të diele, më të dashura për ne kanë qenë takimet letrare me gjimnazistët e qytetit. Ato i organizonte shoqata letrare – teologjike dhe e gjimnazistëve. Në ato takime letrare vinte deri në diskutime të zjarrta, veçmas për disa individualitete letrare dhe jo vetëm për probleme letrare. Migjeni – Millosh Nikoliç (!), sido që të jetë, ashtu duhej të regjistrohej në gjimnaz, në ato takime i lexonte edhe vjershat e veta të para. E qartë, ato duhet të ishin të shkruara në gjuhën serbo-kroatishte, si e folme e vetme e pranuar ose duhej të ishin të përkthyera në atë gjuhë.

Njato vjershat e tij të para, të cilat i kam dëgjuar në takimet letrare, ose ato të cilat ai mi ka lexuar ndonjëherë, m’i lexonte në pëshpëritje në dhomën e fjetjes, kishin përmbajtje, ishin analiste dhe ngapak alegorike.

Kam pasur përshtypje se me frymën e tij vërsulej dhe në muret me të cilët kemi qenë të rrethuar dhe në të gjitha meshat e mëngjesit dhe të mbrëmjes, që patjetër duhej të ishim të pranishëm. Madje, edhe në çdo gjë që neve na ngulisnin në kohë edukatorët dhe censorët.

Para disa vite një profesor i letërsisë nga Universiteti i Tiranës, si shokë i ngushtë i Migjenit nga ditët e para të gjimnazit, ma bëri edhe këtë pyetje:

– Ju lutem, Migjeni ka qenë progresiv, revolucionar dhe poet i madh. Vallë, kush në te ka pasur ndikim nga poetët sovjetik, sepse në poezinë e tij ka disa pika puçëse mendimi?

– Jo, jo, i dashur profesor, në atë kohë, në ato banka të gjimnazit, askush nuk ka pasur ndikim, sepse në ato rrethana në të cilat kemi jetuar, të rrethuar me mure dhe me edukatorët bjellogardistët rus, as ata, po kushdo qoftë nga ne nuk ka mundur të vjen deri te letërsia sovjetike!!! Krejt çka është revolucionare, humane dhe sociale në poezitë e tij të para, këte unë ua vërtetoj juve, ajo është personalisht e tij, origjinale, e shkëputur nga zemra. Sepse Milloshi Migjeni – nuk ka qenë kopjues i askujt. Ai e ka paraqitur (pikturuar) ate në të cilën ka jetuar dhe botën që e ka parafytyruar çfarë duhet të jetë. Si të tillë e kam njohur dhe e kam mbajtë në mend.

Edhe diçka tjetër: ai shoqërimi jonë i vërtetë dhe intim në rini, mendoj, se është rrënjosur në mua që gjatë tërë jetën të mbetëm mik i sinqertë dhe mik i çdo pinjolli të popullit të tij.

Përktheu: autori

SHTËPIA E MEGIT

Unë desha ta filloja këtë shkrim me Megin.Kaçurelsen e vogël trevjeçare, që e ndryshoi jetën e prindërve të saj dhe shumë të tjerëve, nga komuniteti shqiptar i Windsorit.

Asnjeri nuk e merr dot me mend para se ta provojë, se sa e gjatë dhe e vështirë është rruga përtej largësive, qoftë edhe në një vend jashtëzakonisht miqësor dhe me një respekt të veçantë për çdo gjë njerëzore, siç është Kanadaja.

Ne na përzuri viti i çmendur 1997!

Pjesa më e madhe e të ikurve në këtë qytet, janë pas atij viti, që askush nuk ka dëshirë të flasë për të, as për ta kujtuar. E kështu del që s’je gjë tjetër, veçse “një rrënjëshkulur’.
”Apo s’ ka furtuna e dimra të gjatë, të lodhshëm, ku secili pyet veten: “përse ndodhem në këto anë, larg detit dhe diellit tim?”

Sado të përpiqesh, zor se i gjen fjalët e përgjigjet për pyetjet që të mundojnë. Ndërsa alarmi shtohet nga lajmet e hidhura që vijnë çdo ditë. Bota me të vërtetë është bërë e vogël, deri sa ç’ndodh në Tiranë, apo në Vlorë, i sheh në ekranet e televizorëve në çdo cep të dheut.

E ja papritur, në këto ditë, merr një lajm të jashtëzakonshëm, nga mami i Megit; pas një pritje tepër të gjatë, po vjen një bebe, si një engjëll i zbritur nga qielli për të na gëzuar të gjithëve, të mëdhenj e të vegjël.

Megi ish plotësimi i jetës sonë dhe një nga përgjigjet e pyetjeve që i bënim vetes, se jemi këtu kaq larg, për të ndërtuar një jetë të re, krejtësisht të re nga ajo që lamë pas. Një çmenduri e vërtetë, me hapje deposh plot armë të mallkuara e kallashnikovë rusë, që kërcasin qoshe me qoshe, vrasin njerëz të pafajshëm, ndërsa Presidenti i Republikës rizgjidhet përsëri në Parlament, në mes të luftes civile.

“Ndaluni njerëz, ç’po bëni? Nuk e shihni që jeni buzë greminës?”, – bërtasim ne, përtej detrave dhe oqeaneve, larg e larg, mërguar!

Po kush të dëgjon?

Dhe ja ku na vjen, një çupëz e vogël, një engjëll nga qielli si për të na kujtuar sa e bukur është kjo e shkretë jetë, kudo që të jesh, kudo që të ndodhesh. Ligjet e saj janë njësoj, me lindje, dasma, dashuri, ëndrra dhe shpresa, qoftë edhe për një shtëpi si kjo, që prindërit me njëqind sakrifica, turne nate e dite dhe një ore në mes, sa për të këmbyer Megin midis turneve, sepse ata e rritën dhe selitën vetë, dhuratën e tyre të zotit, me sytë larushe plot lëng, të shëndetshme dhe plot gëzim, këngëtare dhe valltare, çamarroke që s’lë dy gurë bashkë.

Megi është përfaqësuesja e gjithë atij brezi kanadezo-shqiptar që lindi në këto vise të Doruntinave. Megin e shpunë prindërit në krahë, në shtëpinë e bukur, fare pak ditë pas ditëlindjes së saj.

Shumë bashkatdhetarë, janë vendosur me kohë nëpër shtëpitë e tyre, e shumë fëmijë të tjerë tashmë adoleshentë, ndjekin gjimnaze e shkolla shtatëvjeçare, si Ashly e Enxhi D , Joni K,( vëllai i vogël i Klintit, studend në universitet për mjekësi,dhe Xhinit,në degën e neuroshkences) Tre djemtë e familjes Kercani,nuk janë gjë tjetër veç pasqyrë e shkëlqyer e prindërve të tyre.Sikurse Joni M, e shume femije te tjere kanadezë, që ditën e parë që lindën.

Gjithashtu, vajza e djem, që lanë shtëpitë kutishkrepse, në mëmëdhe, e blenë pas ca vitesh shtëpi të verteta,ne Windsorin e largët, sipas mundësive e takatit.

Ndaj është e kuptueshme dëshira e tyre për një jetë më të mirë e shkollim.

Po përgjigjen e vërtetë të këtij brezi, e mësova nga poezia e gjimnazistes 16 vjeçare, shqiptaro kanadeze, Albana.P. (mbesa e vogël e Flutres) botuar në Antologjinë vargjeve të shkrimtarëve të rinj kanadezë.

SHTËPIA

Era më pëshpërit ngadalë
Unë pyes veten: çfarë po thotë?
Atdheun që dua,
Atdheun që lashë.
Shtëpi e mbushur me trishtim
Ne qajmë për shumë arsye…
Unë jam e frikësuar se jam e mitur
Dhe krejt e papërgatitur.
Një puhizë ere më drithëron,
Një dorë e ngrohtë mbërthen dorën time
Lotët më treten në faqe.
Vështirë t’i bëj ballë atij vështrimi
Një gjethe panje priste ardhjen time,
Me një harmoni të përsosur ngjyrash të zjarrta
Flokët e borës së bardhë mu derdhën mbi supe
Kjo qe mirëseardhja në Atdheun e Ri,
Pra, në shtëpinë time.
Gjuhë të re do të mësoj,
Tradita krejt të reja do të ndjek
Megjithëse zemra ime është këtu ku jetoj,
Një pjesë e saj, ka mbetur në Atdhe.

FLUTRA

Mikja jonë, mësuesja e gjuhës shqipe dhe psikologjisë në një akademi të njohur, Flutra X. na mblodhi për herë të parë me rastin e ditës së mësuesit, afro 7 vjet më parë.

Flutura, është një grua e qeshur, optimiste, që e gëzon çdo gjë, anekdotat, muzika, sporti, filmat, dhe veçanërisht librat.

Atë ditë ishim mbledhur për të krijuar sektorin e gjuhës shqipe, në bibliotekën e qytetit me libra të dhuruar nga ne të gjithë.

U përpoqëm të pasuronim sidomos seksionin i librit për fëmijë. Shpresonim që të kish sukses edhe shkolla e fillores në gjuhën shqipe, por për fat të keq, nuk u realizua.
Kështu lexuesit e rregullt të librave shqip, mbeten miqtë e kësaj biblioteke origjinale, që na mbledh rreth tryezave, zakonisht një herë apo dy herë në javë, ku këmbejmë librat e lexuar dhe bëjmë komente për ta.

Sigurisht, kur erdhëm në fillim, të tronditur nga një luftë e padëshëruar me rrëmbim armësh, me shkërmoqje qeverish si të qenë prej kartoni, me klithmën atdhetarëve “Ku po shkon o e mjera Shqipëri? Dhe entuziazmit të pakuptuar të ca tipave, që deshën ta sheshojnë mëmëdheun, ta shihnin si Kartagjena, shkrumb e hi, vetëm sa të ngrohnin mjekrat e tyre anarko-revolucionare. Po zaten, ujku mjegull do!

Atë ditë, Flutra kish përgatitur edhe fjalën kryesore:

“Arsyeja që na kanë mbledhur së bashku dashamirës të librit, është dita përkujtimore e hapjes së Mësonjëtores në Korçë. Mësonjëtorja, qe një ëndërr dhe një program për t’u realizuar nga Rilindasit tanë, Naimi, Samiu, Jani Vreto, Vaso Pasha, Pandeli Sotiri. Mësuesen e parë të kësaj shkolle, Sevasti Qiriazin, e bekoi vetë ndërgjegjia e Rilindjes kombëtare, Naim Frashëri.

Për të qenë më të saktë me të vërtetën historike, Shkolla e Parë Shqipe është hapur në Kurbin, në vitin1632, e pasuar nga shkolla e Përdhallës, më 1638, e shkolla e Blinishtit më 1639, më pas shkolla private e Shkodrës, duke arritur deri tek Akademia e Voskopojës në 1750.

Veç, Mësonjëtorja është një hap gjigand në masivitetin dhe arsimimin e gjuhës shqipe, përpjekje e shoqërive të mërgimit dhe fitore e Lëvizjes Kombëtare. Historia e alfabetit u bë devizë masive në fund të shekullit të 19 “Të rrojë a,b,c,”, që qe ngulur në shpirtin e shqiptarit si një dritë e së ardhmes, për të cilën mësuesit e parë: Pandeli Sotiri, Petro Nini Luarasi, Papakristo Negovani dhanë edhe jetën, duke u bërë dëshmorë të dritës e diturisë, duke u lënë bashkatdhetarëve dashurinë për arsimin, si në asnjë vend tjetër.
Është një cilësi e lartë, me të cilën mund të krenohemi. Na u fut në gjak dëshira për shkollim dhe po e tregojmë edhe këtu ku jemi, se jemi në gjendje të sakrifikojmë gjithçka për arsimimin e fëmijëve tanë.

Hapja e Mësonjëtores më 7 Mars 1887, u bë një simbol e vite më vonë festë e mësuesit, jo se qe shkolla e parë, por sepse qe flamurtarja e një ëndrre të madhe.”
Flutra, na ka sjellë gjithmonëë gëzime. Ajo tregon aq bukur, sa të mahnit.

Kur iu fejua mbesa e madhe, me djalin që dashuronte, erdhën menjëherë fotot me grupin e rinisë universitare të Windsorit, të cilët kishin organizuar surprizën e propozimit. Shpërndarë në anët e rrugës fshehur pas xhamave të padukshëm të veturave, fotografonin, uljen në gjunjë të djaloshit, një princ i bukur, që i propozon princeshës së tij të zemrës!

E ajo pak e hutuar nga lumturia përgjigjet: “Sigurisht” dhe e vendos unazën në gisht.
Hapen njëherësh dyert e makinave, dalin miqtë dhe brohorasin.

Shokë që në gjimnaz, tani studentë të mjekësisë, jurisprudencës, financës, jo vetëm aq: një pjesë edhe me master, siç qe edhe çupa e sapofejuar.Apo te sapo dipllomuarit e ketij viti,arkitektja e talentuar Alba Zagorcani dhe vellai i saj Andin duararte ,ne fakultetin e inxhinerise mekanike.Rini e bukur shqiptaro-kanadeze, që mban lart me krenari, emrin shqiptar! Ne na mbushen sytë me lot gëzimi!

Pas kësaj erdhi dasma!

Një fantazi e jashtëzakonshme, e ndritshme, dasmë thuajse e paharruar, që lumturoi gjithë komunitetin, fiksuar në një album artistik fotografish që të lënë krejt pa gojë.

E GËZUAR QOFSH PËRJETË, SHPIRTI YNË I BUKUR, FLUTRA
E DASHUR MOTËR

Tiranë, shkurt

Unë dje isha me temperaturë dhe sot në mëngjes e kisha kokën daulle, po pasdite, u bëra më mirë dhe nga ora 1100 e natës, u kuturisa të flija.

Siç e di, këto janë “orët personale” të njeriut, që priste t’i mbijnë sa më shumë krahë!

Me padurim lexova letrën tënde, jo kartolinat ceremoniale, po këtë letër të vërtetë, shkruar ashtu rrëmujë me shkrimin tënd “prej doktori”, plot enigma e rebuse e mu desh të qaja njëherë e mirë.

Qava për të gjithë lotët, që janë ndrydhur në shpirt, që prej ikjes tënde. Qava rininë tonë të varfër dhe të humbur, qava për mallin tonë të përjetshëm.

Rreshtat e letrës tënde rëndojnë nga pesha e dhimbjes për këtë copë të vockël toke, ku kanë mbetur kujtimet, njerëzit, lindjet dhe vdekjet, që u jep jetë sa herë i përshkruan.

Këto kohë, njerëzia bëjnë protesta apo fushata kundër mullinjve të erës.

Skeptikët i dëgjojnë, tundin kokën e turfullojnë.

Ciklet tona të jetës maten me madhështinë e marrëzisë, ku narcizistët zënë vendin e parë në garë.

“Tek pi duhan mes tymit, flas menduar
Sikur me shekuj rron një fis i marrë
Përjetësisht në urrejtje i bashkuar,
Çuditërisht në dashuri i ndarë.”

I madh është Dritëroi, një filozof ironik. Mua më pëlqyen jashtëzakonisht këto vargje.
Dhe mimozat, si ata zogjtë e sapodalë nga veza, nuk duan t’ia dinë.Kanë shpërthyer, si budallaçka të vogla që janë.

Të kam kujtuar, kur shkova nga Liqeni, ku dikur pinim një kafe.
Windsor, Mars

Letrat tashmë na mungojnë të gjithëve! Na merr malli edhe për postierin, me biçikletën karakatinë, kapelën e zbardhëllyer dhe atë gëzimin njerëzor, të paharruar, kur të sillte nga larg, një kumt të shumëpritur. Letrat, që me kalimin e kohës, bëheshin dëshmi të patjersueshme shpirti, e dorëshkrimi, qysh nga pergamenat, si një amanet i kohës! Këto mendime më turbullojnë, sa herë rishikoj postën elektronike dhe këmbimet e mesazheve lakonike të epokës moderne me ty, e shtrenjta ime.

Dhe ja paskan çelur mimozat si paralajmërueset e para të pranverës ndërsa këtu tek unë, pishave po u këputen degët nga bora dhe akulli i të ftohtit polar, që ka përfshirë viset tona veriore. Unë e di që ti e do shumë pranverën dhe më thoshe gjithmonë, se vetëm në këtë stinë, dua të jetoj përjetësisht.GËZUAR DITËLINDJEN! SHËNDET E SHUMË GËZIME!Sa herë na vijnë përvjetorët e ditëlindjeve, na duket sikur jemi para një pasqyre, në të cilën e shohim veten me shpejtësinë e një filmi pa zë, si në kohët e Çaplinit të madh.Në qoftë se vërtet në këtë pasqyrim shohim vitet që rrëshqasin dhe ne sado të vrapojmë, nuk i kapim dot, s’kemi pse ta vrasim aq shumë shpirtin, as ta ngarkojmë me trishtim, sepse jeta sidoqoftë, në çdo rrethanë, mbetet e bukur.Në këto anët tona na kthehet dimri aq shpesh, sa nuk po e besojmë më as ngrohjen e planetit.Më ka marrë malli dhe më mungon, jashtë mase.Ditëlindjet na janë varfëruar, ngase i kemi largësitë të pamatura.Edhe unë i kujtoj vrapimet tona në rrugët e Tiranës në pranverë dhe në vjeshtën e praruar, kur gjithçka, për të mirë a për të keq, kalonim së bashku. Më merr malli për erën e athët të detit, për muzgjet dhe perëndimet e jashtëzakonshme të plazhit, kur dielli, si disk i zjarrtë humbiste në kaltërsinë e detit.Ose siç thoshin fëmijët tanë kur ishin të vegjël: “dielli humbi në det!”Si ëndërr më duken këto ditët tona këtej oqeanit.Kjo është e vërtetë për të gjithë mërgimtaret, qofshin edhe ata me të suksesshmit e më cinikët. Njerëzia kanë lënë jetën në ato brigje.

Tiranë, Qershor
Vapë e padurueshme. Sot ka rënë shi, që na e shtoi më keq valimin e ajrit. Nuk thonë kot, se nuk duhet t’i hedhësh ujë zjarrit.
Dua të shkruaj ndonjë gjë të bukur e të gëzueshme, po sot kjo është e pamundur. Sepse ky lajm është më tepër për të qarë se për të qeshur.
Partia Komuniste e ringjallur, si plaku Mere, që u ngrihej nga qivuri kur e shpinin për ta varrosur, na ka dalë me ca programe fantastike moderne:
1-Të vendoset në vendin bosh, bash në shesh ku ka qenë monumenti i komandatit, sepse na i paskësh djegur me të vërtetë malli, për Enver Hoxhën!!
2-Për të lënë të lirë mariuanën në Lazaratin e rrethuar, shtet brenda shetit, shteti i drogës!!
Pra, siç e sheh, vazhdojnë “Rëniet dhe shkëlqimet e shokut Zylo, ose e kundërta, merre si të duash!
A e vlen që ky lajm të kapërcejë oqeanet? Nuk e di. Di që çdo ditë, njerëzia hapin sytë e përpiqen të marrin një çikë me tepër vesh ç’po bëhet përreth tyre. Është si duket një troshitje dhe lëkundje e re, sa disa humoristë parashikojnë shkrirje të mëdha partish me pendul që nuk dihet nga do të anojë: majtas, djathtas, në qendër, apo në grykën e një krateri…
Nuk e gjejnë dot se çfarë pike mund të gjendet ajo farë lëndine ku të prehesh.
Për këtë me sa duket me tepër se të gjithë të tjerët, ne shqiptarët kemi lëndinën e vdekjes. Por fatkeqësia është, se edhe atë nuk e kemi lëndinë.
Nuk e di përse gjendem kaq bosh, sikur po notoj dhe kam humbur orientimin.Më duket se në ankthin e përgjithshëm, më shtohet edhe ankthi i mungesës tënde… Kështu bëhen disa ankthe bashkë, në një kohë kur më duhet ta bind veten se duhet të jemi të fortë, të qetë dhe pse jo edhe të gëzuar.Edhe kjo është një lloj lufte e brendshme, ku nuk dihet se kush do të fitojë!

Windsor,shtator.
Ajo dihet që do të fitosh ti zemra ime, ti gjithnjë fiton mbi çdo furtunë e stuhi. Ti qe vendose të mos ia prishje karrierën bashkëshortit tënd, që pas 55 viteve nuk do të adoptohej kurrë këtu, as do të mundej të ushtronte qoftë edhe një profesion tjetër, veç mjekësisë. Nuk qe trimëri e madhe, të marrësh rrugët… më e madhja trimëri është të qëndrosh aty, ku ti i lutesh zotit të të japë edhe ca krahë të tjerë për të shterguar fort e fort, familjen, farmacinë tënde të vogël, për të mbajtur gjallë jetën me nipa e mbesa!Ti, që asnjëherë nuk shikon anët e errëta të jetës, po kërkon kudo dritën dhe gjeneralin e mirë, DIELL!A e di se këtej, “len diell, e nuk të nxeh”, si në vargjet e Mujit e Halilit?

Tiranë, shtator 2013
Mu shfaq vetja dikur kur isha personazh një çikë qesharak nga “xhelozia” për ty. Ishte koha kur e pyesja mëmën:
– Si e kam emrin e dytë?
– Edima.
– Jo, nuk e dua, nuk e dua, po motra si e ka?
– Dallëndyshe.
– Edhe unë e dua dallëndyshe! Pse më kini vënë këtë emër të shëmtuar?
Në atë çast me vërtik hapet dera e në prag shfaqet dallëndyshja me ca sy të çakërdisur, e lagur deri palcë nga shiu, me flokë të ngjitur pas kokës dhe ujin që i kullonte nëpër faqe dhe në qafë e cila, ngjante më shumë me një mi të lagur, sesa me një dallëndyshe bishtgërshëre.
Megjithatë, Edimaja doli me vrap në oborr, hapi krahët e ngriti kokën nga qielli, që lëshonte ujë me shtamba dhe priti të lagej sa më shumë, që kështu t’i ngjante dallëndyshes.
Nuk e di ç`u bë ajo xhelozi fëminore!
Tani sapo hapa postën dhe lexova mesazhin tënd. Çdo fjalë e jotja më depërton në çdo qelize dhe ky është ai dyzim që lidh shpirtrat tanë binjakë.
Vërtet paska dalë diell e nuk po të nxeh, e shtrenjta ime?
Mos i merr asnjëherë seriozisht qarjet e mia!
Kam një porosi, mos e lësho penën nga dora! Ajo është dashuria jote e vërtetë. Ke qëndruar gjithmonë mbi realen dhe jetës tënde i ke dhënë qëllim, bukurinë, që të ka qëndruar përjetë besnike!
Të puth me mall. Je gjëja më e shtrenjtë që kam.
P.S. Sa mora vesh për autoren kanadeze, Alice Munro, fituese e çmimit Nobel, të kujtova ty.Kam përshtypjen se më ke folur për të, kur po e lexoje.

Windsor, tetor
E dashur motër,
Edhe unë u gëzova për A. Munro dhe çmimin e saj Nobel, se është vërtet një shkrimtare shumë e mirë, që ka shkruar edhe një novelë, “Virgjëreshat Shqiptare”, me ngjarje e viteve `20, në Malësinë e Madhe.
Sigurisht, do të isha më e lumtur të kish fituar Shqipëria ime e vogël, se ç’është e vërteta ajo shkrimtarin e ka më të madh se Kanadaja e madhe.
Pas këtyre mesazheve, Flutra me bibliotekën tonë shëtitëse, vendosi të bëjë një lloj aktiviteti, apo një diskutim të hapur letrar, sepse në rrethin tonë janë edhe disa zonja me vullnet të madh si Mimi B., që e kanë mësuar anglishten, sepse kanë vajtur në shkollë për katër vjet rresht, në shi, në borë e në akull . Kanë lexuar shumë autorë, midis tyre edhe A.Munronë.Po ka shumë të tjera që nuk kanë asnjë mundësi të krahasojnë “Virgjereshat shqiptare”, me “Prillin e thyer” të Kadaresë, krenarisë sonë kombëtare.
Lexuam edhe një interviste të A. Munrosë, për të kuptuar në thellësi një personalitet të fuqishëm si ajo.
Intervista është pak a shumë kjo:
““Unë kam qenë e interesuar për leximin shumë herët, pasi, më ishte lexuar tregimi “SIRENA E VOGËL”, shkruar nga Hans Christian Andersen, dhe nuk e di nëse ju e mbani mend “SIRENËN E VOGËL”, por ky është një rrëfim tmerrësisht i trishtuar. Sirena e vogël bie në dashuri me princin, mirëpo ajo nuk mund te martohet me të, sepse ajo është një sirenë. Dhe kjo është aq e trishtuar. Sidoqoftë, sapo e kisha mbaruar së dëgjuari këtë rrëfim, dola jashtë dhe i erdha rrotull e rrotull shtëpisë ku jetonim, shtëpisë sonë me tulla, dhe kam bërë një rrëfim me një fund të lumtur, sepse mendoja se kjo ishte duke ndodhur për shkak të Sirenës së vogël, dhe kjo prej mendjes sime u klasifikua në mënyrë të gabuar se rrëfenja ishte sajuar për të qënë një rrëfim ndryshe, vetëm për mua, kjo nuk ishte duke shkuar rreth e rrotull botës, por e ndjeja se kisha bërë gjënë më të mirë, dhe nga tani e tutje, Sirena e vogël do ta martohej me princin dhe ata do të jetonin të lumtur. Ajo e meritonte, pasi kishte bërë gjëra të jashtëzakonshme. Asaj i duhej t’i ndërronte gjymtyrët e saj. Duhej të kishte gjymtyrë si njerëzit e zakonshëm dhe të ecte, por çdo hap që bënte, i shkaktonte dhimbje pikëlluese! Pra, e shihni. Ky ishte një fillim i hershëm, në formë të shkruar..Unë bëra tregime gjithë kohën, sepse kisha për ta kaluar një udhë të gjatë deri në shkollë, dhe gjatë atij udhëtimi në përgjithës,i do t’i mendoja tregimet. Sa më e vjetër që bëhesha, tregimet do të ishin gjithnjë e më shumë për veten time, si heroinë në njërën apo në një situatë tjetër, dhe fakti se tregimet nuk po publikoheshin menjëherë për botën, nuk më brengoste. Nuk e di nëse ndonjëherë mendova që njerëzit e tjerë t’i njihnin, apo lexonin ato. Kjo kishte të bëjë me vetë tregimin, një tregim shumë i kënaqshëm nga pikëvështrimi im, me idenë e përgjithshme të trimërisë së Sirenës së vogël, se ajo ishte e zgjuar, se ajo në përgjithësi ishte në gjendje për ta bërë botën më të mirë, pasi ajo do të mbërrinte atje dhe do të tregonte fuqitë e saj magjike dhe gjëra kësisoj. Kur unë isha vajzë e re, nuk pata asnjë ndjenjë të inferioritetit rreth të qenit një grua. Dhe kjo mund të ketë ndodhur pasi jetoja në një pjesë të Ontarios, ku gratë e bënin pjesën më të madhe të lexuesve, duke i thënë shumicën e tregimeve, burrat ishin jashtë dhe bënin punë të rëndësishme. Ata nuk merreshin me tregimet. Kështu që unë, u ndjeva tamam si e shtëpisë.
E pra, natyrisht, në ato vitet e para gjë e rëndësishme ishte fundi i lumtur, unë nuk duroja dot përfundime të palumtura, për heroinat e mia. Dhe më vonë unë fillova të lexoj gjëra si “LARTËSI TË STUHISHME”, ku zënë vend mbaresa shumë e shumë të palumtura, kështu që idetë e mia i ndryshova plotësisht dhe shkova në përfundime tragjike, të cilat me kohë, zura t’i pëlqeja.
Kur u rrita dhe takova disa njerëz të tjerë, të cilët ishin duke shkruar, kuptova se puna ishte cazë më e vështirë nga sa kisha pritur. Por unë asnjëherë nuk hoqa dorë…
Unë gjithmonë përgatisja ushqimin për fëmijët e mi. Kam qenë shtëpiake, kështu që jam mësuar për të shkruar në kohë pushimi, dhe nuk mendoj se kam hequr dorë ndonjëherë nga kjo edhe pse ka pasur raste kur isha shumë e dekurajuar, pasi filloja të shoh se tregimet të cilat isha duke i shkruar, nuk ishin shumë të mira, se unë kisha për të mësuar shumë, dhe se kjo ishte një punë shumë, shumë më e vështirë nga sa kisha pritur. Por unë nuk u ndala, unë nuk mendoj se e kam bërë ndonjëherë këtë.”

AFERDITA N.

Se do ta gjeja pikërisht këtu në Windsor, shoqen time të fëminisë së hershme, Afërditën, nuk do e besoja kurrë.
Ama fjala e urtë thotë se “Vetëm mali me malin nuk piqen, ndërsa njeriu me njeriun po”.
Edhe unë, s’po u besoja syve të mi.
– Nga u gjende edhe ti këtu?, – pyeta e habitur.
– Është histori e gjatë, që kërkon një nate dimri për ta rrëfyer, – u përgjigj.
– Ma trego sidoqoftë, – i thashë.
– E kam të shkruar në ditarin tim, po për të rrëfyer, nuk mundem më. Dua të harroj me çdo kusht, por është e pa mundur, sepse nuk ka qënë një ditë, por vite të tërë, të gjatë pambarim.
– Më fal, – i thashë, – E kam vetëm nga malli i atyre ditëve të pafajshme, kur luanim kukamçefthi në brigjet e Lanës.
– Mua më duket se ka kaluar një shekull, – Mu përgjigj ajo, duke parë një tufë me rosa të egra që po niseshin për shtegtim, nga dritarja e restorantit “Lili Kazili”, ku ishim ulur.
U takuam përsëri e përsëri. S’ bëra më asnjë pyetje. E dija se i duhej kohë për të nxjerrë ditarin e saj, me plagë të gjakosura shpirti, plot vraga të pambyllura njerëzish, që rikthehen në jetë, nga Perandoria e Hadit…

FAQE NGA DITARI I SAJ …

“Më 28 shtator 1982, arrestuan bashkëshortin tim. E thirrën në Këshillin e Lagjes dhe e mbërthyen me pranga. Pas kësaj, jeta jone u shkatërrua. Atin e fëmijëve e rrëmbeu kuçedra. Pesë burra erdhën dhe kontrolluan shtëpinë. Ne mbetëm vetëm, pa asnjë mbrojtje. Malli shfaqet në sytë e pafajshëm, të përlotur të çupave tona të parritura
Një greminë, një humbje shprese ndihet kudo “Komplotet” vijnë njeri pas tjetrit…Gremina thellohet.Terrori, është jashtë çdo përfytyrimi njerëzor. Gënjeshtra thuren duke mos lënë asnjë të çarë.
Sundimtari, i velur me dashurinë e besnikëve, filloi t’i urrente për vdekje.I fishkëllente kur i përgjëroheshin për mëshirë e me fort i godiste, me mllef dhe pa kurrfarë pendese.Me qindra njerëz të pafajshëm e pësuan…
Kohë e llahtarshme, mjerë kë zuri! Po fëmijët e te dënuarve ç’faj kishin bërë që i shpërngulnin nëpër fshatra të largët, të humbur në Internim?
Edhe ne, na erdhi makina e Degës së Brendshme.Na nisën drejt Elbasanit, Ndërsa po zbrisnim nga makina çupës sime të vogël, i ra të fikët.Kur e pashë vajzën pa ndjenja, thirra për ndihmë.Asnjeri nuk afrohej. Atëherë klitha:
“Ndihmë! Më iku vajza!”
Më në fund, na doli një grua veshur me bluzë të bardhë, mjeke a infermiere, një zot e di. Bëri një kontroll formal dhe tha se ajo nuk na paskësh asgjë për t`u alarmuar.Pas tri orëve të tjera pritjeje, denjuan të na fusin në një zyrë, ku shefi i Degës së Internimit na komunikoi vendimin:
“Internoheni të tria me nga pesë vjet, në fshatin Kosovë. Shkoni bëni gati plaçkat dhe për dy orë, duhet të niseni”.
Unë e pyeta: “ Me çfarë motivacioni internohemi?”
“E dini vetë ju”, – ishte përgjigja e tij.
“Unë s`di asgjë”, – i thashë.
Drejt fshatit Kosovë, udhëtojmë në heshtje të tria bashkë. Vajzat përqafuan heshtjen, vetminë dhe punën e rëndë. Natën vonë, me dhimbje, lotojmë pa fjalë.

Fshat Kosovë, mesnatë, 30 shtator 1982
Mbërritëm para shtëpisë me gurë, pa derë, shumë e shkatërruar dhe shumë larg fshatit…
Na urdhëruan të zbrisnim. Dolëm të tria. Ç‘të shihnim!
U trishtova, më dolën lot nga sytë dhe i thashë shoqëruesit: “Si mund të jetojë këtu një grua e vetme me dy vajza, në këtë shtëpi të shkatërruar, pa derë, larg fshatit dhe pa njerëz pranë?
Ai më tha se çdo gjë do të rregullohej. Urdhëroi kryetarin e Këshillit të Fshatit, të vinin një derë të re e të rregullonin çdo gjë tjetër që ishte e nevojshme për të jetuar.
Në mesnatë, u futëm të tria në shtëpi, vetëm, të trishtuara.
Pasi pastruam e sistemuam, u shtrimë të lodhura.
Në këtë shtëpi do të ngrysim vitet… Këtu do të jetojmë…
S‘do të humbasim. Më shpëtuan lotë nga sytë dhe në heshtje, përqafova fëmijët. Shëndet të kemi, pa çdo gjë do të rregullohet. Kam dy fëmijë, më zuri… Do të duroj…

Fshat Kosovë, më 5 tetor 1982
O fshat i mjerë! Ç‘hije të rëndë paske!
Tek ty ne erdhëm të jetojmë. Me trishtimin që mbajmë në shpirt, se shumë e rëndë është vetmia, pa njerëzit tanë pranë. Në një shtëpi përdhese, e shkatërruar, me gurë, vetë mundohem të krijoj gjithçka të domosdoshme, për kushtet elementare që na duhen për të jetuar…
Thurëm oborrin me gardh për ta izoluar.Vendosëm pllaka betoni në oborr, për të mos ecur në baltën e dimrit. Mbollëm lule për kënaqësinë tonë…
T‘i soditim ato kur të çlodhemi në oborr, në ditët me diell… Në guzhinë ngritëm një lavaman me llaç e tulla, për larjen e enëve. Hapëm një vrimë në mur, që të kalonte uji… Vendosëm një tub nga jashtë e një qyp të thyer, për të mos hyrë minjtë brenda në shtëpi… Kushte shumë të
vështira për të jetuar, në këtë fshat të mjerë, ku na sollën të tria bashkë, në vetminë tonë…

Fshat Kosovë, më 25 tetor 1982
Gjithçka më trishton në këtë vetmi ku jemi, në këtë shtëpi të errët, ku dyert kërcasin e hapat tona rënkojnë nga dëshpërimi.
Nga dritaret e vogla në mur, s‘hyn dritë…
Jashtë qetësi anë e mbanë… Asnjeri nuk lëviz. Shoh shiun e rrëmbyer, që bie e s‘pushon
Era ulërin herë e fortë e herë e ndrojtur, sikur i vjen keq për ne…
Të tria bashkë jetojmë në vetminë tonë…
Në këtë hapësirë të errët, duke i buzëqeshur vdekjes, mendoj me vete në do të arrij të mbijetoj këtu me dy fëmijët e mi… Në këtë vetmi të harruar, të braktisur nga çdo gjë, pyes në do të vijnë ditë me diell, që të na ngrohin. Oh… Duhet të ngrihem, të bëhem e fortë me çdo kusht.
Duhet të duroj, të përpiqem të mbaj fëmijët me shpresë. Dy vajzat e parritura, janë jeta ime. Duhet t‘i mbaj pranë, t‘i ushqej me ngrohtësi, të përpiqem tua largoj trishtimin, që i mundon. Të përpiqem tu ngjall dëshirën për të jetuar. Me pak dritë e me shpresë, të mbrojmë jetën. Me punë e me përpjekje, të largojmë plogështinë e trishtimin. Të arrijmë të përballojmë vështirësitë e të keqen, që na mundon, duke qenë gjithmonë bashkë. Të lehtësojmë dhimbjet e të vlerësojmë jetën… Do të punojmë në bujqësi së bashku me punonjësit e tjerë…
Kjo do të na mbajë gjallë. Kështu do të ndjehemi më të lehtësuara dhe do ta ndjejmë që akoma jetojmë… Unë dhe vajza ime e madhe filluam punë në bujqësi, ndërsa vajza e vogël filloi shkollën e mesme bujqësore.

Fshat Kosovë, më 30 tetor 1982
Në fshatin Kosovë fillova punë në fermë. Punoja së bashku me gratë në bujqësi. Së bashku me to, punoja gjithë ditën. Përpiqesha të punoja si ato dhe nuk ankohesha. Në diell e në erë, në shi e në borë, puna vijonte njësoj. Çdo ditë bashkë, ngroheshim me njëra-tjetrën. Kështu kalonin ditët e një jete të plagosur. Lodhja e trishtimi që ndiejmë, na mundon. Të gjitha gra të pafajshme, vuanim në mjerim, të harruara, duke punuar gjithë ditën. Kur vinte ora, të gjitha vraponin të
shkonim në shtëpi, në foletë e tyre, ku i prisnin fëmijët. Gra të lodhura që punonin edhe në shtëpi, me shumë lodhje e mundim për të rritur fëmijët…

Fshat Kosovë, dhjetor 1982
Rreth nesh, çdo gjë është e errët e pajetë. Bëjmë kujdes, qëndrojmë pranë njëra tjetrës, në këtë hapësirë të heshtur e në këtë shtëpi të vetmuar. Mendoj ditë e natë… se dhe muret kanë veshë… Kur vijmë nga puna, mblidhemi vetëm ne të tria. Bisedojmë me njëra-tjetrën, në ngrohtësinë tonë, çlodhim trupin e zgjojmë dhimbjet që na mundojnë. Kur shoh vajzat të trishtuara, zemra më pikon…
Na kanë prerë rrënjët… A është kjo një ëndër… apo… Kjo është një vdekje e përditshme, liria na mungon. Liria është një e drejtë e çdo njeriu të thjeshtë… Ne nuk e kemi.
Jetojmë larg njerëzve të izoluar. Asnjeri nuk vjen tek ne. Një jetë e mjerë, që rrjedh me vuajtje dhe me vetmi dhe asgjë tjetër.
Të cfilitura çdo ditë, nga puna e rëndë… Vetëm me sy, komunikojnë me njëra-tjetrën dhe lotojmë. Të ngrira, të ngrysura të vetme në terr e gjëmime. E tillë është kjo jetë këtu ku jemi… e pashpresë, duke ushqyer çdo ditë qëndresën, që na mban gjallë.

Fshat Kosovë, nëntor 1983
Gjithë ditën punoj e mundohem në diell, në erë, në shi e në borë.
Kur bie të fle, s‘kam kohë as të ëndërroj, nga lodhja e dhimbja që ndjej çdo ditë.
Nga dëshpërimi, vuaj fjetur e zgjuar. Brenda vetes, mbaj një brengë që s‘njeh qetësi, e hidhur, e vështirë, dramë e rëndë pa kufi. Zanafilla e gjithçkaje, ishte Ledi Makbeth
Ajo me pabesinë e me ligësinë e saj, shkeli çdo të drejtë njerëzore. Më shkatërroi me urdhërin
e pabesë. Vuaj hidhërim mbaj brenda vetes. Urrejtja më ngacmon,në këtë shkatërrim shpirtëror që më mundon. Shqetësohem për vajzat. Me kujdes, i ndihmoj në këtë vetmi ekstreme, pa patur asnjë mbështetje. Gjithçka mund të ndodhë në këtë humbëtirë… Pa asnjë ndihmë, pa njerëz pranë, bëj shumë kujdes. Bashkë të tria, vuajmë në heshtje padrejtësinë. Duroj, duke mposhtur dhimbjet që më mundojnë. Për jetën efëmijëve të mi, kujdesem në këtë mjerim.

Fshat Kosovë, 15 gusht 1985
… Në atë shtëpi ne jetuam plot tre vjet, që nga shtatori i vitit 1982, deri më 15 gusht 1985. Shtëpia u mësua me ne dhe ne me atë. Jeta jonë shtëpi-punë-shtëpi. Çlodheshim në ngrohtësinë dhe freskinë e saj. E pranuam, u mësuam edhe me vetminë dhe izolimin e pashoq, ku na e vranë fjalën…
S‘guxojmë të flasim,
Të qeshim, të qajmë,
Apo të këndojmë…
Brenda shtëpisë s‘flasim me zë,
Në heshtje jetojmë….
Të mbrojmë jetën,
Se e dimë, ditë e natë na përgjojnë.
I vramë fjalët… s‘flasim,
Në heshtje rrimë
Vetëm mendojmë…

UNIVERSITETI/1.-15 janar 1938/Në shtëpinë e Kokalarëve, në Tiranë, ishin ngritur që pa gdhirë. Musinea nisej për në Romë. Të gjithë ishin të mallëngjyer. Dukej sikur po e shtynin çastin e ndarjes, megjithëse valixhet ishin tashmë në fund të korridorit edhe hapat e Hanushesë, e cila ecte gjithmonë në majë të gishtave, edhe vështrimet e habitura të fëmijëve. Të gjithë e përcollën deri te porta, e puthën dhe e përqafuan. Musinea e mallëngjyer duke e shtrënguar fort veten që të mos qajë, i fshiu lotët Hanushesë, por ajo e ndjeu veten krejt të pafuqishme kur iu vërsul e mbesa, Karolina dhe iu kacavar në qafë e nuk po i shkëputej. S’po e linte të ikte. Më pas, me ato duar e vogla që i tundte duke qarë, ndërsa makina largohej e largohej, nëpër rrugën e Durrësit.

Ishte i pamundur të përshkruhet ai çast aq i dëshiruar i realizimit të ëndrrës së aq e aq vajzave, por edhe ajo rruga Durrës-Bari, në anije, vuajtjet e zënies së detit. Më në fund, pas 24 orësh, Musinea u gjend në Romë e shoqëruar nga Hamiti.

Ja dhe Roma. Sa shumë kishte lexuar për të. Një qytet i krijuar që në vitin 735 p.e.r. nga Romuli. Roma, kryeqyteti i botës antike, kryeqyteti i botës kristiane, qyteti që për aq shekuj u bë padron i botës, qyteti i përjetshëm.

Ditën e parë të arritjes së Musinesë ishte shumë ftohtë. Qielli ishte i mbuluar me re. Në çastin e parë pati një ndjenjë krejt të re, një shtrëngim të shpirtit dhe hutim para të panjohurës, me një trishtim malli të ndrydhur. Pastaj, zhurma e qytetit të madh, rrugët e gjata që Musinesë i dukeshin të gjitha njëlloj, shtëpitë e larta dhe gjithçka aq e ndryshme në kontrast me Tiranën. Mendoi se do ta kishte shumë të vështirë të orientohej në këtë rrëmet. Ditët e para në mes atij lumi njerëzor, Musinesë i dukej vetja aq e vogël, gati e humbur.

U vendos të banojë në një pallat të ri në Piazza Bologna. Pas largimit të Hamitit e ndjeu veten më të vetmuar dhe shumë të trishtuar. Dilte rrallë, sepse kishte frikë se mos humbiste nëpër rrugët e nëpër sheshet e panjohura. Nga dhoma e saj dëgjonte pikat e shiut dhe shihte pallatet nga e majta, nga e djathta e përballë. Të gjitha shtëpi që të shtypnin, pa kopshte, me rrugë të drejta pa asnjë pemë, pa asnjë shtëpi antike, që të tërhiqte vëmendjen. Përshtypja e parë e Musinesë në këtë qytet të madh ishte se natyra qe mbyllur diku larg njerëzve, larg jetës së tyre. Por ajo ishte mësuar të ecte nëpër shi e pikat e shiut t’i binin në fytyrë e të ndiente lidhjen e saj me të dhe ta ndiente veten të ngazëllyer në atë prekje të shiut, si një bekim të vetë Zotit.

Disa ditë pas arritjes në Romë, Musinea shkoi në universitet e vetme. Ishte e emocionuar e ndërsa ecte, i dukej sikur njerëzit e kuptonin që mezi orientohej.
Në të hyrë të ambientit të Universitetit preku jashtëzakonisht gëzimi i natyrshëm dhe gjallëria e studentëve. Në fillim nuk arrinte ta kuptonte se si këta njerëz që kishin ardhur aty për të studiuar, hynin e dilnin nëpër auditorë kot së koti, moskokëçarës e disi mendjelehtë. Ndoshta kështu ndodhte me të gjithë. Vitin e parë shkonin çdo ditë, mëngjes e pasdite, gjithmonë të gatshëm e korrektë në çdo leksion për të mos humbur asgjë. Kur Musinea filloi të frekuentojë kursin rregullisht, një pjesë e programit ishte zhvilluar, kështu që në çastet e para u gjend para vështirësive. Nuk i ndiqte dot leksionet, sepse nuk e dinte ç’ishte thënë më përpara. Sa më shumë kërkonte të gjente fillin, aq më shumë ngatërrohej dhe pengohej nga gjuha. E kishte studiuar në shkollë gjuhën italiane dhe mendonte se e njihte fare mirë, po ja tani, kur u gjend përballë gjuhës praktike, e kishte të vështirë, madje shpesh mendonte që s’ishte nga ato që i mermin lehtësisht gjuhët e huaja. Për shkak të natyrës së saj timide dhe nga frika se mos gabonte e turpërohej, zakonisht përgjigjej në mënyrë lakonike, thjesht: jo ose po.
Musinea ende nuk ishte njohur me studentët dhe këto vështirësi po e hutonin, e bënin të vuante, veçse ngushëllohej, se edhe vetë italianët, që vinin nga vende të ndryshme të Italisë, nuk kishin më pak vështirësi. E kjo ndoshta qe një lehtësim. Ishin njohjet e para, ishin shoqet e para, pranë tyre, që ishin në kushte të njëjta Musinea, filloi të marrë veten. Erdhën pushimet e Pashkëve dhe shoqet u kthyen nëpër viset e tyre. Dhe ajo mbeti përsëri vetëm. Shpesh herë, e dëshpëruar përpëlitej mbi krevat dhe torturohej nga dyshimet. Po sikur të mos arrinte ta merrte këtë vit? Jo. Jo. Nuk do ta linte veten të shkonte në këtë rrugë pa krye. E megjithatë, mbrëmjeve, kur ishte aq e vetmuar në atë qytet të madh dhe aq e shkurajuar, i ndjente lotët që i lagnin faqet dhe i rrëshqisnin në jastëk. Po të nesërmen e ndjente shpirtin të lehtësuar. Në këtë gjendje shpirtërore dita e re fillonte me duart e kryqëzuara nën kokë dhe me atë natyrën e saj të përhershme që kërkonte e kërkonte të shihte në të ardhmen dhe ekzistencën e saj. Shpesh ëndërronte e ndërkaq tallej me ëndrrat e saj. Në të vërtetë Musinea ndjehej më e gjallë kur ëndërronte, se sa kur qe në zhgjëndërr. Kur hapte dritaren ndjente ajrin e freskët dhe çuditej, kur vinte re si qielli ishte aq i qartë dhe retë thuajse kishin fluturuar. Po vinte pranvera. Dhe si gjithnjë, pak e nga pak, filloi të rijetojë ndryshimin e stinës. La mënjanë shqetësimin e leksioneve dhe prapambetjen e iu duk sikur u zgjua nga një ëndërr dhe i lindi dëshira për të parë qytetin. Filloi të dalë çdo ditë. Ecte me orë, pa u lodhur. S’kishte më frikë se do të humbiste nëpër rrugën Brenda javës filloi të orientohej dhe rrëmeti nuk e trembte më. Nëpërmjet rrugës “Nacionale”, shkonte në Piazza “Venezia”, pastaj, merrte rrugën “Umberto”.

Një ditë u gjend në një pikë të çuditshme që quhej “Campo di Fiori”. Një mizëri njerëzish, dyqane nëpër rrugë, banka me rroba të vjetra, të reja, libra dhe ushqime. Dëgjoheshin ulërima njerëzish, grash të shëmtuara, të imta, me fytyra të zbehta, të leckosura e të palara, që përtypnin fara e ngrinin rrobat për t’i reklamuar dhe aq shumë njerëz që diskutonin për çmimet, që blinin e iknin të kënaqur për pazarin që kishin bërë. Në këtë hapësirë të gjithë lëviznin e dikush rrëshqiste mbi ceflat e portokallieve e mbeturinat e barishteve të shpërndara andej-këtej. Asnjëherë s’kishte parë Musinea një shfaqje kaq tërheqëse. Pasi bleu disa libra, e gëzuar, u kthye në shtëpi dhe filloi t’i tregojë të zonjës së shtëpisë gjithçka kishte parë. Dhe për çudi, e ndjeu se fliste fare lirisht italisht.

Kur lodhej nga zhurma e qytetit të madh dhe ndjente nevojën e një ndryshimi, Musinea fillonte shëtitjet e gjata në rrugën “Nomentana”, që u bë rruga e saj e preferuar. Shpesh shkonte lart deri në “Citta Giardino”. Ecte me hapa të mëdha. Ndjente peshën e trupit të saj dhe mund të merrte frymë thellë. Ishte një kënaqësi e vërtetë, sepse nëpër rrugët e mbushura me njerëz mund të ecësh vetëm me hapa të vegjël, duke u shtytur nga turmat që të shtypin. Musinesë i pëlqente të fliste me fëmijët e së zonjës së shtëpisë dhe e ndjente veten si në shtëpi, ndërsa në mbrëmje lexonte. Musinea filloi ta pëlqente dhe ta donte Romën, sepse i dukej që në çdo hap që bënte, mësonte e mësonte pa pushim.

Pas pushimeve Musinea shkoi përsëri në Universitet. S’ishte më në mëdyshje as e huaj në atë mjedis. U njoh me mikesha të reja dhe vuri re se Shqipëria nuk njihej në Itali. Filloi të vrojtojë edhe ajo karakterin e italianëve gjithnjë ëndërrimtarë, gazmorë dhe shumë të lidhur me fenë. Një ndër pyetjet e para që i bënë Musinesë, ishte ajo e fesë. Dhe kur Musinea u përgjigjej se qe myslimane, ishte një zbulim i papritur për ta. Ndonjëri i ekzaltuar dhe katolik fanatik, ndjente dëshirë t’ia shpjegonte forcën e fesë katolike, që ishte sigurisht, e panjohur për Musinenë dhe kërkonin të dinin edhe për fenë e saj. Musinea e dinte që ishte myslimane, po deri atëherë as që ishte shqetësuar të dinte më tepër. Besonte te një forcë që ishte Zoti, po jo më tepër se aq. Kur filluan këto diskutime në universitet, atëherë për herë të parë, u vu të studiojë doktrinën e fesë së saj dhe iu duk interesante.

2.Koha vraponte dhe Musinenë e zuri përsëri paniku i provimeve dhe pyetja që e mundonte ishte: “A do të mund t’i jap të gjitha provimet?”

Musinea vendosi të studiojë lëndën më të vështirë e voluminoze të vitit të parë, – arkeologjinë. Librat s’i mungonin. Me libra nën sqetull shkonte për të studiuar nëpër muzeume, për të kuptuar diçka më tepër ç’thoshin librat. Gjithçka ishte krejtësisht e re për të. Vizitoi kështu, të parin Muzeun Prehistorik. Në fillim nuk iu duk aq i rëndësishëm, por kur filloi t‘i vërejë objektet e këtij muzeu me vëmendje, e kuptoi se ato sende aq të thjeshta kishin brenda vetes mijëra vite. Përballë tyre ajo mbetej e mrekulluar, veçanërisht nga transformimi i jashtëzakonshëm që ka sjellë koha nëpërmjet shekujsh.

Ç’mundim ka bërë njeriu, ç’kapacitet të inteligjencës së tij ka përqendruar për të krijuar këto vegla, për të luftuar kundër natyrës dhe për të mbijetuar!

Një ditë, me miken e saj izraelite, Rashelën, qëndruan përballë Koloseut, gati i paimagjinueshëm, që me gjithë rrënimet, mbetet gjithnjë dëshmi e madhështisë së Romës. Në ato ditë të shkëlqyera e të mbushura me diell, gjithçka i dukej e bukur Musinesë. Në brendësi të Koloseut i dukej sikur shihte të ulur mijëra njerëz të një epoke të perënduar, të një spektakli fantastik ku matronët vendosnin me thirrjet e tyre, jetën ose vdekjen e gladiatorëve. Pas vizitës së Koloseut, Musinea dhe Rashela u larguan të heshtura, të mbyllura në vetvete, pa folur, për në shtëpi. Kështu vijuan të studiojnë dhe vizitojnë të gjitha muzeumet e Romës. Të nesërmen u nisën përsëri. Ecën pa u lodhur së bashku me Rashelën mbi rrënoja dhe gjelbërim, që nga Foro Romano deri në Campidoglio, një pafundësi, që përfaqëson dhjetë shekuj histori. Aty është vendi më i famshëm i botës – vatra e jetës politike të Romës, ku të gjithë brezat lanë gjurmë të artit dhe qytetërimit.

Në këtë konkretizim të historisë, mrekullimi i Musinesë rritej nga dita në ditë. Ishin me të vërtetë të bukura ato ditë studimi e admirimi përballë monumenteve të Romës. Në këto rrethana ku çdo gjë ishte aq e largët, Musinenë e thërriste malli për të dashurit e saj dhe mendimi i fluturonte larg. Numëronte sa ditë do të qëndronte aty për provime. Në ëndërr shihte çdo natë anenë dhe Karolinën.

Një mëngjes, ende e përgjumur, iu afrua dritares me një shpirt të lehtësuar e duke buzëqeshur, u gjend përballë një dite të kthjellët, me qiell të pastër pa asnjë re dhe një kor zogjsh llafazanë. Hapi dritaren dhe ndjeu se larg, shumë larg, vinte një erë e lehtë që ia përkëdhelte flokët dhe në kopshtin e vogël të shtëpisë lulet nëpër vazo ishin në lulëzimin e plotë. E gëzuar, e kënaqur, Musinea u ul në kolltukun e lëvizshëm dhe as vetë nuk e dinte përse atë ditë, atë mëngjes, iu bë sikur pa një grumbull me vajza të vogla me kurora lulesh dhe me zërat e bukur vajzërorë, që këndonin:

“Nga na vjen andej këndej
Moj nuse e re?
Humba udhën e s’e gjej
O Nexhip bej.
Ç’më jep mua të ta dëftej
Moj nuse e re
Ballin e qëndisur-o
Nexhip bej
Për ti e kam nisur-o
O Nexhip bej”.2.E kishin lënë me Rashelën të shkonin në San Pietro. Musinea u ngrit me ngut. Duke ngrënë nëpër këmbë, ndërsa vishej, doli me vrap nëpër shkallë dhe ja, për krahu me Rashelën, duke ecur në një rrugë të gjatë, u doli parasysh kisha më e bukur e botës.
Në brendësi të saj vajzat provuan madhështinë e saj. Sa i vogël dukej njeriu! Aty gjithçka ishte jashtëzakonisht e bukur, një botë e mrekullueshme para syve që të mbetej në tru me pastërtinë e thjeshtësinë e shpirtit. Kur dolën nga tempulli për një çast Rashela e Musinea u ulën në shkallinë, sepse ishin ende të turbulluara nga ajo bukuri. Për një javë nuk mundi të përqendrohej për punë. Mendimi ishte aq i shpërqendruar mbi bukuritë dhe shpirti, siç dukej, për të qenë i lirë, kërkonte vetminë. Kur hynë në Muzeun e Vatikanit Musinea mbeti e hipnotizuar nga ato thesare të botës, i cili duke se ishte tërhequr nga një forcë misterioze dhe po ecte ashtu pa kuptuar asgjë. Përballë Kapela Sistinës, Musinesë s’i dukej sikur ishte në tokë, por i dukej sikur fluturonte. Për një çast s’po i dallonte me ngjyrat, sepse sytë ishin fiksuar dhe mbetën ashtu të mrekulluar përballë “Xhudicio Universale”.

Nga statujat, Musinesë i pëlqeu tepër Lakoonti. Ishte tronditëse të shikoje priftin trojan dhe fëmijët e tij, të mbërthyer nga gjarpërinjtë dhe ata që luftojnë me duar për t’i larguar. Musinesë iu ngjeth i gjithë trupi. Dhe iu kujtua ajo përralla e rrugës së gjarpërinjve, që u tregonte nënua plakë kur ishin të vegjël. Dhe ja, përsëri gjarpërinjtë që po i marrin frymën e fundit Lakoontit dhe djemve të tij. Nga kjo luftë titanike Musinesë iu bë se në atë sallë të ftohtë, aty në Muzeun e Vatikanit, dikush thirri: “EDHE E VËRTETA në botë, është tragjike dhe e dhimbshme”.

“E vërteta, – tha me vete Musinea. “A nuk ka edhe populli im përrallën e së vërtetës? A nuk e ruan ai me mençuri? Më e ngushta udhë e jetës, është udha e së vërtetës”. Dhe aty, në atë muze, Musinea e ndjeu se kulturat e të gjithë brezave janë pasuri e gjithë njerëzimit. E gjithë njerëzimit, edhe e Shqipërisë së saj, Shqipërisë së vogël të Naimi dhe Skënderbeut, Shqipërisë që ka në zemër thirrjen e Poetit: “O Shqipëri gëzohu se të erdhi prapë dita,/ Lulëzohu, zbukurohu të zbriti nga Zoti drita!”

“A thua vërtet kishte zbritur drita? A thua vërtet do të dinin ta mbanin të ndezur atë dritë të amëshuar? – mendoi Musinea. Po s’kishte më kohë për meditime. Vetëm një muaj e ndanin nga provimet Dhe atë muaj u mbyll në shtëpi. Atë muaj mori letrën e vëllait të saj:

“E dashur Musine,
Pardje mora letrën tënde, i mësuam sa më shkruan. Vetëm ti nuk na ve në korrent për të gjitha. A ia ke paguar pensionin Zonjës Tomassini dhe gjer në ç’ditë? Na lajmëro menjëherë, në qoftë se të duhen të holla, në rast se nuk ke marrë gjysmë burse akoma. Aty ka ardhur z. Vila, shko në legatë dhe e vizito, se siç më tha Hamiti, nuk do të qëndrojë shumë kohë. Me mësime si vete? Dje mbrëma më tha edhe z. Rocco, se dëshironte të dinte si vete me mësime. As mua nuk më ke shkruar gjë në letër, jam kurioz, të di si e ke punën. Po deshe më shkruaj gjerë e gjatë, po deshe ndërro pak dorën, është e pamundur të këndoj shkrimin tënd. Këndej jemi të gjithë mirë. Hektori mëson mirë dhe veçan në aritmetikë. Shkruan shumë më qartë se halla e tij. Fejzia me Lolën mund të kthehen pas 10-12 ditë, pse këtë radhë Hektori është i malluar shumë. Babait i ka mbetur pak hatëri, që nuk i ke shkruar asnjë letër. Ka të drejtë, se të ka bërë kokën aqë. Më shkruaj kur janë provimet dhe kur parashikon të kthehesh? Anea, babai, Muntazi, Hamiti, Hektori, Milja e Hamit Seferi, të përshëndesin.
I jap fund letrës, duke të përqafuar me mall.
Yt vëlla, Vesimi
Tiranë, 7.4.1938Ku mund të dinin atëherë vëlla e motër çdo të ndodhte në Shqipërizën e tyre pikërisht, një vit më vonë, po në këtë datë, më 7 Prill 1939? Ku ta dinin se pas një viti do të fillonte ajo luftë, ajo vorbull e historisë, ku të gjithë do të ishin dashur pa dashur, aktorët e jeta e tyre, do të luhej në amfiteatrin tragjik të botës?

Një botë që ishte bërë e tepërt. Bota dukej e qeshur mashtronte e lozte pjesën, edhe pakëz më përpara se t’i nënshtrohej kosës së madhe dhe erërave të stuhishme, Ku mund ta dinte pra, Vesim Kokalari se ç’ishte vendosur të ndodhte pikërisht atë ditë, më 7 prill 1939, për të dhe për të gjithë familjen e tij? Gjithmonë çdo gjë përcaktohej dhe vendosej shumë kohë më parë. Po njeriu, ku ta dinte i gjori? Vetëm kur vinte katastrofa, pandehte se ishte fatthëna, po pikërisht fatthëna e historisë, që vendoste fatin e popujve dhe njerëzve qyshkur, pa bujë e potere.

Intermexo:
Rrëfim: Reiz Hasho
Musinenë e kam njohur për të parën herë në Romë në vitin 1939. Atëherë vijoja shkollën e mesme, si konviktor në Tivoli (provincë e Romës). Një ditë pranvere më erdhi në konviktin e Tivolit, Hamit Kokalari me të motrën. Hamiti në atë kohë qe sekretar i legatës shqiptare, ndërsa Musinea vijonte Fakultetin e Letërsisë. Pasi u përshëndetëm përzemërsisht, Hamiti më tha se kishte marrë një letër nga im atë, ku e porosiste që të vinte herë pas here të më shikonte. Pasi biseduam ca, Hamiti mori leje dhe hyri në drejtorinë e konviktit. Unë isha ende një çunak 14 vjeçar dhe po prisja çdo të thoshin në konvikt për mua. Kur doli nga drejtori Hamiti më tha i kënaqur: “Gëzohem, që drejtori më foli fjalë të mira për ty”. Hamiti kishte marrë leje për të dalë së bashku me ta, në Tivoli. Musinea më pyeti, si shkoja me mësime, pastaj e kënaqur nga përgjigja dhe nga godina e konviktit, tha se qenka një ndërtesë shumë e bukur. I tregova se afër konviktit ishte Vila D’Este, një nga më të bukurat e Italisë. Pasi shëtitëm ndonjë orë rreth Tivolit të vogël, u futëm në Vila D’Este.
– Këtu qenka një bukuri e mahnitshme, – tha Musinea, duke iu drejtuar të vëllait, Hamitit, – Unë do të vij shpesh këtu.
Hamiti sodiste i heshtur të 100 Fontanat
– Në Tivoli ka edhe vila të tjera, – u thashë, se kisha dëshirë të më vinin sa më shpesh, sepse isha aq i ri dhe aq i vetmuar e larg familjes.
– Herë tjetër, mund të shohim Vila Gregorianën dhe Vilën Adriane,
– Të thashë, që do të vij shpesh, jo vetëm me Hamitin, por edhe me shoqet e mia, – tha përsëri Musinea.
Dhe ashtu ndodhi vërtet. Ata vinin dy herë në muaj. Kur vinte Musinea me shoqet italiane, vija re që ato e donin shumë. Edhe unë e desha, si një motër të rritur. Ne kishim vetëm 7 vjet diferencë, pra, ajo ishte një motër shtatë vjet më e madhe, po një djali katërmbëdhjetëvjeçar i dukej shumë. Unë e kam adhuruar Musinenë për inteligjencën dhe karakterin e saj të fortë, për shpirtin e lartë e fisnik, për thjeshtësinë e komunikimit, për thellësinë e mendimeve dhe zemrën e madhe që të bënin të ulje kokën me veneracion. Ajo ishte aq e talentuar. Në dhomën e saj në Romë, do të gjeje librat e shkrimtarëve të mëdhenj italianë, francezë, anglezë, amerikanë, gjermanë. Do të gjeje filozofë, si Spinozën, Rusonë, Spenserin, Kantin,Shopenhauerin etj. Po mbi të gjitha, do të gjeje kudo të rrethuar nga vargje të Naim Frashërit. Me gërma të mëdha qe shkruar:
“Ti Shqipëri, më ep nderë, më ep emrin shqiptar, është Zemërën ti ma gatove, plot me dëshirë e me zjarr”…3.Muajin e provimeve Musinea studioi së bashku me Rashelën. Edhe Rashela kishte ende vështirësi në kuptimin e gjuhës. Të dyja mbeteshin në dyshim për kuptimin e drejtë të ndonjë fjale apo si lexohej. Atëherë, vraponin te znj. Tomassini dhe ajo ua mësonte leximin dhe theksimin ashtu si duhej. Në orët e gjata të studimit punonin me fjalorin, por ai u hante shumë kohë. Kështu shpëtimi ishte vrapi nëpër shkallë te e zonja e shtëpisë, sepse sa mbaronte një lëndë, menjëherë fillonte tjetra dhe ndonjëherë nuk arrinin të merrnin pikët e domosdoshme dhe profesorët u kërkonin ta rijepnin edhe një herë, atë lëndë.
“Hajde, kurajë Musinea ime e vogël!”, i thoshte Rashela, duke e përqafuar, “Mos u mërzit, do t’ia dalim se s’bën! Nesër do t’i fitojmë të gjitha pikët e mundshme”.
E Musinea dukej vërtet e hutuar dhe mpakur përpara Rashelës shtatlartë dhe gjithë shëndet, që dukej shumë më e rritur se Musinea, megjithëse, ishin në të njëjtën moshë, në moshën më të bukur të vajzës, në të 21 pranverat e jetës.
Po as që kishin kohë për ta shijuar atë pranverë. Studionin nga dymbëdhjetë orë në ditë. Dhe natën i zinte gjumi me libër në dorë dhe zgjoheshin po me libër në dorë. Dhe shpesh mbeteshin me dritën ndezur deri në mëngjes. Dhe të nesërmen kjo punë intensive fillonte nga e para. Hanin në këmbë e ndonjëherë harronin të hanin fare.
Pas në muaji, nga mezi i qershorit filluan provimet. Provimi i parë për Musinenë ishte gjuha italiane. Profesori ishte shumë i rreptë dhe lënda aspak e këndshme, sepse duhej të mësonte përmendësh data dhe shumë emra, që për Musinenë ishin jashtëzakonisht të mërzitshme.
Ishte tani, në derën para provimit, me dispensat nën krah, e mbështetur në mur, me kokën e ulur dhe vështrimin e fiksuar mbi dysheme. Nuk shikonte kush hynte e dilte nga provimi, sepse e gjithë qenia e saj ishte përqendruar mbi lëndën që i dukej se e kish harruar krejt. E hutuar i vinte të ikte, të vraponte që të mos turpërohej, po përsëri i thoshte vetes që s’ishte e mundur t’i kishin fluturuar kështu, për një çast, të gjitha ato ditë e net studimi. Diçka do të ketë mbetur. “Mos e humb pusullën, mblidhe veten Musine!”. E ndërsa i jepte kurajë vetes, e thirrën të futej në sallën, ku ishte profesori dhe asistentët. Musinesë po i dridheshin duart kur po firmoste tezën. Në pyetjet e para iu duk se nuk gjente dot fjalët për t’u përgjigjur dhe se kish harruar fare të fliste italisht. Po profesori e kuptoi hutimin e saj dhe inkurajoi. Ajo u qetësua e filloi të fliste. Mori provimin e parë. Për të dytin e ndjente veten më të përgatitur dhe doli më mirë se në provimin e parë, sepse arriti të kontrollonte veten e të mos e rrëmbente paniku. Dhe kështu, pas dy provimeve dha edhe tre të tjera, dha edhe gjuhën italisht për të huajt, ku s’pati asnjë vështirësi. U bënë kështu gjashtë provimet e vitit të parë.
Ç’lehtësim ndjeu kur i mbaroi të gjitha! Gjithë ai shqetësim që e kishte mbërthyer për përgatitjen e provimeve, tani i dukej i kotë. Shihte librat, dispensat, notat dhe pyeste veten: “Për të mësuar këto isha aq e shqetësuar? Dhe gjithë kjo punë pa anë e pa fund shërbeu vetëm për t’iu përgjigjur atyre pyetjeve që bënë profesorët, në ato pak çaste.”
Netët, që shpëtoi nga provimet, në vend që të flinte qetësisht, filloi të vuajë nga pagjumësia. Trupi i imët i Musinesë ishte tendosur nga lodhja. Sa mbyllte sytë i kalonin ato ditë me orë të zgjatura pafundësisht në punë intensive dhe ishte e pamundur ta merrte gjumi. Atëherë, merrte libra të të gjitha llojeve, veç jo shkollore, dhe lexonte e lexonte, deri në mëngjes. Kjo u përsërit gjithë atë verë. Po në qoftë se mbrëmjet ishin bërë të njëllojta, të mërzitshme në monotoninë dhe pagjumësinë, gjatë ditës, veçanërisht pas dreke, shtrihej mbi poltronën në sallën e bukës. Ajo poltronë i dukej e ulët, e ngrohtë e mikpritëse, po jo si në ditët e provimeve. Në atë poltronë gjatë pushimit Musinea mendonte se gjatë këtyre muajve në Romë, vetëm periudha e provimeve kishte qenë interesante. Studentë e studentesha të zbehtë me sy të stërlodhur lëviznin nëpër auditorë, jo më llafazanë e gazmorë, po të lidhur nga e njëjta vijë, halli i provimeve. Jepnin e merrnin informacione nga njëri-tjetri. Karriget e korridoreve dhe stolat pranë dritareve janë gjithnjë plot. Hapet porta e auditorit dhe dalin studentët që janë pyetur, vërsulen të tjerët me mijëra pyetje. Në qoftë se studenti ka fituar, shpjegon shpejt se fitoi, po në qoftë se ka humbur provimin, me një buzëqeshje të hidhur, përgjigjet se “profesori ishte tepër xhentil dhe se e ka ftuar të vijë edhe njëherë në tetor”. Studenteshat nuk janë kurrë gjakftohta. Musinea mendon se zonjushat ja hedhin gjithnjë fajin profesorëve, kur mbeten në provim dhe fillojnë të qajnë. Kështu janë vajzat. Vërtet studiojnë më tepër, po janë edhe më të ndjeshme. Që në vitin e parë Musinea i njohu edhe profesorët, të rreptët, të mirët, të liqtë, pedantët.
Ata, që e hodhën vitin e parë, të dytin e patën më të lehtë. Duke mësuar gjithë ato hollësira të jetës studentore, Musinea e ndjente se kjo ishte përgjigja e aq pyetjeve të adoleshencës, për të gjetur më në fund vetveten, për të zhvilluar cilësitë e një karakteri njerëzor, për të kuptuar sa të vlen lëkura në të vërtetë.
Edhe pak kohë e do të kthehej në Shqipëri.
Ditët e fundit u stërmundua duke ecur nëpër rrugët e Romës. Shpesh ulej nëpër stola, shihte si loznin fëmijët, në mes të tyre e nxirrte mallin e nipit dhe mbesës. Një ditë një vogëlushe me fjongo në kokë, iu duk krejt si Karolina. Iu mbush shpirti me gëzim. Fare pranë vogëlushes ishin dy governante italiane. E para, një koketë simpatike, ankohej për koprracinë e zonjës dhe për shpirtngushtësinë, sepse nuk e linte të dilte asnjëherë. Ndërsa tjetra i përgjigjej duke u tallur, se ajo dilte pa marrë leje. Bënte sikur kishte harruar diçka, kur bënte pazarin.
Duke u çlodhur në atë stol, ku një vogëlushe i kujtonte mbesën, Musinea qeshi me vete: “Në të gjithë botën gratë merren me thaç e thuçe”. Në vende të vogla janë më trashanike, po sidoqoftë, edhe më të thjeshta. Ndërsa në këto qytete të mëdha, sipas gradës së kulturës thashethemet janë më të stërholluara dhe të lyera me vernik. Edhe në qoftë se janë krejt gënjeshtra, të vjen gjynah që s’mund t’i marrësh për të vërteta”, mendoi.
Tri-katër ditë para nisjes Musinea ishte rrëmbyer nga ethja e blerjes së dhuratave për fëmijët e Vesimit. Hyri në shumë dyqane, duke parë me kujdes lodrat për të gjetur më të përshtatshmet për moshat e tyre. Dhe ashtu duke kërkuar, thuajse harroi që ishte nëpër dyqane. Iu bë sikur ishte e vogël, si atëherë, kur një natë kishte mbetur vetëm me nënon plakë e nxori kukullën për të luajtur. Sytë i shkëlqenin si atëherë. E pasi e mori, shpirti i saj i dëlirë ishte aq i ngazëllyer e një copë here në atë dhomën e vetmuar në atë qytet pa anë e pa fund, shikonte lodrat dhe qeshte me vete që i përsëriste Musinesë: “Përse nuk luan pak, edhe ti, Musine?” “Po unë jam e rritur tashmë”. “E megjithatë po të qan zemra të luash pak lodra”. “Po, po, është e vërtetë. Ç’është kjo ndjenjë, pra? A thua që të gjithë brenda mbeten fëmijë dhe më vonë luajnë role të rriturish? A thua ai çast, kur ty të vjen turp të jesh përsëri fëmijë është çasti kur shkon kundër pafajësisë dhe bukurisë së shpirtit tënd?” – pyeste veten Musinea.
E megjithatë, ishte e gëzuar, me një gëzim fëminor që vinte nga që shumë shpejt do të kthehej në shtëpi. Koha po i fluturuar pa asnjë qëllim nga një cep në cepin tjetër të Romës, duke vërejtur gjithçka jo për të blerë, vetëm për kënaqësinë e saj, dhe për çudi tani më në fund po shihte edhe vitrinat e dyqaneve, që pothuajse nuk i kishte vënë re më parë.
Kështu filluan shëtitjet në këmbë përgjatë lumit Tevere, nga një urë tek tjetra. Shihte së largu kështjellën e Sant’Angelos. Çlodhej duke parë rrjedhën e lumit, varkëzat që rrëshqisnin mbi të, njerëzit që hidheshin prej tyre dhe notonin të kënaqur, po që asaj i dukej, si një spektakël që e kishte parë dikur diku.
Roma ndryshonte pamjen pareshtur.
Roma, qyteti i përjetshëm, mbijeton mbi historinë. Musinea e kishte ëndërruar këtë qytet, dhe ende s’kishte ardhur në indiferencën e romanëve, të cilëve u dukej krejt e zakonshme të jetonin aty. Roma e kishave, monumenteve, shatërvanëve, kopshteve, muzeumeve dhe kafeneve të lashta, që rrëfejnë secila historinë e vet.
Musinea ulej në një kafe-pastiçeri. Hante një pastë apo pinte një kafe. Mendonte se ky qytet s’ka brenda vetëm historinë e perandorëve, por edhe të miliona e miliona njerëzve të thjeshtë, pra, historinë e romanëve.
Duke kaluar nëpër rrugët e Romës e ndjekur nga mendimet e saj, e ndjente se njeriu është aq i vogël, i pafuqishëm, po edhe aq i madhërishëm. Dora e tij ka krijuar këto mrekulli. Dora e tij si ata punëtorët, që hidhnin themelet e asaj shtëpisë në Tiranë. Ata nuk janë ndalur kurrë, kurrë, as në shi as në borë. Ata janë mijëra e miliona të pa emër. Edhe këtu, te Piazza Navona edhe te ky shatërvan i lumenjve, i katër lumenjve më të mëdhenj të botës. Katër kontinente, të simbolizuar në katër lumenjtë: Gangu (Azinë), Nili (Afrikën), Danubi (Europën), Rio delle Plate (Amerikën), rrinë aty përballë teje, në këtë shatërvan, që zor se e sheh në ndonjë vend tjetër të Italisë. Ndoshta s’mund ta quash më të bukurin në botë, por më të pasurin dhe më origjinalin.
4.Në fund të qershorit 1938, Musinea u nis për në Shqipëri. Nuk e turbullonin më zhurmat e trenave, as të zënët e vaporit në udhën e detit Bari-Durrës. I kaloi të gjitha me aq durim, vetëm, sepse kishte ankthin e takimeve dhe mallit për të dashurit e saj. Gjithë kohën, edhe kur s’donte, numëronte orët. Ja edhe kaq orë, edhe aq, e arrita. “Arrita”, -i thoshte vetes. “Duro!Duro! Ja ku po zbardhin vilat e plazhit në Durrës, edhe pak, do të hyj në port”.
Në port po e prisnin. E asaj gati symbyllur, i dukej se s’kishte më forca, për të bërë një rrugë aq të shkurtër nga Durrësi në Tiranë.
Sapo hyri në Tiranë, nxori kokën nga dritarja e makinës dhe për herë të parë, filloi të shohë udhën me vëmendje, në të djathtë e në të majtë. Shtëpitë i dukeshin të ulëta me çatitë të rreshtuara pa asnjë rregull, me dritare gjysmë të hapura, shumë prej tyre me tulla të dala boje. Dolën edhe kostumet karakteristike tiranase me fesin e bardhë. Fëmijët luanin në rrugë, dhe njerëzit ecnin e ecnin. Njerëzit e saj. Të zvogëluar, të gjithë, si të irnosur.
Kur hyri në rrugën e shtëpisë, Musinesë filloi t’i rrahë zemra me vrull. Më në fund mbërriti te porta, kopshti, që e kapërceu me vrap dhe u gjend përballë mëmës së saj, Hanushesë, që po qepte në makinë dhe Karolinës së vogël, që po luante me macen. U hodhën të dyja përpjetë nga gëzimi. E përqafonin dhe e shtrëngonin fort e fort. Musinesë i tingëllonte si një muzikë e bukur ajo gjuhë me të cilën po i flisnin dhe ishte aq e lumtur. Aty gjithçka kishte erën e ngrohtë e ëmbëlsinë e jetës së familjes. Musinea e ndjente veten aq të lehtë, aq të gëzuar kur hipte e zbriste nëpër shkallë me Karolinën. Megjithëse kishin vetëm pesë muaj që ishin ndarë, Karolina fliste shumë mirë dhe i tregonte sekretet prej vogëlusheje. Ishin përsëri shoqe të pandara, si pesë muaj më parë. Karolinës i dukej sikur iu mbush ai boshllëk, që i kishte lënë ikja e mëmës dhe vëllait të saj për pushime.
Pas pak ditësh Musinenë e gëzoi veçanërisht lajmi që do të shkonin më në fund në një shtëpi të tyren, vërtet ishte shumë më e vogël se ajo që kishin, por do të qe shtëpia e tyre e jo me qira. Shkuan ta shohin së bashku me Hanushen dhe Vesimin. Musinea shkoi më tepër për të kënaqur anenë, se për vete aq i bënte në qe e bukur apo jo. Mjaftonte që të ishte shtëpia e tyre. U përpoq shumë ato katër ditë të transferimit dhe vendosjes në atë shtëpi, që t’ia lehtësonte barrën s’ëmës. Që nga mëngjesi deri në darkë, me një shami të lidhur në kokë, punonte në shtëpinë e re me Karolinën, që i ngatërrohej nëpër këmbë dhe që e lumturonte pa masë. U lanë dyshemetë, u pastrua çdo qoshe dhe u vunë të gjitha plaçkat nëpër vende. Ishte një kënaqësi e veçantë për Musinenë, sepse dihej që aty brenda do të rridhte e gjithë jeta e tyre.
Në mëngjes kishte aq punë për të kryer në kuzhinë dhe në dhomën e bukës, për të përgatitur tavolinën dhe drekën, për burrat që ktheheshin nga puna. Me Karolinën në krahë, që e shtrëngonte fort me duart e saj të vogla për qafe, ngjitej në katin e dytë dhe rregullonin krevatet, dëgjonte dërdëllitjet e vogëlushes dhe kur gjithçka ishte vënë në rregull, Musinea e Karolina luanin me kukulla. Secila kukull kishte një emër. Po sidoqoftë, kishin nevojë për veshje të reja. Dhe ato u prisnin dhe u qepnin fustanet dhe pas buke, i shëtisnin pak.
Musinea e donte jashtëzakonisht vogëlushen dhe e dinte që mund të ishin “shoqe të ngushta” vetëm kur edhe të rriturit bëheshin fëmijë dhe e lëshonin veten në duart e tyre. E ajo ishte përherë e gëzuar ta lëshonte veten në duar të Karolinës, që ta komandonte si të dëshironte.
***
Kur mbaruan punët e transferimit dhe në shtëpi çdo gjë zuri vend, Musinea u nis disa ditë në plazhin e Durrësit te mikesha e saj e dashur, Selfixhea. “Në qoftë se s’do të kishte Selfixhenë, qëndrimi aty s’do ta gëzonte kushedi se çfarë, veçanërisht, për arsyen se në plazhin e Durrësit në këtë stinë, të duket se janë transferuar të gjithë njerëzit që njeh në Tiranë. Je aq i rrethuar sa s’ke asnjë çast vetëm”, mendonte Musinea.

Ato pak orë të mbrëmjes, kur shëtiste vetmitare e medi­tative, e rrethuar nga deti e qielli, e lëshonte veten në duart e asaj pafundësie të kaltër dhe atij perëndimi të jashtëzakonshëm, të papërsëritshëm dhe natës që binte me ndriçimin e hënës, që dukej sikur lundronte aty në mes të detit. Musinesë i bëhej se dëgjonte Sonatën e dritës së hënës, Sonatën e dritës së hënës për shpirtin dhe pavdekësinë e krijuesit.
Musinea e Selfixhea ecnin në atë breg të dyja. Përpara tyre ajo pafundësi qiellore, konstelacione yjesh, që afrohen dhe të tjerë të largët, e qielli ajo sferë që mbyll gjithësinë që s’përmblidhet në asnjë kufi.

– Sa herë kalojmë këndej, – tha Musinea, – më kujtohet një ditë e largët e fëmijërisë në Porto Palermo. Qëndroja mbi majën e një shkëmbi e ndërsa deti ishte egërsuar, shihja kreshpërimin e dallgëve që ngriheshin si një mal dhe përplaseshin e thyheshin me uturimë mbi shkëmb. Mbi ata shkëmbinj aq të lashtë, me një të kaluar të tejlargët, të panjohur. E ndërsa ujët përplasej e copëtohej e më njomte këmbët e varura mbi shkëmb, unë e shihja si ktheheshin dallgët në gjirin e detit, me vështrim i ndiqja deri sa shuhej, mërmëritja e përplasjeve monotone. Dallga thyhej e zbutej e urtësohej në përplasjen e saj. E shoh në ëndërr këtë përplasje të dallgëve, si atë ditë dhe kur zgjohem them me vete se kam frikë të marr frymë thellë, se dua të qëndroj aty në majë të atij shkëmbi me ore të tëra, me sy të mbërthyera mbi det, pa kërkuar pse e qysh vijon kjo luftë e pandërprerë, e përjetshme, e amshueshme e valës me shkëmbin. Edhe sot e kësaj dite, më shkojnë mornica në trup e një e ftohtë më bën të dridhem nga një parandjenjë e akullt. Çdo të bëjë deti i jetës me ne të dyja? Do na përpijë në dallgët e tij? Do të na nxjerrë jashtë bregut? Do të na pranojë në gjirin e tij? Ku ta dish? Si thua Selfixhe?

-Ndoshta jemi tepër të vetmuara në atë që kërkojmë apo që kërkon shpirti ynë, i etur për jetë e liri? – iu përgjigj Selfixhea.

Dhe më pas vijoi: “Po a e dimë se ç’është jeta, ç’është njeriu në të vërtetë? Unë dua të zgjoj njeriun, të thërras: “Zgjohu njeri! Lëri të fluturojnë mendimet e zeza! Po përsëri e përsëri, njeriu është i vetmuar. Njeriu kërkon të mbrohet në këtë vetmi. Po s’ka veç një gur për nënkresë dhe mbështet dorën mbi të. Kjo vetmi e shpirtit të tremb vërtet! Dhe ja, po ta them idenë time. Ti thua s’është njeriu i lig, por asnjë s’është edhe aq i mirë. Unë dua të hyj në shpirtin e vetmuar dhe shoh rrezet e hënës që bien mbi fytyrën tënde. Më pëlqen të shoh aty, ku zëri yt Musine, më ngjan si zëri i një magjistareje. Dhe kjo hënë të ndrit shpirtin e bukur. Do shkruaj tani për njeriun që i ikën rrymës dhe rron jashtë rrethit të kohës. Si mendon ti, ç’bëhet me atë që jeton jashtë rrethit të kohës?

– Është shoqëria që të nëpërkëmb. Ëndrra jonë është e bukur, Selfixhe. Duam të mos ketë fëmijë që vdesin për bukë, që nënave të mos u shterojë qumështi në gjirin e irnosur, që burri të mos rrijë gjithë ditën i pirë dhe ta nxjerrë inatin me fëmijët me kamxhik dhe të vegjlit të kërkojnë: “Bukë, bukë” dhe era e shiu të mos përplasen mbi shtëpitë e shkatërruara, në netët e ftohta të dimrit. Dhe njeriu mos të thërrasë: “Ja mjerimi, ja vdekja shpirtërore, vdekje për së gjalli!” A e di që unë e kam shumë frikë vdekjen për së gjalli? Merre me mend, një shoqëri ku vijnë rrotull kufoma. Zot na ruaj nga ky tmerr!
– Musine, po më shtie të dridhurat. Hajde kthehemi dhe shkruajmë secila tregimin e vet dhe e nisim në gazetë! Si thua?
– Kam menduar seriozisht në universitet. Dhe tani po mendoj seriozisht për të dalë nga Muza, te Musine Kokalari. E kupton, ç’dua të them?
Të dy mikeshat u kthyen të heshtura në vilën e tyre. Dritaret e plazhit dukeshin së largu, si xixëllonja të vetmuara. Dhe deti pasqyronte dritën e hënës, që ndriçonte skeletet e anijeve në port.
– Jeta është luftë e ashpër, – i tha Musinea. – Është luftë e përditshme për ata që nuk i nënshtrohen dobësisë së shpirtit. Është një luftë pa tamtame, pa lumturi, e braktisur në vetmi dhe heshtje. E kush nuk është fatkeq, Selfixhe? Atyre që vuajnë, le t’u japim balsamin e dhimbjes së shenjtë. Ne nuk jemi aq vetëm. Nuk mund të jemi kaq të vetmuar. Errësira e botës është ndriçuar nga drita hyjnore.

5.Pas disa ditësh në plazh, Musinea u kthye në Tiranë. Kur nuk kishte punë në shtëpi shkonte në librarinë e Vesimit, “VENUS” dhe e zëvendësonte, në ditët që ai merrej me punë të tjera. Në njërën nga këto ditë, erdhi në librari Gliqeria, me të cilën kishte qenë në një bankë në shkollën e mesme. Gliqeria kishte qenë gjithnjë një vajzë gazmore, ndërsa tani ajo rrinte gjithmonë e heshtur. Që në shkollë të mesme ëndërronin të dyja universitetin, po vitin e parë vetëm Musinea fitoi një bursë. Ishte aq e lumtur që u takua me Gliqerinë, e mori në shtëpi dhe kaluan një javë të bukur e gazmore. Gliqeria po përgatitej për konkurrim. Dilnin së bashku nëpër rrugët e Tiranës për raportin mjekësor dhe në ministri, për të mbushur formularët e pyetjeve të konkursit. Në ditët e provimeve ishin të dyja, të pandara e ndërsa Gliqeria hynte në provim, Musinea e priste te porta e shqetësuar për përfundimet. Dhe atë ditë që Gliqeria e fitoi konkursin, kërcenin të dyja nga gëzimi. “Do të jemi përsëri bashkë dhe kjo është një lumturi”, mendonte Musinea. Ato ditë ishin vendimtare për Musinenë: Shkroi novelën e parë. Vrapoi te profesor Aleksandër Xhuvani, që e kishte njohur në bibliotekë nga miku i saj i dashur, Sotir Kolea. Profesori ia pëlqeu dhe i tha që të shkruante edhe të tjera.

Musinea shkroi dhjetë novela në dialektin gjirokastrit, ku pasqyrohej jeta, mundimet, dhimbjet, supersticionet dhe mrekullitë e atyre njerëzve, midis të cilëve ishte rritur, veçanërisht, ajo nënua e saj plakë, që i pat treguar aq e aq përralla të paharruara, që e kishin mbushur jetën e fëmijërinë e saj. Dhe ajo e Bukura e dheut, që zbukuronte dheun shqiptar, se “dheu me të bukura ushqehet”, siç thoshte Nënua. Dhe përsëri Nënua, që nuk e pranonte mendimin e ri (ajo luftë e përjetshme brezash, si lufta e detit pa anë e pa fund që gërryen shkëmbin). Dhe përsëri dy gra në qytetin e fëmijërisë që zihen në rrugë dhe shajnë mbarë e prapë. Jeta ku ishte endur fëmijëria e Musinesë me të gjitha pamjet ishte fiksuar në shpirtin e shkrimtares së parë të letrave shqipe dhe tani po shpërthente tek ato novela. Një nënë e paduruar për martesën e vajzës së saj, kur sheh disa shëmtarake, që kanë gjetur burra të mirë; pastaj mërgimtarët e udhëve të largëta të Amerikës dhe lotët e nënës për vdekjen e djalit “të vetëm”, dhe në një shtëpi tjetër, ku nusja zihet me vjehrrën shpirtkazmë dhe kunatat xheloze për nuset e vëllezërve, pastaj novela e fundit, ku ndihet angullima e një qeni, që ndjell vdekje dhe që i tmerron nënat, që i kanë fëmijët nëpër botë”.

Sa më shumë shkruante, duke ecur nëpër rrugët e Gjirokastrës me fantazinë e saj dhe pafajësinë e fëmijërisë së saj, aq më tepër e ndjente se po i dilte tani nga shpirti ai thesar që quhet pjesa më e bukur e jetës. Kishte ardhur pra, çasti i saj i së vërtetës. S’kishte asnjë mëdyshje. Kishte vetëm ngazëllimin e krijimit dhe pasi shkruante, zbriste nga dhoma e ia lexonte Hanushesë. I kërkonte ta korrigjonte për të thënë fjalën po me atë bukuri dhe intensitet të shprehjes së Gjirokastrës dhe bëhej një diskutim derisa Hanushea ngulte këmbë: “Kështu thuhet dhe ti nuk e di më mirë, se unë”. Atëherë, Musinea e gëzuar mendonte se ia kishte arritur të shkruante me gjuhën e nënës plakë dhe të anesë së saj.

Nga ajo punë këmbëngulëse lindi pasioni i Musinesë për këngën e popullit dhe dëshira për t’i mbledhur së bashku, me të dhënat për karakteristikat e kostumeve gjirokastrite. U apasionua aq tepër pas asaj pune, që po i zbulonte një botë të panjohur, sa nuk i linte asnjë çast në qetësi Hanushenë apo Fejzien, të kunatën. U bë mike edhe me gruan që u shërbente dhe e ndiqte atë, ndërsa lante rrobat dhe i pëlqente të shkruante këngët e përrallat, apo shprehjet e rralla e veshjet tiranase, një për një. Dhe ajo grua e mirë, e thjeshtë tiranase, çuditej me të, i thoshte Hanushesë: “Kjo vajzë e bekuar, vete në shkollë të madhe dhe rri e shkruan budallallëqet, që flasim ne. Po ç’të duhen, moj bijë?”
“Oh”, i përgjigjej Musinea”. “Nuk mund ta përfytyroni sa më duhen! A e dini se ç’thonë për ne? E dini që dikush bërtet se në vendin tonë s’ka asgjë, as këngë, as vaje, si të kishim një shpirt të shkretë të vuvosur? Ndërsa ne i kemi të gjitha me bollëk dhe kaq të bukura, kaq të bukura!”

“Në qoftë se qenka kështu atëherë, do të të rrëfejmë ne, sa të dëshirosh. Do të dëftejmë plot, pa fund”.

Dhe kështu, Hanushea, Fejzia, gruaja e shërbimit, i rrëfenin e i rrëfenin, njëra një këngë dhe tjetra, një përrallë dhe në darkë Musinea i shënonte në blloqet, që mbusheshin.
Kur u vinin për vizitë, ajo ulej në një qoshe e heshtur dhe dëgjonte bisedat e grave me koloritin e gjuhës dhe mentalitetin e tyre. Vetëm t’i dëgjoje, ishte një bukuri e rrallë. Kështu filloi puna e shkrimtares Musine Kokalari, ditë për ditë, pa u kujtuar se në kryeqytet kishte dhe shëtitje, edhe kinema me filma dashurie. Ajo ishte e hedhur në detin e saj dhe shkëmbi që do të gërryente dallgën ishte shumë kokëfortë e i stërlashtë. Po ajo ishte hedhur në ujë dhe filloi të notojë.
Para se të nisej për në Itali, mori këtë letër nga plazhi:

“Durrës Plazh, 3 shtator 1938
Musine e dashur,
Kam ditë që pres ndonjë letër prej teje. Tani m’u mbush dhe po të shkruaj. Besoj të kesh kohë sa për ta lexuar letrën time. Me shëndet jam mirë, sado që nuk kam ndonjë efekt të dukshëm as edhe në peshë, por mjafton që nuk ndjej atë dobësi e lodhje që ndjeja më parë. Mbase do ta kaloj mirë dimrin. Vetë me shpresë.
Që thua zotrote, sot po përcillnim Shemsinë pas disa ditëve të kënaqshme që kaluam, sidomos, këto ditët e fundit na ka mbjellë farën e gazit dhe s’mbahemi dot më. U shkulëm së qeshuri. Mbrëmë ishim në kafe dhe vetëm të qeshurat na detyruan të ngrihemi. Nuk e di se ç’na kishte hipur. Por malum, i madhi i shtëpisë mungon, nëna nuk bën fare fjalë, kështu që në familje kemi stabilizuar republikë popullore. S’ka diktator. Vetë zotër e vetë shkopër. Është e para verë, që e kalojmë kaq mirë. Gjithë natën jashtë. Ditën themi anekdota, të cilat i kam ruajtur mirë t’i përrallisim në udhëtim e sipër, atëherë do të na duken më të bukura. Në këtë shoqëri të përditshme e të përnatshme kishim edhe zonjat Plumbi e Gjokoreci, lere se ç’ka vajtur. Që thua, puna me kryesore është, se nga xhepi e kemi Shemsinë shumë bujar këtë vit. E po helbete, njeri me titull. Dje i përcollëm zonjat që na shoqëronin e sot, Shemsinë. Po mbetemi vetëm dhe kemi për ta ndjerë mungesën e shoqërisë së tyre të çmuar, po ç’ka, Shemsiu do të vijë ndonjë natë, kur të kthehet nga Shkodra. Dhe zonjat Mila e Ollga, besoj se do t’i takoj prapë në Tiranë, më kanë dhënë adresat. Dje i shkruam një letër Andreas së bashku me Shemsinë, i cili iu përgjigj urimeve të Vitit të Ri, që i kishte dërguar Andrea dhe të tjerëve me radhë. I shkroi një letër që ç’të të them, nuk do ta këndojë dot rehat.
Nga Pavlina kisha një letër të gjatë si dhe një fotografi të sajën dhe të Irinit. Kasua ka kthyer shumë mirë me shëndet, ka shtuar 4 kile, deshi të vinte një herë nga dyqani, se i kisha shkruar, po nuk pati rast, se u nis shpejt. Ditarja mbeti edhe një javë akoma, për arsye se Lemani akoma s’ka lindur. Ne kemi ndërmend të qëndrojmë këtu deri në 15 e pastaj, të vimë në Tiranë, ku duhet të bëj ca përgatitje. Deri me datën 20 të ikim me doemos. Si thua, Musine? Hasua më mori trikon, të faleminderit për leshin. Do të vi në Tiranë dhe besoj të kalojmë disa ditë të mira aty, apo jo? Do të gjejmë rast të shëtisim, të bisedojmë, të grindemi dhe të qeshim. Dëgjon? Të qeshim. Sa shumë ke për të qeshur ti, Musine! Po Glikon aty e kam? Sa mirë do të jetë që të ndodhemi të tria, të shëtisim gjatë dhe të qeshim së bashku. Po aq më mirë sikur të udhëtonim të tria. Unë besoj që Kason do ta marr me vete. S’ka njeri më të përshtatshëm. Kështu do të jemi të lirë, do të bëjmë llogo gjithë rrugës. Fejzia a erdhi? Besoj të jesh mirë. Ç’bëre me librarinë? Nuk e di si i kaluat festat andej, ne u kënaqëm, sidomos me ditën e paradës. Kohën e kemi të mirë. Pas disa ditëve të këqija, filluam përsëri nga banjat. Po aty si veni? Ka vapë akoma? Nga Franca kam marrë letra rregullisht, si edhe dy tre fotografi. Është mirë dhe jeton i kënaqur, sepse është i lirë. I dërgoj nganjëherë gazetat shqipe, se i ka kërkuar. Dje i dërgova numra festivali të gazetave që më dërgoi Kola. Duket se e merr malli ndonjëherë për Shqipërinë e dashur. E po, kur ndodhet larg, njeriu e ndjen mallin e vendit. Musine, sa anekdota të bukura do të të them.
Anesë i puth dorën. Fejzies të fala, ashtu edhe Gliqerisë, e kujtdo tjetër.
Nga të gjithë shumë të fala.
Pres ndonjë letër. Të përqafoj
Selfixhe”6. Iku vera. Era rrëzonte gjethet e pemëve dhe po fillonte vjeshta e jashtëzakonshme e Tiranës. Ditët e fundit para nisjes ishte edhe Musinea me një humor të ndryshueshëm, si ditët e vjeshtës. Herë me një zemër të qetë dhe herë me një përmallim, që e shpinte deri në lot.Një ditë të vjeshtës së dytë u nis për Romë, pa emocione, si të qe një gjë krejt e zakonshme. Deri edhe sytë e fëmijëve nuk qenë më të çuditur, ishin të përgatitur për ndarjen, vetëm pyesnin: “Po shkon? Ç’do të na sjellësh nga Roma? Dua të vij edhe unë”, – i thoshte Karolina.

Udhëtimi nuk po e emociononte e s’i bënte më përshtypje. Rruga ishte e njëjtë. Në Bari, si gjithnjë, hamejtë që ulërijnë nëpër stacione dhe më në fund stacioni i Romës, i zhurmshëm si përherë.

Duke ecur nëpër rrugët e Romës, Musinesë i dukej, sikur s’kish ikur fare në Shqipëri… Veçse vjeshta dhe rruga “Nomentana”, e mbushur me gjethe të rëna, që i rrëmbente era nëpër këmbë e i shpërndante, thoshte se kishte ikur edhe një verë. Dhe Musinea e ndjente trishtimin e natyrës së zhveshur.

Roma në vjeshtë. Mund të dilje nga shtëpia me një diell që përvëlonte e të ktheheshe e qullur deri në palcë. Koha në vjeshtë ndryshonte befas dhe shpesh shiu binte aq pa pritur, me pika të mëdha, sa s’kishe as kohë të hapje e mbyllje sytë. Vetëm strehët mund të të shpëtonin e të prisje, me shpatulla të mbështetura për muri, të pushonte shiu.

Që në ditët e para Musinea vrapoi për në universitet. Atë vit ishte e vendosur të punonte shumë seriozisht dhe zgjodhi lëndët nevojshme dhe të domosdoshme për të punuar ditë për ditë, jo vetëm në fund. Së bashku me lëndët filloi të përpunojë materialin, që kishte mbledhur gjatë gjithë verës. Shpesh shkonte ambasadë, për të përshëndetur Hamitin.

Erdhën Gliqeria dhe Elimaja, që ishte transit për Paris, së bashku me atë atin. Gjetën një shtëpi për Gliqerinë dhe gjatë ditëve të para e udhëhoqi për gjithçka, edhe në universitet nëpër udhët e Romës, derisa të mësohej edhe Gliqeria.

Musinea tallej pak me veten se po bëhej “dembele”, sepse i pëlqente të shkruante dhe të studionte në krevat. Po këtë të vjeshtë ajo që endej “ajër” nëpër rrugët e Romës deri në “Citta Giardino”, ndalej në urën e vjetër dhe çlodhej duke parë rrjedhën e ujit. E ndërsa rrinte aty mbi urë e dëgjonte pikat e shiut që i binin mbi shpatulla dhe natyrën që i kishte humbur ngjyrat e gjalla e të ndezura, e kapte ai trishtim i njohur i vetmisë dhe i dukeshin krejt të huaj burrat e gratë, që takonte udhës. Të huaj jashtëzakonisht, si të ishin ndërplanetarë. Nga i vinte ajo erë e palumtur brenda shpirtit? Përpiqej gjithnjë të shpjegonte humorin e ndryshueshëm, por s’arrinte dot të gjente arsyet e vërteta. Atëherë, shkonte te Gliqeria, që e shihte jetën gjithnjë behar dhe i kthehej gëzimi i humbur nëpër shi. Dhe kthehej në shtëpinë ku banonte, futej në krevat e shkruante. E ndërsa shkruante, fliste me vete:

“Është disi e trishtë të mendosh nëpër shi, kur e sheh sa e lidhur je me natyrën, që të duket ashtu si edhe vetë jeta, që ka humbur gëzimin dhe është në zi. Është më bukur për ty Musine, të krijosh botën tënde ireale, fantastike e plot ëndrra, për të shijuar gëzimin dhe pastërtinë e shpirtit. Dhe kur të mbarosh këtë udhë, do t’i thuash vetes se diçka edhe ke arritur në ato shkrimet e tua, dhe do të të duket se koha s’ka qenë e zbrazur, sepse truri yt ka punuar pa pushim”.

Në fund të dhjetorit u kthye Elimaja nga Franca dhe filloi fakultetin në Romë. Ishin ditë të gëzuara për të dyja. Elimaja i tregonte për Parisin dhe Musinea, si veterane, tashmë e udhëhiqte nëpër Romë dhe ishte e gëzuar që do të jetonin në një shtëpi dhe nuk e ndjente më veten vetëm.
***
Në shkurt 1939, Musinea, Gliqeria dhe Elimaja, megjithëse ishin hollë nga xhepi, vendosën të shkonin në Napoli për të vizituar Pompein. S’kishin ndonjë program, vetëm të udhëtonin, e të shihnin bukuritë e papara e të panjohura. Ishin të gëzuara, gjithë humor e dëshirë për arratisje. Në mëngjes u takuan në stacionin e trenit. Gjithë ajo rrëmujë e trenave që vinin e shkonin, të hutonte. Hipën më në fund, duke u shtyrë, sharë e mallkuar, në trenin e tyre. Askush s’kishte ndërmend të lëshonte pe, as edhe një copë vend, a një fjalë e sjellje fisnike. Kur arritën të zënë më në fund vend, e ndjenë veten të lehtësuar, pranë e pranë kur dëgjuan sirenën e trenit, që nisej, ia krisën më në fund të qeshurat. Dikush u ngrit, duke shkelur Musinenë, që mbante sytë mbyllur sikur flinte. Pastaj hapi sytë dhe me ballin e mbështetur në xhamin e trenit, shikonte udhën me rezervuarët e ujit, me fushat e punuara, me pemët e zhveshura me degëzat me bulëza të fryra gati të shpërthenin në çastin, kur dielli i pranverës do t’i përshëndeste. Në çdo stacion mizëri njerëzish, që flisnin me gjeste të tepruara, sikur të ishin shurdhmemecë, të rrethuar përherë nga hamejtë dhe shitësit ambulantë që reklamonin biskotat e karamelet.
Arritën më në fund në Napoli, në një qiell të ndriçuar nga një bardhësi e ndryshueshme, si një lojë qiellore, sikur mijëra mjellma të merrnin kaltërsitë e atij qielli, që i kujtonin Musinesë ditët e netët, kur shkonte e ulej te kolltuku i Dita Osmanit, mbyllte sytë e dëgjonte Sonatën e Hënës. Dhe aty në atë qytet të panjohur, me një qiell aq të ngjashëm në krahë mjellmash dhe aq misteresh të një qyteti të varrosur e të gjallë njëkohësisht, siç është Pompei, aq pranë Vezuvit dhe Napolit. Dhe ishin aq pranë detit dhe varkëzave që rrëshqisnin mbi valëzat. Rëra gjatë bregut krejt e lëpirë dhe e lagur aq e njohur e aq e panjohur njëkohësisht. U nisën menjëherë për në Pompei dhe u gjendën te porta para hyrjes, përballë statujës së Minervës, magazinave të dikurshme, të transformuara në muze ku dhjetëra e dhjetëra turistë që flisnin gjuhët më të ndryshme të botës, admironin Tempullin e Venerës, të Zeusit. Edhe Musinea e mikeshat e saj bënë një fotografi pranë Zeusit. Duke ecur në harqet dhe shkallët e qytetit të rrënuar, u gjendën nëpër udhët e ngushta dhe brendësisë së shtëpive ku dëgjoheshin vetëm hapat e tyre në heshtjen e thellë. Pasi vizituan amfiteatrin, të lodhura, u ulën në shkallët e tij, u kujtuan se ora e drekës kishte ikur me kohë dhe paratë duheshin llogaritur. Para se të iknin nga Pompei, duhet të blinin ndonjë kujtim. Dhe blenë nga një madonë të vogël të Pompeit e nga një album. Kur bënë llogaritë thanë se i kishin kaluar parashikimet e u duhej të ruanin paratë për biletat e kthimit, kështu i hoqën vijë restorantit dhe hëngrën në këmbë bukë me gjizë. Në orën 4 u kthyen në Napoli, blenë fruta të lira dhe ishin aq të lodhura sa s’ecnin dot nga këmbët e ënjtura dhe mbështeteshin te njëra-tjetra. Më në fund hynë në një dyqan e duke diskutuar me shitësen, u ulën në një qoshe të dyqanit për t’u çlodhur e pasi morën sendet e blera nën sqetull, duke ngrënë, ecnin nëpër udhët e pluhurosura të Napolit, që ishin aq të ngushta, sa ndjeje erën e rëndë të grave, që ishin ulur nëpër stola pranë portave, ndërsa një berber i dembelosur, duke gogësirë, qethte klientin, që dukej se e kishte zënë gjumi.
Portat e shtëpive të Napolit ishin të hapura a gjysmë të hapura. Dukeshin të zonjat, që pastronin lëkurët e qepëve në kuzhinë, duke kafshuar copa të mëdha buke, me një ushtri kalamajsh përreth, që luanin ulur në tokë. Këta njerëz ishin aq moskokëçarës. As që u bëhej vonë se të tjerët i shihnin nga jashtë.
Në muzg Musinea, Gliqeria e Elimaja, bënë një shëtitje të gjatë lamtumire në breg të detit, që në atë çast dukej i qetë me një ndriçim hënor, që zbriste nga Vezuvi.
Kur morën rrugën e kthimit për në Romë ishin aq të gëzuara, sa s’u pushoi goja asnjë çast ato dy orë në tren, derisa arritën në shtëpitë e tyre të lodhura për vdekje dhe ranë në një gjumë të thellë.

Intermexo:
“Tiranë, më 23.2.1939
E dashur Musine,
Sa për këngë dhe për zakone që më thua të t’i shkruaj, unë ato që dija t’i thaçë, nuk di të tjera po Lumo Skëndua të ka dërguar një fletore me këngë, më duken se të gjitha t’i kam thënë unë, po midis tyre janë edhe disa që nuk t’i kam thënë unë.
Musine të të them se Lola ngordhi për ti dhe nuk e di se do të vish ti. Të jeç e sigurt se gushën nuk ia ka puthur njeri që kurse ke ikur ti, këtë besë t’ia mbajë gruaja burrit, që ta mban ajo ti. Tani ka ca ditë që të sheh në gjumë dhe që në mëngjes më thotë se vajta në Romë me Musinenë, po nuk di t’i shpje….

EGLANTINA MANDIA

MUSINE KOKALARI

KRONIKA 1/
Korçës i kishte dalë emri, si qyteti ku ndodhej e vetmja shkollë shqipe në Jug të vendit, që qëndronte e hapur, me gjithë kërcënimet e turkut apo të grekut. Atë e drejtonte një mësuese trimëreshë, mjaft e aftë dhe aq entuziaste, sa meritonte vlerësimet më të larta. Kjo shkollë ishte gjithmonë plot me nxënës, ndonëse po ta vazhdoje atë, si për prindërit, ashtu edhe për nxënësit vetë, do të thoshte të përndiqeshe nga turqit ose të shkishëroheshe nga prifti grek. – MERI EDITH DURHAM/

KRONIKA 2
Instituti “Kyrias” u themelua më 1891 prej zonjës Sevasti Kyrias Dako dhe u çel për herë të parë në Korçë, më 23 Tetor 1981, në shtëpinë e zotit Grigor Eliadh Frashëri, afër Shën Gjergjit me tri nxënëse. Në kohërat më të mira, Instituti arriti deri në 87 nxënëse e në kohët e ndjekjeve më të rrepta, numri zbriti në 19. Në shtator të vitit 1913, shkolla nuk u hap dot, si shkak i sundimit grek. Më 2 mars 1914, pas largimit të ushtrisë greke, zonja Dako u kthye nga Manastiri në Korçë dhe shkolla u çel, po nga shkaku i trazimeve prej ushtrisë greke, shkolla u transformua në spital për të plagosurit.

Në 6 korrik 1914, themeluesja e Institutit u shtrëngua të largohej, e kërcënuar prej andartëve grekë, që hynë në qytetin e Korçës më 10 Korrik 1914. Kështu, shkolla u mbyll për herë të parë, pas 22 vjet shërbimi.

Në janar të vitit 1922 zonja Dako dhe zonjusha Parashqevi Kyrias u kthyen nga Amerika dhe më 2 tetor të po atij viti, dhe çelën shkollën në Tiranë, në shtëpinë e Sulejman Kusit, në rrugën e Fiqve, ku e vijoi punën për 5 vjet.

Në tetor të vitit 1922 shkolla u vendos në Kamzë.

Rrëfimi Ganimet Gilanit:

“Musinenë e kam njohur në Institutin “Kyrias” në Tiranë. Kishim mësueset e shquara Sevasti Dakon dhe Parashqevi Kyrias, të cilat na mësonin me dashuri dhe zell. Musinea erdhi nga Gjirokastra. Ishte ende fëmijë, por dukej si vajzë e rritur. Ishte jashtëzakonisht e sjellshme dhe e urtë. Ne kishim bërë anglisht dhe ishim më përpara. Musinea dallonte në të gjitha mësimet dhe vështirësitë e anglishtes, i kapërceu me punë e me një vullnet të jashtëzakonshëm, sepse të gjitha mësimet i bënim në gjuhën angleze. Gjuhën shqipe na e jepte Sevasti (Qiriaz) Dako.
Zonjusha Parashqevi na përsëriste gjithnjë fjalën e Gjergj Uashingtonit:
“Dora që tund djepin, sundon botën”.
Ambienti i shkollës dhe konvikti ishin të përsosur, me një pastërti shembullore. Çdo mëngjes, bënim banjë, visheshim me uniformë, fund e bluzë, këndonim hynin e flamurit. Hynim në mensë e hanim në tryeza të veçanta. Kishim mësuese italiane, angleze e franceze. Kishte edhe nxënëse franceze, armene, italiane, të cilat e mësuan aq bukur shqipen, sikur të qenë rritur në Shqipëri.
Pasi mbaronim mësimet në shkollë, vijonin orët e studimit në konvikt dhe në kohën e lirë, secila merrej me ç‘të dëshironte më shumë: dikush merrej me muzikë e të tjerat me sport, hendboll e basketboll.
Nuk e mbaj mend të dallohej në ndonjë sport Musinea.
Tefta Naçi ishte mësuesja jonë e re. Ajo vinte nga familja e njohur e Naçeve, miq tejendanë, të KYRIAZEVE. Tefta na mësonte historinë e Shqipërisë dhe edukatën.
1.Në ditët e vjeshtës së dytë tiranase, Musinea erdhi në këtë tempull me emrin KYRIAZ. Me të vërtetë kishte qenë me fat, por sidoqoftë, ajo ishte ende një vajzë e vogël dhe e merrte malli. E merrte shumë malli për anenë, për borën, për shiun, për shtëpitë e gurta me rrasa të hirta e të ftohta, për odatë e dimrit.
Instituti i tyre ishte në ndërtim. Në brendësi të ndërtesave solide, po punohej për t’i modifikuar gjithnjë. Flitej edhe për një projekt për të ndërtuar dhomat e banimit të mësuesve. Çdo ndërtesë kishte fjetore, dhoma studimi e pushimi.
Rruga që lidhte kryeqytetin me Kamzën nuk ishte sistemuar ende, po së shpejti do të ndërtohej një urë.
Musinesë i dukej vetja krejt e humbur dhe e huaj në ato ndërtesa të mëdha, hijerënda, ku çdo gjë ishte me orar, me zile, me disiplinë. Jo se donte të kundërshtonte orarin, rreptësinë, seriozitetin, e gjithë detyrimet e tjera. Jo, vetëm se e ndjente veten si të zënë në kafaz, andaj me të mbaruar orari i mësimit, vraponte në pyll. Pylli, që rrethonte kodrën, ishte zbulimi i saj, ishte rifuxhoja e saj. Nuk deshi të fliste me asnj] njeri për mallin, që po i brente zemrën e njomë. Ajo nuk e kish parë asnjëherë vjeshtën aq të bukur, aq të plotë, aq të dhimbshme, siç ishte në atë pyll, që rrethonte institutin “KYRIAZ”. Musinea vraponte në fillim nëpër udhën me gjethe, që binin e binin në atë fëshfëritje, në atë lëvizje marramendëse zogjsh në muzg. Kishte një thirrje brenda vetes, një klithmë, që i kërciste kur shkelte mbi gjethet, që i përplaseshin mbi kërcinjtë. E ajo zhurmë e gëzueshme e llafazanëve të pyllit e rrethonte Musinenë. Një sorkadhe e trembur, nën fërgëllimin e gjithë gjymtyrëve të trupit të brishtë. Era e vjeshtës rrëzonte gjethe, vetëm gjethe, një rrebesh, një breshër gjethesh shkundej mbi të, që ishte vetë bisk në shpërthim, një bisk i mbushur me lëngun e jetës. Era e vjeshtës ia mbështillte trupin, brinjët, mendimet dhe rrobat, që po ia ngushtonin, e ia ngushtonin trupin dhe e largonin, e largonin me vrull, çdo ditë nga qyteti i ëndërrave fëminore. Dhe ai zogu? Ku ishte zogu i nënos, ai zogu, që rrëfente aq bukur? Ku ishte vallë ai zog? Ndoshta, tretej prapa xhamit, si mikja e saj Selfixheja apo kishte ardhur aty midis atyre marroqëve të pyllit, në atë vjeshtë tiranase, e fluturonte degë më degë?
Sa të gëzuara do të ishin po të qenë së bashku me Selfixhenë. Ajo e dinte se vetëm Selfixhea do ta ndiqte aty në pyll. Ndoshta, vetëm ajo do ta kuptonte dridhjen e shpirtit të një 14-vjeçareje, me dëshirën për të thënë ç’ndjen, e ç’mendon. Si do të mund të rrëfente Musinea këtë mall? Si ta shkruante këtë shpërthim tundonjës, që e sillte në pyll, të fliste me ato rreze dielli, që thyheshin e depërtonin nëpër gjethe, e ndryshonin çdo ditë, çdo ditë në prarimin e ngjyrave?
Musinea thoshte me zë të lartë “Fjalët e qiririt”. “Fjalët e qiririt”, të mësuara përmendësh, fjalët e poetit të saj të dashur:
“Në mes tuaj kam qëndruar
E jam duke u përvëluar,
Që t’u ap pakëz dritë
Natën t’ua bëj ditë.”
Pakëz dritë. Pakëz dritë!
Ajo kish mbetur e pa gojë nga rrëfimi i Tefta Naçit, për takimin e Naim Frashërit me mësuesen e tyre Sevasti Kyriazin. Ai ishte një legjendë, që shkonte gojë më gojë dhe e bënte ta adhuronte atë grua, ashtu si adhuronte edhe dajkon e saj, që i këndonte “Qerbelanë”.
Sevastia, tashmë e moshuar, kishte mbaruar e para Shkollën e Vashave, në Stamboll. Ajo kishte dëgjuar Poetin ta porosiste: “Shko në Shqipëri, në atë vend të
dashur dhe të bekuar dhe përhap rrezet e dijes, rrezet e dritës”.
“Jam një shkëndijë prej qielli
Dhe një drudhëzë prej dielli
Edhe në qiej fluturoj”.
O zot, ç’bukuri. Ajo shkelte mbi gjethe. Mbi gjethe, po zemra ishte e mbushur me dritë, me bukuri, me paqe:
“Unë e dua njerëzinë,
Mirësinë e urtësinë … ”

2.Për një çast sheshin e zotëroi heshtja. Po ngrinin flamurin. Çdo mëngjes, në atë shesh ngrihej flamuri. Vajzat e Institutit “KYRIAZ” këndonin himnin e flamurit. Ishte një ditë e shënuar, ishte Dita e Flamurit. Edhe pak e do të hynte dimri. Vajzat do të përgatisnin një shfaqje, ku do të rrëfenin historinë e shkollës së tyre.
Musinesë i kishte bërë një përshtypje të jashtëzakonshme Sevastia trupvogël, me vështrim të butë e sy të qeshur. Gjithnjë e qetë, e përmbajtur, përhapte rreth vetes shumë mirësi e dritë.
“Unë s’njoh tjetër shenjë madhështie, veç mirësisë. Njeriu mund të jetë i madh, vetëm kur e ka shpirtin të madh, si poeti ynë Naim Frashëri”.
Sevastia nuk shpërthente kurrë, megjithëse ishte në këmbë që nga mëngjesi, deri në darkë. Ajo kishte hijen e një gruaje të shquar, me kulturë, që të bënte për vete dhe të detyronte të bindeshe.
Sevasti Dako e filloi kështu fjalën e saj: “Instituti “KYRIAZ”, që qëndron mbi këtë kodër të bukur e vazhdon në heshtje e në qetësi, veprën e tij dobiprurëse për hir të atdheut, derisa të mbërrijë këtu, i është dashur të bëjë një rrugë të gjatë e të vështirë. Përfytyrojeni jetën e tij, si një vajzë e re, së cilës iu desh ta rrahin dallgët e një deti me furtunë e që vetëm me një vullnet dhe ideal të shenjtë, mund të dilte faqebardhë. Dhe mendojeni, se kësaj vajze, një njeri fytyrë-engjëlli, me flakën e së vërtetës e dritën e dijes në dorë, i tha: “Mundime e rreziqe shumë të mëdha ke për të parë, po armët e diturisë do të të nxjerrin faqebardhë, prandaj ec përpara e mos u tremb, as mos u tut, sepse, po të përmbushësh qëllimin që ndjek, mundimet e tua do të kurorëzohen me kënaqësinë e ndërgjegjes sate!”
Rruga ishte e shkretë, e errët nga drizat, ferrat dhe plot fole gjarpërinjsh. VAJZA u ndesh me dy egërsira, me dinakëri dhelparake: “Unë e kam fuqinë në dorë, do të burgos, do të vras e pres që kjo e mallkuar VAJZË, të mbetet pa frymë, se me ato germa të zjarrta, po më shkul rrënjët. Kurse ty, të dua për ndihmë, që të vë në veprim dhe të mbarojmë qëllimin. Ti, më ndihmo me anatema, mallkime, shkishërime e çdo mjet tjetër, që ta shpiem këtë kokëfortë, në dëshpërim dhe paralizë”.
Por VAJZA e re, duke u djersitur ditë e natë me djersë gjaku dhe me zemrën e saj të dëlirë, vijoi punën. Shkëndijat e dritës, që linte pas në errësirën e madhe, i shtonin guximin, megjithëse u përball me Ujkun faqezi.
Shtylla e Flakës i dha ngushëllim e bekim: “Dole faqebardhë. Drita e jote e mundi paditurinë”.

3.Mbrëmje me gjysmë hëne, e ftohtë akull. Muntazi, vëllai i madh, erdhi në institutin “Kyriaz” dhe i mori disa ditë leje Musinesë. Kishte vdekur dajkua, që e donin aq shumë të gjithë. Makina po i priste në të hyrë të shkollës.
Muntazi kishte noterinë e tij në Tiranë. Kishte mbaruar periudha e mësuesisë, që e pati filluar në shkollën fillore “Kosova”, në Ejup të Stambollit dhe pati përfunduar me daljen nga burgu, pas revolucionit të Qershorit. Tani Muntazi kishte shtëpinë në qendër të Pazarit të Tiranës dhe një nuse të bukur, e cila nuk e donte Musinenë. S’ishin parë me hënë të mirë. Musinea ishte një çupëz e njomë dhe s’e kuptonte, përse ajo nuse aq e bukur e të vëllait (që mund të kishte qenë edhe babai i saj nga mosha), e shikonte me sytë e akullt, si një rivale të rrezikshme. Po tani, asnjeri s’kishte nge të merrej me bukuroshen. Muntazi ishte i heshtur, fjalë pak. Ndoshta bluante në kokë bisedën me vëllanë e mesëm, Vesimin, që sapo ishte bërë baba dhe kishte një djalë.
Muntazi nuk kishte fëmijë. Siç dukej, e bukura do të mbetej beronjë. E kur burri ka një djalë, ai e ndjen veten më të plotë, më të sigurt, sepse e di që nuk do të vdesë asnjëherë plotësisht. Një pjesë e vetes do të vijojë tek djali, pastaj te djali i djalit, e kështu me radhë. Dhe kur burri arrin në këtë shkallë të jetës, duhet t’ia vërë mirë gishtin kokës. I kishin dëshpëruar njëherë për vdekje Reshatin dhe Hanushenë. Reshati ishte aq i nderuar në atë Gjirokastrën e tyre, sa që do të qe zgjedhur me kohë kryetar bashkie, po të mos kishte qenë kryeneçësia e tij kundër monarkisë.
Monarkët, tiranët, bajraktarët, bejlerët, rrinë në krye të fiseve, por janë në bisht të nderimit të njerëzve dhe ata, si intelektualë, e dinin fare mirë çdo të thotë të hysh në lojën e injorancës, mizorisë, varfërisë, e mjerimit pa fund.
E kishin provuar njëherë burgun në kështjellën e Gjirokastrës. Muntazi e dinte ç’donte të thoshte ai burgim. Dhe ja, tani, vdiq edhe dajkua, që u sëmur nga turbekulozi në atë burg të zi. Vdiq ai burrë, që u jepte shpresë aty, në muret e kështjellës me filozofinë e Sami Frashërit, vargjet e Naimit dhe fytyrën e Abdylit. Ishte ai, që u thoshte se burrat e vërtetë, gjithnjë, janë mbyllur nëpër burgje e kështjella, për lirinë e kombeve të tyre. Dhe ai vetë e kishte fytyrën e pashme, si të Naim Frashërit. Dhe atje lart, në kështjellë, u këndonte me zë “Qerbelanë” dhe u tregonte se si në rininë e tij kishte shkuar në shtëpinë e poetit, në Stamboll. Ishin falur, si përpara një tempulli të shenjtë. Dhe gjithë, gjithë jetën e tij u kishte mësuar që ta donin Naim benë, sepse ai kishte qenë profeti zemërzjarrtë, profeti i shqiptarëve.
Musinea dridhej ende në krahët e të vëllait.
“Po përse, përse? – e pyeti. “Përse?”
“Dajkua ka vite që lëngon”, – i tha prerë Muntazi.
– Ishte vëllai i vetëm, që i kishte mbetur Anesë, – tha përsëri Musinea. – Aneja e donte me mënd e kokës. O Zot, o Zot! Nuk e besoj dot që tani s’është më, kur kujtoj se sa bukur e kërceu “Boleron” në dasmën tënde dhe në dasmën e Vesimit! Ku kishte mësuar ta kërcente aq bukur? Nuk e di se ç’do të bëjë nënëdajkua, çdo të bëjnë nusja dhe kushërirat tona, pa vëlla e pa përkrahje, tani”.
“Të gjallët e gjejnë vetë rrugën e jetës, xhixhia ime e vogël”, – i tha vëllai. “E tani po të mbështjell mirë me këtë batanije, e përpiqu të flesh sadopak, se atje ku të vemi, s’do të kemi as kohë të marrim frymë”.
“Mbulohu edhe ti, Refo!”, i tha bukuroshes, që ishte nxirë e ishte bërë sterë, kur dëgjoi fjalët: “xhixhia ime e vogël”.
Në shpirtin e brishtë të Musinesë hynë njëherësh gëzimet dhe hidhërimet e jetës. Jo, jo, jo, këtë nuk desh ta besonte. Aneja e saj qante të vëllanë. Oda ishte citë. S’kishte ku të hidhje gjilpërën. Atë mizëri s’ia kishin zënë sytë. S’kishte mbetur njeri pa ardhur. Dukej sikur do të binte odaja. Po u merrej fryma, megjithëse jashtë qe thëllim, brenda ajri ishte i dendur. Më në fund, dikush u kujtua të hapnin dritaren. Qiell i hirtë dhe flutura bore.
E kishte dashur shumë atë dajko të pashëm, me sy ëndërrimtarë. Gjithë natën po e gdhin ashtu dhe vetëm tani, që fluturat e borës prekën dritaret e hynë brenda të ftohta e të hutuara, nga ajo zi e nga ajo gjëmë, Musinea e ndjeu se deri ku ishte prekur shpirti i saj. Binin kambanat në Varosh. Era i përplaste fluturat e borës. Përsëri binin kambanat. Njerëzit e shkretë ngritën sytë nga qielli.
“O Zot, përse ma more kështu dajkon tim?” – pyeti Musinea.
“Nuk e sheh ç’i bëre anesë sime? Ajo nuk kishte guxim ta vështronte gjatë Hanushenë. Sytë i qenë thelluar e i ishin nxirë. Jeleku i rrinte një pëllëmbë i gjerë. Rrobat i vareshin në trup. Dukej, sikur kishte lënguar gjatë. Kishte tre ditë pa vënë gjë në gojë, kurse nënëdajkëla, as që njihej fare. Gjithçka kishte mbaruar e ishte shembur në atë grusht njeriu, me zë të ngjirur nga të qarët.
“Ç’u këput ili nga hëna,
Djali se ç’u nda nga nëna
Djalë nënës kë i le
Bir, për kë të bëj be?”
“O Zot, o Zot, ç’kujë, ç’dhimbje brenda shpirtit!
Nënëzeza sa mbaroi së qari, s’duroi dot, i ra të fikët. Pushuan të gjithë. Sollën ujë në legen e mezi e përmendën. Hanusheja i foli me të butë:
“Bëhu e fortë, nënë! Mos na e steros zemrën më zi, se ç’e kemi!”
Nëndajkua e mblodhi veten. Nuk qau më. Lotët i patën shteruar krejt. Zëri i ishte marrë fare. Vetëm mërmëriste: “Bir, bir, bir!”
Musinea s’duroi dot më. Doli jashtë në oborr. Kishte gdhirë dhe bora kishte shtruar një shtresë të hollë. Dhe pemët ishin aq të vetmuara, aq të vetmuara e aq drithëronjëse, nga zëri i Hanushesë:
“Ç’u këput ili e ra
Mbeti babai pa krah’
Pleqërinë ia shkretove,
Krahn’ e djathtë se ç’ia thave
Vallë s’të erdhi keq për ne
Si na ike e na le? … ”
Aneja mbeti pa të dy vëllezërit. Do të vishej me të zeza. O Zot, ku po e shpie shpirtin e tij të bukur?!
Dajkua kërcente “Boleron”. Ai e kishte mësuar Musinenë, të kërcente “Boleron. Zëri i dajkos, një zë i bukur… ku është tretur ai zë i bukur?
“O moj fushë e Qerbelasë
Që më rri ndër sy
Plot me gjak t’Ali Abasë
Vallë ç’është ay?
Ç’është ay që shkon kaluar
ikën si veriu
Me dy tri foshnja në duar
është Abaz Aliu”.
Ajo fushë e largët, e tejlargët e Qerbelasë. Dhe ai Abaz Ali, shpëtimtari i fëmijëve, që po i shpie në lumë. Në lumë i po i shpinte foshnjat, se i kish marrë etja shumë, shumë, e s’duronin dot.
Nëpër ato shkretëtira të përtejme të luftës, të luftës për jetë a vdekje, gjithnjë, janë ata fëmijë, engjëjt e botës, të cilëve u vriten shpirtërat dhe u sakatohet jeta.
Bora binte me flokë të mëdha, të dendura. Musinea ishte fshehur aty, nëpërmjet mureve dhe ullukëve. Ndjente fluturat e borës të akullta e të mprehta, të cilat i shkriheshin nëpër faqe, që i digjnin nga lotët e nxehtë.

KRONIKA
Të dielën, më 24 Maj 1931, në orën 03:30 pas dreke, me një bukuri të jashtëzakonshme, filloi në Kamzë kremtimi i 40 vjetorit të institutit “KYRIAZ”. Kremtimi mbajti deri në 7.30 e u zhvillua me shumë madhështi. Morën pjesë afro 800 vetë, nga më të zgjedhurit e kryeqytetit, prindër e kujdestarë të nxënësve edhe nga qytete të tjera. Salla e madhe ishte e zbukuruar me lule, gjethe, piktura e flamuj.
Zonja Dako foli për historinë e shkollës. Zonjusha Eleonora Spiru recitoi vjershën “LAVDURIM”, të poetit Lasgush Poradeci. Disa nxënëse luajtën në piano pjesë të zgjedhura klasike. U dallua zonjusha Afërdita Osmani me “Sonatën e Dritës së Hënës”. Vajzat paraqitën historinë e Institutit në formë dramatike me pjesën “Foleja kombëtare”, të shkruar nga zonjusha Parashqevi KYRIAZ.

4.Musinea rrinte në një dhomë me Dita Osmanin. Pas asaj shfaqjeje të bukur, ku të gjitha kishin qenë aq të emocionuara e të gëzuara, ajo e ndiqte kudo Ditën, që ishte mësuesja e saj e pianos. “Sonata e dritës së hënës”, që e kishte luajtur aq mjeshtërisht Afërdita Osmani, e kish mahnitur. Dita ishte në kulmin e rinisë, të forcave dhe të bukurisë, dhe po përgatiste një pjesë teatrale të re për jetën e Shopenit.
Dita ishte aq e dashuruar me jetët e Bethovenit dhe të Shopenit, ashtu si edhe me muzikën e tyre.
“Jeta e atyre, që ne përpiqemi t’u tregojmë historinë, pothuajse gjithmonë, ka qenë jetë martiri”, – i përsëriste Dita Musinesë.
“Jo vetëm një fat tragjik ka farkëtuar shpirtin e tyre mbi kudhrën e dhimbjes fizike e morale të mjerimit e sëmundjes, por edhe jeta e tyre ka qenë e shkatërruar dhe zemra e tyre është plagosur nga vuajtjet dhe turpet e padëgjuara, që pësonin vëllezërit e tyre. Kupton Musine?”
Unë nuk do të arrij kurrë, ta luaj sonatën, – i tha Musinea.
– Sonata është shpërthim i një pasioni të fuqishëm, – vijoi Dita. – Bethoveni ka qenë një furi, që ëndërronte lumturinë, megjithëse i gënjyer dhe i ndjekur nga dhimbja e hidhur. Xhulieta Guiçardi, të cilën ai e përjetësoi me “Sonatën e dritës së hënës”, ishte pasioni i tij në vitin 1802.
“Jeta më duket më e ëmbël. Këtë ndryshim ma solli bukuria magjepsëse e një vajze të dashur. Ajo më dashuron dhe unë e dashuroj. Janë çastet e para të lumturisë që jetoj”, – përsëriste Bethoveni.
– Dhe tani më dëgjo, dëgjo Musine! Të gjitha këto janë këtu, në këto nota, në këtë bukuri, në këtë thirrje gëzimi dhe shprese. Këtu është përmallimi. Këtu është heshtja, pritja, në këtë notë të ngurtësuar. Ja, pas kësaj vjen kjo më e kulluar, më e ëmbël. E ja, pasioni që vjen e rritet. Motivi i dashurisë, i mekur në fillim, pastaj kjo dehje e dhimbshme, që zotëron gjithë melodinë, – i shpjegonte. Dita, që luante me një respekt gati hyjnor për muzikën, e përqendruar, theksonte çdo figurë, nxirrte në pah çdo detaj.
Musinea ndjente hapat e dy qenieve, që vraponin mes dhimbjes e gëzimit, për t’u bërë një. A mos vallë ishte shushuritja e gjetheve, apo gurgullimi i një përroi? Notat kishin derdhur heshtjen mbi çdo gjë. Gishtërinjtë e Ditës fluturonin mbi tastierë, dhe muzika arriti një kulm të pabesueshëm, pastaj u shkoq në një pianissimo të beftë, të pamëshirshme, që dukej sikur po i shkiste toka e sikur po kridhej nëpër hone të thella. Hëna e praruar po dilte në një qiell ngjyrë myshku. Rreshtat e pemëve, që rrethonin Institutin shkëlqenin nën rrezet e hënës dhe era e blirëve ishte aq dehëse, sa të merrej mendja. Udha gjarpëronte nën dritën e llambave.
Brenda shpirtit të Musinesë digjej flaka e bumimit të ëndrrës drejt 15 pranverave të jetës. 15 pranvera … E kishte dëgjuar me dhjetëra herë Ditën t’i binte “Sonatës së hënës”. Ajo nuk do të mund t’i binte kurrë, kurrë ashtu, por pati një qartësi të jashtëzakonshme për thelbin e saj. Jo, s’ishte aspak një ëndërrim sentimental i mbuluar nga drita e hënës në një det argjendi, i një dashnori kredhur në ëndërr, as një rrënqethje emocionesh, por një klithmë e zemrës dhe e mendjes, që i jepte vlerë çdo note. Kjo Sonatë e hënës, ishte një pikëpyetje e një pyetje plot zëra të fshehtë, një ngjitje nëpër qiej dhe një zbritje në skëterrë. Shumë lart, deri në dritën e hënës, qenka ngjitja e shumë i thellë mund të jetë rrëzimi i njeriut e shumë i thellë, shumë i pamëshirshëm është pusi i thellë i heshtjes. Interpretimi i Ditës, pasqyroi një mirëkuptim dhe një fuqi të jashtëzakonshme.
Pasi mbaroi pjesën në piano, Dita Osmani, ndenji një copë herë me sy të ngulitur në duart e veta. Shkëndija që i ndriçonte shpirtin, ishte bërë inkadeshente. Ajo mund të lexohej tejpërtej.
“Mirësia është një gjë e rrallë, – tha Dita Osmani.
“Është mrekullia vetë. Çdo gjë është e kotë, në qoftë se njerëzit s’kanë dhembshuri. Gjithçka që quhet gjeni, famë nuk shërben për asgjë” – iu përgjigj Musinea.
* * *
Të gjithë po flinin. Vetëm drapri i hënës, i rrethuar me një aureolë yjesh, rrinte zgjuar. Sa më shumë i shihje, aq më të vegjël dukeshin. Një mizëri si një re pluhuri të ndritshëm rrethonte Kashtën e Kumtrit. Ja dhe konstelacionet e Binjakëve dhe të Luanit që humbitnin në rreth të ftohtë. E Musinea, ishte e rrethuar nga vetmia dhe ajo furi e shpirtit dhe e trupit, në pranverën e 16 të jetës së saj. Brigjet ndanin dritën e hijen në hënë e padashur, Musinenë e rrëmbente dëshira e pakuptueshme për fluturim në atë plazh hënor, të ndriçuar çuditërisht, në atë pafundësi qiellore. “O Zot, përsëriste vajza. Ç’është kështu? Përse s’po më merr gjumi?”
Ah, po, po, ndoshta, sepse dhe ajo kishte një ëndërr. Ëndrrën e rrëfimit. Si do ta rrëfente mallin e brengën e shpirtit? Gjatë gjithë atyre viteve në KYRIAZ, ajo shihte një ëndërr. Një ëndërr fikse. Një ëndërr që e dinte gjithnjë, që e kishte parë edhe më parë:
… Borë … Borë … Borë… Kështjella e Ali Tepelenës dhe Gjirokastra nën një ngrirje e një gjumë vdekjeje. Gjithçka e bardhë, gjithçka e mbuluar nga një shtresë e trashë bore. Shtëpitë, njerëzit, rrugët. Oh, sa larg! Sa larg kishin mbetur të gjitha! Dhe shtëpia, qilarët ku vraponin e fshiheshin. Një shtëpi. Një shtëpi me dy kate, me dhomën e madhe të zjarrit. Cila ishte ajo shtëpi? Cila është ajo dasmë? O Zot, ku po bëhej ajo dasmë? Dasma, po i zgjonte njerëzit nga ngrirja. Dhe ajo këngë. Nga vinte ajo këngë me zëra vajzërorë, zëra delikatë të dridhshëm vajzërorë në dritën e hënës? Ç’po ndodhte kështu me dritën e hënës që depërtonte nëpër katrorët e dritareve, një avull aq i bardhë, si një përpëlitje krahë mjellmash të argjendta?
Dhe ja, Perëndia me një aureolë shkëlqimi hënor dhe shumë djem të rinj, të bukur si yjet me vështrime lakmitare dhe në ekstazë. Gjithë ata djelmosha me trupa atletësh, të thekur në diell, vinin rrotull në atë dasmë. Aty ishte një piano, që qëndronte e heshtur, si një qivur i zi, i mbyllur. E ajo, Musinea gjashtëmbëdhjetëvjeçare, ishte e rrethuar nga gjithë ata djem, që ajo nuk i sheh apo bën sikur nuk i sheh, ndërsa vajzat me kurora lulesh, kërcejnë e këndojnë:
“Bolero. Bolero. Bolero”.
Musinea me fundin e kaltër dhe bluzën me jakën e bardhë të qëndisur dhe me dy gërsheta. Dhe fare pranë, mbi një vazo, janë dy purteka pjeshke me lule plot dritë, ngjyrë trëndafili.
Në rreth janë të gjitha, të gjitha: Selfixheja, Dita Osmani, Gania. Sa bukur kërcejnë! Dhe ata djelmosha të thekur nga dielli, me sy lakmitarë, i rrëmbejnë në krahë dhe i shtrëngojnë fort, fort, fort” .
Musinea, zgjohet qull në djersë. Vështron rreth e rrotull. Dita Osmani, fle e qetë, me një buzëqeshje të lehtë në fytyrë. Mjellmat përplasin krahët e nisen për në udhën e Kashtës së Kumtrit.
“O Zot, kur do të shpëtoj nga kjo ëndërr? Po kurora e saj, ku është kurora e saj me lule pjeshke? Pse ajo është gjithnjë pa kurorë në atë ëndërr, në atë dasmë?
Ç’i priste ato vajza në atë jetë, që u hapej para syve, si pafundësia qiellore?
Konstelacione që afroheshin dhe të tjerë të tejlargët. E qielli një sferë, që mbyllte gjithçka e që s’përmblidhej në asnjë kufi. Vetëm në një vend, ku ishte e hapur pak, formonte një të çarë, dukej Afërdita, ylli i vetëm, që varej mbi tokë me atë dritën e vet shpërthyese e të përqendruar në një pikë. E varur në këtë qiell, hëna e re, e ndritshme, e madhe, zbulonte natyrën e saj prej sfere opake të ndriçuar nga rrezet e diellit tashmë të fshehur. Musinea ndenji një copë herë, ashtu e palëvizur, e mrekulluar, para asaj bukurie, para atij presioni të bukurisë që i vinte nga jashtë e nga brenda vetes, si të dëgjonte vrushkullën e përplasjes së fustanit, nga fërfëllimi i flatrave të fluturimit të atyre mjellmave të bardha hënore, që lundronin në pafundësi.
Edhe pak do të agonte. Ajo do t’i ndjente t’i shprehte të gjitha ato vrulle e nota të “Sonatës së dritës së hënës”, të shpirtit të saj. Para saj ishte rruga e praruar me vlerat e mendimet, që po i sqaroheshin e po i kthjelloheshin, me një thjeshtësi të pabesueshme. S’do ta linte t’i ikte, t’i fluturonte ai çast, ajo shkëndijë e ndriçimit të shpirtit.
Ndërsa po zbardhte dita, Musinea u ngrit ende me këmishën e natës, që i rrotullohej nëpër trupin e brishtë. Diçka e tundonte në lakimet e prekjet e saj. Mori bllokun e shënimeve dhe filloi të shkruajë me vrull:
“Njeriun e bëri zoti të lirë
Po duhet kurdo të bënjë mirë
Dhe i dha mendjen që të peshojë
Dhe të paudhat t’i largësojë”.
N.Frashëri/
Rrëfim: Ganimet Gilani/
“Edhe pas mbylljes së Institutit “KYRIAZ”, vijuam mësimin në ish-shkollën “Naim Frashëri” dhe më vonë, në shkollën “Nana mbretëneshë”. Deri sa mbaruam shkollën e mesme, më 2 korrik 1937, kemi qenë në një klasë me Musinenë. Ajo u regjistrua në degën e Liceut, apo dega klasike, ndërsa unë në humanitaren e megjithatë, Musinea ndiqte me dëshirën e saj, psikologji- pedagogjinë, që na i bënte zoti Vinjau dhe historinë, që na e bënte Gavril Meksi.
Ne të gjitha i ndiqnim me interes diskutimet që bënte me profesorin e letërsisë, Karl Gurakuqi, sepse ajo lexonte shumë. Ne ishim të dyja të jashtme dhe shkonim vazhdimisht në Bibliotekën Kombëtare (tek Instituti i Monumenteve të Kulturës).
Drejtori, Sotir Kolea, ishte shumë plak, po e kishte shumë të dashur Musinenë, sepse ajo ishte nga vajzat e rralla, që harrohej me orë të tëra në lexim. Në atë kohë ka qenë e mërzitur për Vesimin, të cilin e kishin futur në burg, edhe për djalin e tij, që ishte i sëmurë.
Kur ishim në klasën e parafundit, një ditë, Qemal Stafa më ndaloi në rrugë dhe më dha një porosi për Musinenë. Unë, të them të drejtën, u tremba, sepse nuk qemë mësuar të na ndalonte një djalë në rrugë, megjithëse Qemalin dhe familjen e tij, i njihja mirë.
Musinea e mori porosinë, (ishte një letër) dhe më tha që të mos e bëja fjalë me njeri, se përgjigjen do t’ia jepte vetë Qemalit”.
Rrëfim: Gjinovefa Bojaxhi/
“Unë erdha nga shkolla e Kavajës dhe e njoha Musinenë, sepse qemë në një klasë, në shkollën “Nana Mbretëreshë”. Unë isha konviktore e ajo ishte e jashtme. Meqenëse vija nga shkolla e Kavajës, kisha shumë boshllëqe në lëndët shkencore. Isha e mërzitur që po mbetesha shumë prapa. Musinea m ‘u afrua vetë për të më ndihmuar. Vinte në konvikt, studionte së bashku me mua, për të më mësuar dhe harxhoi shumë kohë, që unë të mund t’i arrija shoqet. Ishte aq e gëzuar që unë përparoja, sa s’thuhet me fjalë. Më thoshte se i pëlqente shumë, kur binte borë. “Kur bie borë, mua më rrotullohet mendja”, – thoshte. “Më vjen vërdallë”.
Kishte një nënë shumë të urtë, që na donte si çupat e saj, edhe ne konviktoreve, që i kishim njerëzit larg, na dërgonte bukë misri me djathë dhe byreqe të ngrohta”.
Rrëfim: Andrea Varfi
“Musinenë e kam njohur në vitin 1935, në librarinë “VENUS”, të vëllait të saj, Vesim Kokalari (tek ish- libri ndërkombëtar, përballë pallatit të Kacelit).
Atëherë, sapo kish filluar të shkruante e po kërkonin një pseudonim. Unë ia gjeta pseudonimin “Muza”, sepse muzë ka qenë Musinea, me të vërtetë. Lexonte shumë dhe shpeshherë, këmbenim pikëpamjet për shkrimtarë të njohur, që i lexonim në gjuhën italisht dhe filozofë, si Niçja, Spinoza, etj.
Ishte një vajzë e jashtëzakonshme, me etje të madhe për dije dhe gjithnjë e pakënaqur e në kërkim”.

PJESA E TRETE- NE KERKIM TE VETES/

1.Edhe pse kanë kaluar vite e Dita Osmani është martuar dhe jetojnë fare pranë (një vrap pele nëpër rrugicat e Tiranës), Musinea shpeshherë, kur kthehet nga biblioteka, troket në derën prej hekuri, kalon oborrin me plloça e me mandarina, ngjit shkallët shpejt e shpejt dhe Dita e di që ajo ka dëshirë të çlodhet, të heshtë dhe të dëgjojë Sonatën e dritës së hënës.
Musinea ulet në kolltukun e vogël përballë bustit të Bethovenit dhe kujton Dita Osmanin, kur ishte një vajzë e shkujdesur, e cila i shkroi në bllokun e shënimeve më 27.06.1933: “Njeriu s’është as engjëll, as kafshë. Kush dëshiron të bëhet engjëll, bëhet edhe kafshë. Kafshë! Zot, na ruaj nga kafshërimi!”
Dita ishte aq e re, e rinia e saj sa e bukur, e ëmbël. I gëzohej lumturisë dhe i binte pianos e dukej se çdo gjë rreth saj këndonte. Ishte një vajzë qibërtare dhe kujdesej për veten.
Musinea vraponte t’i shpinte peshqirin dhe sapunin me erë të mirë.
Lakmohej nga të gjithë Dita dhe priste orën e saj, orën e përmbushjes së dashurisë, orën e Sonatës në dritën e hënës, kur shpirti shpërthen në një parajsë. Po ç’kishte pësuar kështu Dita e dashur? Dukej sikur kalorësi i natës me hënë, kishte fluturuar përtej hënës dhe kështjellat e ngritura në ajër, ishin rrafshuar nga themeli.
Fëmija qau. Dhe ajo dukej e hutuar.
“A thua mbaruan gëzimet, shpresat dhe bashkë me to, edhe bukuria, gjëja më tragjike e gruas?”, – mendon Musinea.
Ndoshta të gjitha qëndrojnë kështu, midis ëndrrës e zhgjëndrrës, deri sa një zë thërret me forcën e së vërtetës: “Mëmë! Mëmë!” Ndoshta, të gjitha, të gjitha jetojnë nëpër sonatën e tyre, që në fund të fundit, t’i durojnë vuajtjet vetëm për këtë të vërtetë. “Mëmë!”
Musinea kthehet në shtëpinë e saj dhe njeriu i parë që takon është pikërisht, mëma. Sytë e saj të trembur fshehin shumë hidhërime, burgun dhe lirimin e Vesimit. Vëllai ka hequr dorë përjetësisht nga politika. Hapi librarinë. Pas tre vjet
tronditjesh dhe ankthi, mëmës iu zbardhën flokët. Zija e rrobave dhe e shpirtit, ia vulosi çdo tipar. Shpesh herë e dëshpëruar, e brengosur, me sytë me lot, që i rrjedhin mbi faqet e fishkura. Trishtimi e shtyp dhe ia mpak trupin.
“Ja ç’është koha”, mendon Musinea. “Shfytyron çdo gjë”.
Aneja ishte ende e bukur, kur Musinea rendte pas fluturave dhe s’i linte të qeta të qëndronin mbi lule. Ajo ishte ende e bukur, edhe atë ditë, kur Musinea e trembur kishte zbritur nga dhoma e zjarrit nga kishte vështruar Malin e Gjerë dhe e kishte mbërthyer ajo frikë për vdekje. E llahtarisur, ishte gjendur në oborr dhe u kishte thënë të gjithëve të shtëpisë: “E dëgjuat? Do të bjerë kometa, erdhi fundi i botës!”
Dhe ata qeshën. Qeshën të gjithë. Po mëma nuk qeshi. E rrëmbeu në krahë dhe e mbajti një copë herë në gjirin e ngrohtë, ia qetësoi të rrahurat e zemrës, ia lëmoi flokët, sepse ajo e dinte sa e ndrojtur ishte çupëza e saj e vogël. Asnjëherë nuk ecte në mes të rrugës, po gjithnjë anash dhe në hije, sikur ta trembnin edhe muret e shtëpive.
– Ku ishe? – pyeti aneja.
– Te Dita Osmani.
– Dita tani, ka punë e fëmijë, – tha përsëri aneja.
– E di, e di, – tha Musinea, – Po Dita është Ditë, dhe i bie shumë, shumë bukur pianos, ane. Vetëm ta dëgjosh.
– Unë s’marr vesh, – tha aneja. – Pianot janë për leshraprerat. Ne kishim këngët tona.
– Mos më fol tani, si nënua plakë!
– Nënua plakë qe e bekuar, se i rrinin nuset qiri në këmbë.
– Ane, – pyeti Musinea, – Përse je kështu sot?
– Bija ime, jam helm për të voglin, – tha. – Nuk di, s’po na japin përgjigje nga ai spitali.
– Do të na shërohet djali, mos u merakos, ane! Sapo ta dërgojnë në Romë, në atë klinikë, do të eci, si të gjithë fëmijët e tjerë.
– Fjala jote në vesh të perëndisë! – tha aneja. – Hajde të hash darkë! – Nuk e shoh dot në sy as Fejzien, helm e pikë.
Musinea u ngjit lart në dhomën e saj e të anesë, për të mësuar. Yjet e shkëlqyer kërcenin në qiellin e pafund. Hëna e plotë lëvizte krenarisht, po a mund t’i jepte ajo përgjigje pikëpyetjeve të vajzës, që ishte në vitin e 18-të të pranverave të jetës?

2.Dritaret e shtëpisë binin në Rrugën e Kavajës. Kambanat dëgjoheshin që në orët e para të mëngjesit. Qielli nxin. Rrugët shkretohen. Muratorët hapin themelet e një ndërtese. Janë futur deri në kokë nëpër themele. Duart e lodhura shtyjnë kazmat më thellë, më thellë dhe më gjerë. Djersë në fytyrat e stërmunduara dhe dridhje ngashërimi. Një fytyrë e shëmtuar thërret me zë të çjerrë: “Punoni, punoni, mos rrini kot!”.
Zotëria qëndron larg. Ka frikë mos i ndoten këpucët. Pa pritur, buçet qielli e dheu. Ajri i rënduar të zë frymën. Punëtorët nuk ngrenë kokën nga themelitë. Shiu filloi ngadalë, si pa u ndier, pastaj goditi me furi çimenton e bulevardit e mbi baltën e kuqe të themelive që thithnin e thithnin ujë. Musinea merr çantën, çadrën e niset për në shkollë. Njerëzit vrapojnë herë në një anë e herë në anën tjetër. Gratë mbrojnë rrobat mos u prishen. Musinea është e gëzuar. Asaj i pëlqen të vrapojë nëpër shi, të shohë njerëzit si vrapojnë edhe ata. Dikujt i mungon kapelja e i lagen flokët, dikush e vërtit bastunin, sikur do të presë rrebeshin e ujit, dikujt që i mungon palltua dhe çadra, është bërë si kaposh deti i shpupuritur.
Musinesë i dhemb shpirti për ata punëtorët e themelive të futur në ujë, që nuk e ndalin punën e dridhen nga të ftohtit, e nuk kanë rroba të tjera. Vetëm ata vazhdojnë punën. Futen më thellë në themel apo në gropat që hapin. Janë të përbaltur e të stërlagur.
Shiu nuk pushoi edhe kur ajo hyri në oborrin e shkollës “Nana mbretneshë”. Akaciet vareshin të lodhura, ashtu si shelgjet vajtues dhe ata dy qiparisë, që e fshehin ndërtesën e shkollës.
Korridori i gjerë, disi i errët me dërrasat e shkallëve që kërcasin, kur ngjiten nxënëset nëpër klasa. Musinea e ka klasën në katin e dytë dhe bankën ngjitur me dritaren. Sado që ka dëshirë të përqendrohet në mësimin e matematikës me profesor Babameton, nuk e mbledh dot mendjen, që i vrapon nëpër shi…
Profesori i mirë e sheh me ata sytë gështenjë plot ëmbëlsi. Jo, ai e kupton vajzën, edhe pa e qortuar fare, e detyron të kthehet në klasë. Ashtu si është, trup-imët, me flokët e sapo thinjur, profesori i shkruan si me shaka në fletën e fletores, që është krejt e bardhë:
“Kujdesin dhe rregullin që je duke treguar në punët e shkollës, mbaji gjithnjë edhe në punët e jetës, që të jesh e lumtur!” …
Dhe Musinea, me një shkrim të hapur pyet: “Vërtet profesor?”
“Po bija ime, vërtet. Ç’të ka ndodhur sot?”
“Asgjë profesor. Më falni! Jam pak e hutuar nga shiu”.
Shiu përplaset me zemërim mbi xhamat e klasës. Një tufë zogjsh të trembur, s’dinë ku të fshihen. Era përplas degët e akacies mbi xhama.
Musinea vijon monologun e saj me duar të mbështetura në faqe, me sytë e ngulur te “shpjegimi”, nga i cili s’dëgjon asnjë fjalë.

shpati i malit

zhytur errësirës prej kohësh ai shpat mali
tharë ishin pemët, djegur ishte bari

nuk e di papritur një dritë nga llamburiu
tundën krifat pemët, bari fërfëriu

siç edhe u shfaq u zhduk vetvetiu
pemët thyen krahët, gjuhën bari nxiu

si dikush n’prag vdekjeje që i vjen fuqia
për të parë botën, të shohë ç’bën njerëzia

edhe shpat i malit puth të fundmet ledhe
më pas për t’u gremisur me lot edhe ngjethje

Mbarim dite

Retë e përflakura perëndimit të ditës
si perde të rënda të një skene vigane
paralajmërojnë fikjen dhe për sot të dritës
në njërën gjysmë të botës virane.

Tjetër sipar po ngrihet gjithaq
gjysmës së botës ku drita regëtin.
Skenës do të ngjitet po e njëjta shfaqje,
regjinë dhe aktorët do ketë për ndryshim.

Vendosa ta mbyll k’të ditë dhe unë
me një gotë vere të kuqe në dorë.
Shtratit do të thurë skenarë të tillë
që shfaqjet e tyre të jene pa sinorë.

Nënës së Tunjës

Gjyshes sime të mirë Hamite
i kërcisni kockat si mentesha të ndryshkura
nga mosha dhe mundimet e viteve.
Për të qetësuar dhimbjen e tyre
i shtrydhte e gjora me duart si copa pestili
në fshatin e largët me emrin Tunjë.
Sa herë dëgjoj ndonjë menteshë të kuisë
në shpirt diçka më sëmbon thellë;
kujdeshëm avitem dhe butë e vajis.

Në qytetin tim

Ditë e gjatë si njeri i uritur.
Rrugëve të qytetit tim çapitem ngadalë.
Pak gjëra gjej siç i lashë dikur
Tek-tuk rastis të ndesh një përrallë
Nata më pret me këmbën e çalë.

Rruga më shpie në të dalë të tij
ku baticë e varreve fusha ka përpirë,
muze i madh i shpirtërave të ikur
që tashmë përçojnë veç dlirësi.
Nata më pret me mantel të zi.

Ditë e gjatë si njeri i uritur.
Nata këputet si frut i çukitur.

Rrugica e fëmijërisë sime

Rrugicës së fëmijërisë sime
anës portave të shtëpive
mbi gurët e lyer me gëlqere
uleshin dikur plakat e lagjes
me fustane të zeza
regjistra vdekjesh të afërmish
dhe napat qumësht në kokë
si urata që më jepnin kur i përshëndesja.

Në të rrallë, pranë tyre
mbështetur drurit kërcitës të portave
me vështrime gjysëm të përhumbur
qëndronte ndonjë nuse e re
mbuluar kurmet me fustane shumëngjyrësh
me shenja dashurish në fytyrë
që të përshëndesnin pavëmendshëm.

Qëndronin derisa muzgu tretej
dhe e zeza mbretëronte gjithandej.

Shtëpi rrethuar…

Shtëpi rrethuar llavë lulesh.
Siç përplaset vala në zall,
me petale goditesh muresh,
gurësh rrjedh të fshehtin mall.

Godet muret mall i fshehtë
këput e ha cepa yjesh.
Shkul rrënjësh vargje shirash
shpupurit fole pyjesh.

Vargje shirash, fole pyjesh
qullin, mardhin, drithërojnë.
Tralliset shtigjesh dritë e hënës
zogj kujtimesh pragut zgjojnë.

Zogj kujtimesh pragut zgjojnë
rrëshirë malli rrjedh n’zgërbonjë.

Qëndro fjalë e paepur si Prometheu,

Paçka se në ty shkrehin kaq shigjeta.

Jam rob Zoti – poet – bim’e këtij dhéu

Një mënyrë e pavdekëshme si jeta…

Ngjatjetoj mrekullinë e kohës sonë,

Për fjalën e paepur përherë i uritur…

Lutem shëndeti të mos më lëshonë;

Për fjalën e artë do t’jam i mahnitur!

Në sy e shikoj pa frikë shtrëngatën,

S’vdes i neveritur – kur i dëshpëruar.

Poet krenar se dua kremimin natën –

As poshtërsirat, jam duke kënduar

Me lirë më mirë le të jehojë kënga,

Nën ligjet hyjnore ndalu ti zemrim!

Haresë s’organos tretet dhe brenga

Që ndjehet simfoni në pafundësim…

Ia mbush burimin këngës i jap jetë,

Gonxhet ninullojnë prej djepit të saj…

Vetëm fjala e paepur ësht’e vërtetë,

Për ballin pa lar asnjëherë s’do qaj!..

Gjyqin e bariut dardan- gjykimin, e –

Përpiftë kontrasteve zjarresh rrufeja;

Nga Maozoleu i muzave – frymëzimi

Vjen ogur – ngadhnjimtar në beteja…

Jam det që s’turbullohem me dete,

Këndoj me dritën e ylbert’syrit tim.

Do ngjitem mbi pyrg të një komete;

Me fjalën e paepur – deri n’amshim.

E mërkurë, 29 korrik 2020, në

Dardaninë Ilire