Duke ju dëshiruar gjithë të mirat të gjithëve, juve dhe veprave tuaja, arritje të tjera dhe gëzime, dua t’ju falenderoj me zemër që më bêtë “Anëtar Nderi” të shoqatës tuaj, që, siç e thotë dhe vetë emërtimi, ky është një akt nderimi për mua dhe jo vetëm kaq, por dhe mikpritje, vlerësim, një si dhënie dore tjetër, asaj shpirtërore, dashuri…
Që në SHBA është Shoqata e Shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë, ka rëndësi të shumëfishte, kulturore, kombëtare dhe ndërkombëtare, do të thosha, të një përkushtimi intelektual, të lartësisë së shekullit XXI, të ngritjes së një ure të gjallë mes dheut amë, Shqipërisë dhe atdheut të dytë, SHBA-së dhe, edhe pse të shkruarit është veprimtari vetanake, e ka të nevojshme të qenit bashkë, për të njohur dhe shpalosur vlerat e përbashkëta, për t’i përuruar ato me bashkësinë, me lexuesin pa kufi, me kohën dhe për t’ia përcjellë atdheut dhe ardhmërisë.
Unë i di emrat tuaj, di dhe nga veprat që keni nxjerrë, të botuara në të “dy atdhenjtë” e shumëkund, janë pasuri e letrave tona në “gjuhën e perëndive”, siç e quanin rilindasit shqipen tonë, por dhe në anglishten e madhe e të pasur, të fuqishme si vetë njerëzit e saj.
Që më bëtë anëtar nderi tuajin, e them me sinqeritet, ndjehem dhe i prekur, dua të flas hapur si mes miqsh, si me gotën e verës ndër duar, pra, me ngazëllimin që të jep ajo dhe ca si gjatë…
Qysh në fillim do desha të thosha se unë nuk kam qenë ndonjëherë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë, përkundrazi, jam dënuar prej tyre, kur ishte diktaturë dhe vendi ynë bënte pjesë në perandorinë komuniste, i ndarë dhe prej saj ndërkohë, i mbyllur si një bunker i madh, asfiksues. Kisha përfunduar studimet e larta, isha mësues i ri maleve të Veriut tonë, në kufi me Kosovën, në një fshat skajshmërisht të varfër, por me virtyte dhe më arrestuan për poezitë e mia. Nuk janë të realizmit socialist, thanë gjyqtarët, janë të trishtuara, hermetike, armiqësore. Poezia është vetëm poezi, sipas meje. Në gjyq shtuan dhe akuza të tjera, që pse kisha lexuar letërsi të ndaluar dhe dëgjoja “Zërin e Amerikës”, “Radio Vatikanin”, “Radio Prishtinën”. Më dënuan me 10 vjet burg. Dhe në ferr shkruajta fshehurazi poezi, u besoja atyre si lutjeve Zotit, doja të dëshmoja, të shpëtoja ç’mundej nga vetja, të krijoja emocionin e poezisë edhe atje ku nuk lejohej. I nxora nga burgu krijimet e mia. Dola dhe unë, por më ishte hequr e drejta e botimit. Vazhdoja të shkruaja fshehurazi, deri sa erdhi dita, u shemb Muri i Berlinit, që ndante botën më dysh, por dhe njerëzimin, ra perandoria komuniste, jo vetëm prej vetvetes, por dhe nga përpjekjet e botës së përparuar kapitaliste, nga humanizmi aktiv i SHBA-së dhe Europës se Bashkuar. Dhe Shqipëria, vendi më i vogël me diktaturën më të egër, ndryshoi, u hap, u bë e lirë, aq sa mundej, mori udhën e drejtë, atë të lirisë dhe të përparimit, të aleancës Euro-Atlantike, siç themi tani.
Edhe unë u bëra pjesë e kësaj lëvizjeje, e ndryshimit të madh, aq shumë të vështirë, të domosdoshëm, me plot sakrifica. Isha si një dallgë në dallgët e pafund të popullit tim. Nisa të botoj poezitë e mia, shpika gjininë e “burgologjisë”, botova artikuj, ese, tregime, romane, tregova përndjekjen që na bëhej dhe qëndresën e kundërshtarëve, martirizimin e tyre, të vërtetat tona, që i bëmë dhe të vërteta letrare, kjo kishte shumë rëndësi, sipas meje, që të pasuronim jetët tona me sa më shumë jetë të tjera, dhe me ato që ishin shuar apo ndërprerë, të marrnim dhe të japnim, kujtesë dhe ndjesira, gjak dhe frymë, kohë të kaluar për kohët e ardhme, metafora të dhimbjes, pra libra…
Kishim mall për botë dhe shumë shqiptarë nuk pritën të vinte Bota tek ne, por ikën te ajo, nëpër Europë dhe Amerikë. SHBA mbetej ëndrra. I iknin së kaluarës dhe takonin të ardhmen. Ne jemi populli që kemi diasporën më të madhe, jemi më shumë jashtë se brenda ashtu siç dhe jemi vendi i vetëm që kufizohet gjithkund me trojet e veta. ndërkaq tani jemi dhe dy shtete shqiptare në Ballkan, që gjithsesi na përfuqizon si komb. Diasporën e kemi të përbashkët, shëmbëlltyrë dhe unikale. Të kujtojmë atë shekulloren, e arbëresheve në Itali, më magjepsjen që mund të gjendet, që na ka dhënë poemat, themele të letërsë tonë; janë dhe arbneshët ilirikë në bregun Dalmat, arvanitasit aq shumë dramatike në Greqi, arnautët në Turqi, shqiptarët në Rumani, ku u shtypën librat naimjanë të Rilindjes tonë dhe që po rilind prapë, etj, deri dhe në Rusi, por dhe për këndej, në Egjipt, etj. Janë dhe diasporat më të reja në Gjermani, Francë, Belgjikë, Zvicër, në Vendet Nordike, në Spanjë, nëpër Mesdhe, lulëzojnë kudo, sidomos përtej oqeanit, në kontinentin e ri, në Amerikë. Diaspora shqiptare në SHBA është dhe ajo e superfuqishme, me rëndësi dhe veprimtare, që valëvit pa frikë dhe krenare dy flamujt, atë me shqiponjën me dy krerë, ndër më të vjetrit në botë, të dheut amë dhe atë me 50 yje, të atdheut të dytë, superfuqisë botërore, kampion i lirisë dhe demokracisë, potent dhe në kulturë e arte, patjetër dhe në letërsi… Shqiptarët e Amerikës mbi një shekull kanë qenë të përkushtuar ndaj fatit të Shqipërisë, të pavarësisë së saj, të moscopëtimit më pas, pra të ekzistencës dhe vazhdojnë dhe sot, bashkohen, manifestojnë për çështjen kombëtare duke qene qytetarë aktivë amerikanë, lobojnë, arrijnë deri në Kongres, në Senat, te Presidentët dhe kërkojnë, ndikojnë në mbështetje dhe zgjidhje të çështjeve kardinale kombëtare, që nga denoncimi i dhunës diktatoriale, shpërdorimi i demokracisë, genocidi në Kosovë, etj e te mbarëvajtja ekonomike, por dhe kuturore. Si ikona kemi imazhin e Shenjtes tone Nënë Tereza, “Qytetare Nderi” në SHBA dhe të Heroit tonë Kombëtar, Gjergj Kastrioti – Skënderbeu, për të cilin është thënë se pa atë, mbase edhe Amerika do të ishte ndryshe.
Po e kujt ishte këmba e shqiptarit të parë që zbriti në brigjet këtej oqeanit? Të parët zbarkuan arbëreshët e Italisë, një mërgim tjetër nga mërgimi. Ata sollën me vete gjuhën, veshjet e bukura, këngët, krenarinë. E dëshmon shkrimtari i shkëlqyer argjentinas-arbëresh, Ernesto Sabato, të cilit, kur erdhi të vizitonte Shqipërinë, unë i dhashë një grusht me dhé nga Arbëria e ëndërrt e tij. U mallëngjyem të dy…Shqiptari i parë që shkeli Amerikën lidhet me poezinë, që sikur donte ta parandillte mbrothtësish dhe këtej për bashkatdhetarët që do të vinin. Ai ishte poet dhe i burgosur, abati nga Mirdita, Preng Doçi. Erdhi këtu gati një shekull e gjysmë më parë, shkoi dhe në Kanada dhe u kthye sërisht nga erdhi siç ia donte shërbimi kishtar. Por ai që mbeti është Kolë Kristofori nga Korça, erdhi në 1886. Duhej një monografi për të, e shkroi dikush dikur, një i gjithseciltë, e ndjeu për detyrë, kujtesa është urdhër, dhe fatmirësisht ai botim u parapri nga parathënia e njërës prej penave më të shkëlqyera e më të rëndësishme të letrave shqipe, Fan Noli, dhe u përkthye dhe në anglisht si zanafillë e integrimit. Pra shqiptarët e parë në SHBA e kuptuan se do t’u duhej libri, po aq, në mos më shumë se ç‘ju deshën anijet me të cilat ravguan.
“Biblioteka që ecën”, siç e quajti poeti francez Apolineri, do të shkëlqente në krye këtu Faik Konica, shkrimtari dhe esteti mahnitës, kritiku i Doktrinës së Rilindjes Kombëtare e bashkë me të Imzot Fan Noli, shekspirologu më i madh i kohës së tij, që do të themelonte “Vatrën” e shqiptarëve ashtu si kishën autoqefale. Dihet, janë në kronikën e lavdishme të diasporës tonë në SHBA. Gjithmonë kam ëndërruar një shtatore të Faik Konicës me Fan Nolin krah për krah. Ku? Atje ku ata bashkëpunuan mes kundërshtive a ku ka shqiptarë më shumë a mbase para ambasadës së Shqipërisë në Washington si ambasadorët me të mëdhenj të historisë dhe të kulturës shqiptare, intelektualë të nivelit botëror.
Shqiptarët, por sidomos ata të letrave, me SHBA-në i ka lidhur po aq shumë liria e mençur, gjenin këtej atë që u kishte munguar, për të cilën do të luftonin. Erdhën ata që vendi ynë, kur u çlirua nga bisha nazifashiste, por u pushtua nga fitimtarët komunistë, i kishte dënuar me vdekje, kundershtarë, lidera, burra shteti, por dhe njerëz të letrave ndërkohë. Me t’u vendosur diktatura komuniste, i ikën përndjekjes biri i Frashërllinjve të mëdhenj, kryetari i nacionalistëve, shkrimtari Mit’hat Frashëri, albanalogu universitar Stavro Skëndi, shkrimtari dhe filozofi, laureati i Sorbonës, Isuf Luzaj. Po kështu dhe personalitetete të tjerë të historisë si Kolë Bibë Mirakaj e Kadri Cakrani që shpëtuan mijëra herbrenj nga përndjekja, por nuk shpëtuan dot nga vëllezërit e tyre, familja kryeministrore e Dinajve të Dibrës, e ministrit, historian dhe antropolog Ago Agaj, etj.
Kujtova nga ata që u kam parë libra, memoaristikë. Por s’mund të rrija pa kujtuar dhe shkrimtarin tjetër prijëtar, Ernest Koliqi, që vizitoi SHBA-në dhe romani i tij “Shija e Bukës së Mbrume”, që u botua jashtë Shqipërisë, kur atje po kërkohej të dilte romani i parë i realizmit socialist, tregonte jetën në mërgim në Itali dhe SHBA. Në Shtetet e Bekuara, siç e quanin Amerikën mërgimtarët e hershëm, dolën artistë të mëdhenj shqiptarë si vëllezërit Belushi apo fotografi i imazhit artistik, miku i Pikasos, Gjon Mili. Dhe nga këtej u kthyen në atdhe motrat Qiriazi, që të hapnin shkolla për shqiptarët, por fitimtarët i trajtuan si mos më keq, përfunduan burgjeve dhe çmendinave, të braktisur…
Një bashkëvuajtës yni, mik dhe poet, Pano Taçi, u burgos, edhe pse kishte qenë partizan, se donte të vinte në Amerikë, ku kishte gjyshin e tij të mërguar.
Me të dalë nga burgu i diktaturës një tjetër poet, studiuesi i shquar Arshi Pipa, u arratis për në SHBA me poezitë e burgut me vete, të shkruara në letra të holla cigaresh. Një dëshmi e rrallë e letërsisë në botë. Ja, që dhe shqiptarët dinë ta shpëtojnë librin. Pas burgut u arratis dhe Dr. Sami Repishti, që tashmë është “Anëtar Nderi” i Shoqatës së Shkrimtarëve Shqiptarë të Amerikës së bashku me poeten e njohur amerikane, Carrie Hooper, që e ka nxënë aq mirë gjuhën tone. Më vonë dhe shkrimtari çam, Bilal Xhaferri, me babanë të pushkatuar si kundërshtar, kur u arratis për këtej, mori me vete dorëshkrimin e romanit të tij për Skënderbeun. Po sa e sa të rinj më pas, ah, u vranë pranë telava me gjëmba të kufirit, i zvarritën duke përgjakur borën në shpate malesh, i shëtitën kufomat e tyre mbi karroceri makinash nëpër fshatra e qytete për të tmerruar popullin. Megjithatë dhe i riu Gjekë Marinaj ia doli të arratisej pa rënë diktatura. Shkak u bë poezia e tij e njohur tashmë, “Kuajt”. Siç dukej, mes tufës së tyre ishte dhe Pegasi i tij, që me flatrat mitike e mori dhe e solli në SHBA. Me nismën e tij u themelua shoqata e shkrimtarëve shqiptaro-amerikanë, e mrekullueshme, do të thosha, si fakt dhe bëmë.
Dhe ju, President i saj i tanishëm, z. Adnan Mehmeti, keni botuar një libër, ku shpalosni veprimtari të Shoqatës që drejtoni dhe vepra. Është ditari i saj letrar. Të shumtë janë librat tuaj. Mes shkrimtarëve shqiptarë në Amerikë janë mjaft emra të njohur, letërsi avangardiste e letrave shqipe sot. Në Shtetet e Bashkuara të Amerikës ka shkolla shqip për fëmijët, por dhe institute e katedra të shqipes, shoqata, teatër, etj, është gazeta mbi një shekullore “Dielli”, me e vjetra e të gjitha gazetave të të gjitha diasporave në SHBA, por është dhe “Illyria”, ka media lokale, revista e tv, tempuj të besimit, kisha katolike, ortodokse, noliane së pari, mesha shqip, xhami e teqe, etj, ka studio shqiptare siç ka dhe restorante, konsullata dhe ambasadë, stress të tyre, uragane dhe suksese, tubimet dhe mall, etj. Biblioteka e Kongresit Amerikan, unë e kam vizituar, ka libra nga letërsia shqipe më shumë se sa të vendeve të tjera të rajonit dhe është më e pasura nga të gjitha bibliotekat kudo në botë, pas atyre Kombëtare në Tiranë e në Prishtinë. Mbi të gjitha është instutucioni i gjallë i bisedave shqip.Këtu ka shpirt Shqipërie.
Shqiptarët, si të diasporës së hershme, dhe asaj të re, erdhën dhe për një jetë më mirë, për standartin e lartë ekonomik, mirëqenien dhe jo vetëm. Dhe i gjen kudo, në të gjitha punët, në ndërtime e biznese, në gastronomi, në biblioteka, aeroporte, banka, në përkthime, edhe nga anglishtja në shqip dhe nga shqipja në anglisht, madje dhe të poezive, i gjen në art, pikturë, sporte, patjetër në “Zërin e Amerikës”, që flet dhe shqip, në ushtri dhe mbrojtje, në burg e çmendina, në drejtësi dhe mjeksësi, etj, në kinematografi deri dhe në Hollivud, në administratën e lartë shtetërore, deri dhe në Shtëpinë e Bardhë, në shkencë, deri dhe te çmimi Nobël. Shqiptarët i gjen dhe skulptura…Dhe fat që ka dhe shkrimtarë e shkrimtare, poete e poetë. Që shkruajnë shqip. Por dhe anglisht. Që kanë shoqatën e tyre, konstitucion i brendshëm shpirtëror. Që mund të kërkosh librarive amerikane dhe të gjesh dhe libra të shqiptarëve.
Gjuha shqipe është pasuri botërore. Ajo është e vjetër dhe bën pjesë në 10-11 gjuhët më të rëndësishme, do t’u thosha të rinjve këtu, është rrënjë në gjuhët indo-europiane. Dhe ajo duhet ruajtur dhe të parët që duhet të përkujdesen për të me dashuri dhe zell, jemi ne, shqiptarët. Prindërit dhe mësuesit, që t’ua përcjellin dhe t’ua mësojnë brezave dhe shkrimtarët që ta kultivojnë duke vazhduar të ngrenë Katedralen e Gjuhës Shqipe, hijerendë dhe këtu. Letërsia shqipe ndërkaq është letërsi martire, ndoshta ndër më heroiket e letërsive, ajo u lëvrua dhe atëhere, kur gjuha shqipe ishte e vetmja e ndaluar në perandorinë otomane. Dha vepra të mëdha dha dhe nën perandorinë komuniste dhe pas rënies së saj, doli një letërsi tjetër, e shkruar fshehurazi burgjeve dhe internimeve, që solli ato realitete, që mungonin, por dhe të vërtetat e moralin, në fund të fundit solli vetveten dhe është pjesë e vyer e letrave të përbashkëta shqipe.
Ndërkohë ndodhi dhe e kundërta e bukur, një si kundëremigrim, aq shumë i duhur, u kthye në dheun amë letërsia e diasporës, që vazhdon dhe jemi bërë bashkë, letërsia në Shqipëri, në Kosovë, në Ballkan, kudo në botë, më mirë se kurrë.
Më i voni, që vjen këtej oqeanit, jam dhe unë, natyrisht jo i fundit. I përkas atyre që dolën nga burgjet, nxora dhe unë poezitë mia, siç thashë, i ruaj ende ashtu siç i kam shkruar në ferr, në fletore me njolla dheu e gjaku. Ndoshta ia dhuroj ndonjë arkivi a muzeu.
Kam gjetur këtu bashkëvuajtës të mi, shokë të burgjeve, që kanë botuar dhe libra, por dhe nga ata të burokracisë së persekutimit, që dhe ata kanë botuar libra. Të dy kahet mbartin përvojën e tyre, kujtimet, urrejtjet dhe nostalgjitë, por Amerika është e pa masë, e të gjitha lirive, e shëndetshme dhe na bën bashkë në mirëkuptim dhe paqe dhe shqiptarët këtu si të gjithë qytetarët amerikanë në e jetën sociale kanë dhe kundërshti mes tyre, festa të përbashkëta, paragjykime dhe përbashkime, shije dhe të drejtën e votës, si në atdheun që lanë dhe në atë që zgjodhën, ndërsa SHBA e do dhe mbështet njëlloj Shqipërinë, ndihma e saj mbetet jetike, e mbron si përherë dhe e shikon si aleatin e vet. Shpesh e vogla merr vëmendjen më të madhe. Dhe e madhja na bën më realistë, më të natyrshëm.
Kam ardhur bashkë me time shoqe këtu, ajo ka prindërit nënshtetas amerikanë, motrën dhe vëllanë dhe familjet e tyre dhe i pëlqen shumë puna këtej, që vlerësohet dhe të jep. Përkujdesi i saj ndaj meje është i bukur dhe prekës dhe unë dua t’ia kthej po ashtu. Na ka kapur prej duarsh engjëlli ynë, djali ynë, Atjoni, dhe shkojmë ku na prin ai, mundohemi të jemi ashtu siç do të donte ai të ishim. Jemi me atë. Më shumë se sa në tokë, në Qiell. Qielli është më njëlloj se sa trojet. Sa të madhërishëm janë qiejt e Amerikës! Erdhëm këtej pasi unë i kreva të gjitha detyrat e mia ndaj vendit, përkushtimet dhe misionin. U përpoqa të punoj me ndërshmëri, edhe me pasion, duke i dhënë rëndësi jo asaj çfarë më ndante me ata që fitonin qeverisjen, por çfarë na bashkonte, dashuria për atdheun dhe rimëkëmbja e tij. Unë që isha dënuar për poezi me burg, po botoja gati një libër në çdo vit, madje dhe libra të të tjerëve. Kam gëzuar dashurinë e lexuesve, edhe të atyre me të cilët kam punuar, të fqinjëve deri dhe të atyre që kanë drejtuar Shqipërinë. Më besuan deputetin, diplomatin, ministrin e kulturës. Gjithmonë jam ndjerë si njeri i letrave. Isha i dënuar me to. Ndërkaq, e them me dëshpërim, e kuptova se ne, ish të burgosurit në postdiktaturë, më shumë u duheshim se sa na donin. U duheshin vuajtjet tona, idealet, aleatët, atë që përfaqësonim, por jo ne. U jepja të drejtë atyre që iknin.
Nuk e kam patur të lehtë, edhe më kanë sulmuar kur hovëzoheshin revanshet e së kaluarës, të atyre që lejuan oligarkët e rrezikshëm si shtet brenda shtetit, pra vetvetet. Goditjet mund të ishin dhe me zhurmë, p.sh. nga ndonjë televizon edhe modern, klan i ngritur mbi korrupsionet, megjithatë kombëtar, edhe nga sipër, nga ndonjë president i Republikës, që s’meriton t’ia them emrin, vinte nga ushtria e komunizmit dhe ashtu si kallashnikovi i tij dikur, nxirrte me breshërimë shpifje dhe përçarje. I durova dhe i tejkalova duke i mërmëritur vetes: po pse nuk po u ikën këtyre? Dua të them se në vendin tonë po përjetohet një demokraci e vështirë, e ashpër, nën diktaturën e varfërisë dhe tani nën rrethimin e pandemisë së Corona virusit, që ka pllakosur botën, kur ne ende s’jemi shëruar nga pandemia ideologjike e totalitarizmit si në romanin Orwellian. Pikërisht se fundmi, ja, institucionet përkatëse të kulturës në Shqipëri nuk na dhanë mbështetje për realizmin e një filmi artistik për revoltat e të burgosurve, të vetmet kryengritje politike në të gjithë burgjet e perandorisë komuniste, ku regjisori i atij filmi dhe skenaristi i tij do të ishin dy ish të burgosur politikë, ndoshta dhe një pjesë e aktorëve, që ishin pjesëmarrës në atë revoltë. Ne ende sulmohemi me filmat e dikurshëm, me librat e tyre, me qëndrimet dhe postet e tyre shtetërore. Natyrisht besoj që do të kalojë dhe kjo epidemi si luftrat dhe diktaturat, për t’u përballur me sfida të reja, që qofshin të gjitha nën emrin e së mirës! Vendi ynë ka njerëz të mrekullueshëm, një popull që di të qendrojë me dinjitet.
Dhe me art.
Kurse unë doja t’i ikja një makthi dhe erdha në SHBA si ai që kërkon t’i dorëzohet një ëndrre. Kemi me vete historinë tonë dhe tragjedinë tone. Më shumë se sa largësia, se sa qetësia dhe paqja këtu, më duhet një realitet tjetër, që nuk të plagos, as të mashtron. I pastër me të gjitha kuptimet. Biseda të tjera me miq po aq të mirë, si ata të gjithmontit. Erdhi dita që të më duhej më shumë vetvetja e mbetur, për ta mbrojtur dhe për të patur kohën dhe mundësinë sa më të plotë për të thënë atë që do të doja më në fund, jo se më kishte munguar liria, që e kisha siguruar vetë. I pasur jam dhe me humbjet e mia. Dhembjen time këtu më duket se e mbaj më mirë dhe ajo po ashtu. Ku nuk më njohin. Realiteti im i ri bashkon të tanishmen me më të bukurën, që na u ndërpre fatalisht, por, që me forcën e Krijuesit, mund ta përjetojmë dhe ta vazhdojmë ndryshe, pa vendet e dhimbjes pranë, nën dritën që na dërgon Biri ynë nga Qielli, që unë, nëse do të mund ta shkruaj, do të më duhej një shtëpi ndryshe, tjetër, edhe pse me qira si vetë jeta… Pra s’kam ikur. Atdheu është po ai. Thjeshtë jam futur te ëndrra. Më lejohet…
Komentet