Zelda Fitzgerald (e lindur Sayre më 24 korrik 1900 – 10 mars 1948) ishte një romanciere, piktore, dramaturge që vinte nga shoqëria e lartë. E lindur në Montgomery, Alabama, në një familje të pasur jugore, ajo u bë e famshme në vend për bukurinë dhe shpirtin e saj të lirë. Në vitin 1920, ajo u martua me shkrimtarin F. Scott Fitzgerald, pas suksesit të romanit të tij debutues, “Kjo anë e parajsës”. Romani e katapultoi çiftin e ri në syrin e ciklonit të publikut dhe Zelda u bë e njohur në shtypin kombëtar si flapperja e parë amerikane. Ata i rrëmbeu jeta e shfrenuar, festat e pandërprera dhe Zelda e Skot u konsideruan në shtypi i kohës si les enfants terribles të epokës së xhazit. Tradhtia e supozuar dhe akuzat e hidhura shpejt minuan martesën e tyre. Pas udhëtimit jashtë vendit, në Evropë, shëndeti mendor i Zeldës u përkeqësua dhe ajo kishte tendenca vetëvrasëse dhe vrasëse, që kërkonin kujdes psikiatrik. Në fillim e diagnostifikuan për skizofreni, pastaj për çrregullim bipolar.

“Asnjë qiell nuk ishte shumë i lartë për ne”

F. Scott Fitzgerald dhe Zelda Sayre takohen në një ditë të nxehtë vere në korrik 1918 në një klub në Montgomery, Alabama. Ai bie në dashuri në çast. Zelda Sayre do të përcaktojë jetën e tij dhe do të frymëzojë veprën e tij.

Zelda

Zelda Sayre lindi më 24 korrik 1900 në Montgomery, një vend shumë konservator në atë kohë. Babai i saj është një gjykatës me ndikim, nëna e saj vjen nga klasa e lartë. Zelda është më e vogla nga gjashtë fëmijët. Nëna e llaston pa masë. Zelda është jashtëzakonisht e bukur dhe e vështirë si karakter.

“Isha një fëmijë shumë aktiv që nuk lodhej kurrë. Më pëlqenin shtëpitë në ndërtim e sipër dhe shpesh ngjitesha nëpër trarët e çative. Shpesh endesha larg qytetit, ndonjëherë edhe në varrezat e fshatit – vetëm. Si vajzë e vogël, kisha aq shumë vetëbesim, saqë guxoja t’i bëja gjërat ndryshe nga doket e asaj kohe. Pasiguria ose ndrojtja ishin të huaja për mua dhe nuk kisha asnjë parim moral.” (Zelda Sayre).

Ajo mërzitet në shkollë, megjithëse është shumë e talentuar, veçanërisht në matematikë dhe anglisht. Ajo pikturon, vizaton dhe është atlete. Ajo mori mësime baleti deri në moshën 17-vjeçare. Zelda del gjithmonë në krye dhe i shtyn kufijtë e mirësjelljes. Por jeta në Montgomery është shumë e ngushtë për të.

Skot

Francis Scott Fitzgerald, katër vjet më i madh se Zelda, lindi më 24 shtator 1896. Vinte nga St. Paul, Minesota. Kur Scott është dymbëdhjetë vjeç, babai i tij mbetet i papunë. Një botë shembet për djalin e ndjeshëm. Ai jeton me frikën e vazhdueshme se do t’i duhet të shkojë për të jetuar në shtëpitë për të varfërit.

Scott është llastuar nga nëna e tij, të cilën më vonë ai e merr inat, sepse mendon se ajo e kishte bërë një njeri të butë. Nëna vjen nga një familje e zakonshme tregtare dhe Scott ka turp për të. Tani e tutje ata duhet të jetojnë me pasurinë e gjyshes së tij nga nëna. Ata nuk ishin të varfër, sepse mund të përballonin një jetë të pasur me vendbanim në periferi. Por për Scottin, është një turp i vazhdueshëm: ai shkon në shkollë me fëmijët e të pasurve, ftohet prej tyre, por nuk i përket shoqërisë. Këtu fillon dikotomia që do të përcaktojë jetën e tij: ai admiron shkëlqimin dhe bukurinë e të pasurve, por në të njëjtën kohë i përbuz ata për snobizmin e tyre.

Në vitin 1919 ai udhëton në Nju Jork për të ndjekur ëndrrat për pasuri dhe famë dhe për t’u lidhur me të dashurën e tij, Zeldën, përgjithmonë. Optimizmi i tij është dobësuar rëndë: në vend të famës dhe pasurisë, e pret një punë e paguar keq në industrinë e reklamave. Në Nju Jork, Fitzgerald i dërgon versionin përfundimtar të romanit të tij This Side of Paradise (1920) botuesit të tij Scribner’s dhe, ndërkohë, fillon një punë si mekanik për të riparuar makinat.

“Pastaj një ditë postieri i ra ziles së derës dhe unë e lashë punën po atë ditë, dola rrugëve duke ndalur makinat për t’u thënë miqve dhe të njohurve e të panjohurve të mi: Romani im This Side of Paradise ishte pranuar për botim.” (F Scott Fitzgerald)

Romani i tij i parë goditi në shenjë. Bëhet fjalë për qëndrimin ndaj jetës së rinisë amerikane gjatë dhe pas Luftës së Parë Botërore, për një rini hedoniste, të zhgënjyer që nuk dëshiron më t’i thuhet se si të jetojë.

Vitet njëzetë të arta në New York

Më 26 mars 1920 u botua “Kjo anë e Parajsës”. Më 3 prill, Scott dhe Zelda Fitzgerald u martuan në Nju Jork. Dhe tani ndodh e pabesueshmja: bëhen të pasur dhe të famshëm brenda natës. Scott bëhet zëdhënësi i brezit të ri dhe Zelda bëhet një model për të rejat. Ata bëhen një çift i famshëm, mbi të cilin projektohen dëshirat, ëndrrat  pa limite dhe kufizime.

Gjatë kësaj kohe, Zelda bëhet gjithnjë e më e shqetësuar. Kur ai punon, ajo mërzitet dhe flirton me burra të tjerë. Kjo pastaj e bën atë aq xheloz, sa nuk mund të punojë.

Për të mbajtur gjallë legjendën e tyre si një çift i famshëm magjepsës, të dyve u duhen shumë para. Scott po fiton shumë tani, por as ai dhe as Zelda nuk dinë si t’i trajtojnë paratë. Paraja u shkrihet në duar .

Në gjithë këtë zhurmë, Zelda zbuloi se ishte shtatzënë. Në tetor 1921 lindi vajza e tyre e vetme, Frances Scott Fitzgerald, e njohur si Scottie.

“E bukura dhe e mallkuara”

Pak më vonë, Scott Fitzgerald përfundoi, me shumë përpjekje, romanin e tij të dytë të titulluar “The Beautiful and Damned”. Një herë Scott i rrëfeu një miku të tij se nuk mund ta imagjinonte se çfarë po mendonin njerëzit e tjerë, përveç se çfarë mendon ai dhe ndoshta Zelda. Nëse ai është përpjekur të përshkruajë një personazh për një kohë, ai zbulon se ai thjesht po e përshkruan veten përsëri.

Ky roman është kryesisht autobiografik. Sipas Kyra Stromberg, është një elegji mbi vetëshkatërrimin e dy njerëzve që i nënshtrohen në mënyrë të pakufizuar iluzionit të madh të parasë dhe realizueshmërisë së lumturisë. Është krejtësisht e frikshme se sa profetikisht Scott parashikon rrugën e jetës së tij dhe të Zeldës.

Scott jo vetëm që përshkruan me ndjeshmëri skenat e një martese, ai gjithashtu ia del të kapë në mënyrë sizmografike tablonë e epokës së tij. Veç kësaj, romani tregohet me një dorë të lehtë dhe është mbërthyes.

Sidoqoftë, vlerësimet janë të përziera, shitjet janë mjaft të ngadalta. Gjatë kësaj kohe, ju nuk dëshironi të dëgjoni për dështimin dhe rënien.

“Getsbi i madh”

Jeta në fshat është shumë monotone për çiftin dhe Manhattan është tepër rraskapitës. Kështu ata u nisën përsëri për të kërkuar një shtëpi afër Nju Jorkut. Do ta gjenin në Great Neck, një periferi e Long Island, gjysmë ore nga Nju Jorku. Këtu Scott gjen materialin për romanin e tij “The Great Gatsby”, i cili do të krijojë famën e tij botërore.

Fitzgeralds janë kapur në rolet e tyre. Ata ende mund të mbajnë dukjen, por lidhja e dashurisë e organizuar në mënyrë perfekte fillon të shkërmoqet. Scott bëhet mik me reporterin, autorin dhe alkoolistin Ring Lardner dhe humbet kontrollin pas pijes.

Zelda gjithashtu pi shumë. Ata ngjajnë gjithnjë e më shumë me çiftin vetëshkatërrues nga romani i Scotts “The Beautiful and the Damned”. Pastaj kanë shqetësime për paratë. Edhe pse Scott ka filluar romanin e tij “Gatsbi i madh”, ai nuk mund të vazhdojë më me të, sepse i mungon qetësia.

Ikja në Francë

Pas Luftës së Parë Botërore, shumë amerikanë ikën në Paris, shpesh me pak para, sepse jeta ishte e lirë në Evropën e shkatërruar nga lufta. Me 7000 dollarë në xhepa, Scott dhe Zelda shkojnë në Francë. Me të mbërritur në Paris në vitin 1924, ata takojnë Sara dhe Gerald Murphy, të cilët thuhet se kanë një rëndësi të madhe për ta.

Fitzgeraldët kanë ardhur në Francë, për t’u larguar nga të gjitha dhe për të kërkuar qetësi në rivierën franceze: “Ne u ndjemë sikur të kishim shpëtuar nga e para – nga mbeturinat dhe rrëmujat dhe gjithë bollëku ekstravagant që për pesë vjet të ethshëm na kishin bërë të hiqnim dorë nga jeta…”

Ishte gjatë kësaj kohe që Scott përfundoi romanin e tij “Gatsbi i Madh”, i cili u botua në prill 1925. Botuesi i tij është entuziast: “Libri është një mrekulli. Çfarëdo kuptimi që të paketoni në një fjali të vetme, shkalla dhe intensiteti i ndikimit në një paragraf të vetëm është i jashtëzakonshëm.”

Kritikat janë kryesisht shumë pozitive. Por lexuesi e sheh ndryshe, romani nuk po shitet mirë.

Takimi me Ernest Hemingway

Shkrimtari i ri Ernest Hemingway (1899-1961) do të takohej me çiftin Zelda dhe Scott Fitzgerald në Paris, Francë më 1925.

Ishte prilli i vitit 1925, kur në Paris Zelda takoi Ernest Hemingway, për karrierën e të cilit i shoqi bëri shumë ta promovonte. Nëpërmjet Hemingwayt, Fitzgeraldët u njohën me Gertrude Stein, Alice B. Toklas, Robert McAlmon dhe të tjerë. Scott dhe Hemingway u bënë miq të ngushtë, por Zelda dhe Hemingway nuk e pëlqyen njëri-tjetrin që në takimin e tyre të parë. Ajo iu referua hapur me sharje homofobike dhe e konsideronte personazhin macho dominues të Hemingwayt si thjesht një qëndrim për të fshehur homoseksualitetin e tij; nga ana tjetër, Hemingway i tha Scott se Zelda ishte “e çmendur”. Në kujtimet e tij A Moveable Feast, Hemingway pretendon se e kuptoi se Zelda kishte një sëmundje mendore, kur ajo këmbënguli që këngëtari i xhazit Al Jolson ishte më i madh se Jezu Krishti. Hemingway pretendoi se Zelda kërkoi të shkatërronte bashkëshortin e saj.

Midis Francës dhe SHBA-së

Në vitin 1927, Fitzgeraldët vendosin të lëvizin përsëri, këtë herë përsëri matanë oqeanit. Do të gjenin një shtëpi madhështore pranë Wilmington në lumin Delaware. Vite më vonë, Zelda fillon të pikturojë dhe të shkruajë artikuj të shkurtër atje, tre prej të cilëve janë botuar, megjithëse me emrat e saj dhe Scott.

Ndërkohë, Scott vazhdon të luftojë me romanin e tij të katërt. Ai e rishkruan atë përsëri dhe përsëri. Në moshën 27-vjeçare, Zelda ende dëshiron të jetë prima balerinë dhe merr mësime baleti.

Në verën e vitit 1928 çifti kthehet në Paris. Atje, Zelda kalon orë të tëra në Shkollën e Baletit Diaghilev, si një grua e pushtuar e gjitha  pas kërcënimit. Të dy fillojnë e largohen nga njëri-tjetri. Edhe në shtëpi, Zelda vazhdon t’i përkushtohet kërcimit, ndërsa Scott dehet me shoferin e tij .

Përtej Lumturisë

Në tetorin e vitit 1929 në Nju Jork njoftohet rënia e bursës, fillojnë vitet e Depresionit të Madh. Fitzgeraldët nuk ndikohen drejtpërdrejt prej saj pasi nuk zotërojnë asnjë aksion e aq më pak pasuri të paluajtshme. Por Depresioni i Madh i paraprin turbullimit te gjendjes së saj emocionale. Në Paris, Zelda rifillon mësimet e baletit, duke u kapur pas mësueses së saj Yegorova si një grua e mbytur. Në këtë kohë për herë të parë Zelda shtrohet në një klinikë në Paris.

Fitzgeraldët udhëtojnë në Montgomery, Alabama. Atje, Zelda fillon të kërcejë, të pikturojë dhe të shkruajë përsëri. Ajo studion tregimet dhe romanet e Scott-it për të përmirësuar stilin e saj dhe me obsesion fillon të shkruaj tregime të shkurtra dhe një roman.

Romani autobiografik i Zelda-s “Një vals për mua” u botua në tetor 1932. Pavarësisht elokuencës së tij, ai mori vlerësime kryesisht të këqija. Kjo e çekuilibron edhe më shumë Zeldën. Shëndeti i Scott është gjithashtu në rënie.

Gjatë kësaj kohe, Scott botoi romanin e tij Tender Is the Night, të cilin ai e konsideroi kredon e tij. Një roman që nuk mund të ishte më i rëndësishëm.

Rizbulimi i vonë

Pas disa sulmeve në zemër, Scott vdiq nga një atak i tillë në 21 dhjetor 1940 në moshën 44 vjeçare në Los Angeles, California.

Pas Luftës së Dytë Botërore, romanet dhe tregimet e tij u rizbuluan dhe “Getsbi i Madh” u bë një klasik i letërsisë botërore.

Gjendja e Zeldës nga një herë përmirësohej. Vitet e fundit ajo ka mundur të largohej nga klinika dhe të jetojë me nënën e saj në Montgomery. Megjithatë ajo kalon nëpër faza tepër të trishta të dobësisë mendore gjatë tetëmbëdhjetë viteve të fundit të jetës së saj. Pavarësisht kësaj, gjatë disa periudhave të kthjelltësisë, ajo krijoi disa nga veprat e saj më të mira, duke përfshirë romanin e saj të vetëm, Save Me the Waltz, si dhe piktura të shumta abstrakte. Ajo vdiq në vitin 1948, vetëm 47 vjeçe, në zjarrin e Spitalit Psikiatrik Highland në Asheville (Karolina e Veriut), ku ishte e shtruar që nga viti 1936. Ajo la pas disa vepra të pabotuara. Letrat e saj të fundit për Scott-in para se të vdiste janë gjurmët e fundit të jetës së saj.

Ajo pranon fatin dhe Scott mbetet heroi i saj deri në fund. Ishte 10 marsi i vitit 1948, kur Zelda iu bashkua dashurisë së jetës.

*Flappers janë brezi i grave të shekullit të 20-të në botën anglo-saksone. Flaperet karakterizoheshin nga makijazhi i tepruar, flokët e shkurtër, fundet e shkurtër si personazhët e The Great Gatsby, ato pinin duhan dhe alkol si meshkujt, i ngisnin vetë makinat dhe shkelnin normat shoqërore të moralit seksual të kohës. Ato e kanë origjinën në periudhën liberale të asaj që ka hyrë në histori si “vitet e zhurmshme”, të karakterizuara nga turbulencat politiko-sociale dhe nga një shkëmbim i madh kulturor midis dy anëve të Oqeanit Atlantik: nga njëra anë Evropa e sapo dalë nga  lufta dhe nga ana tjetër Shtetet e Bashkuara. Flapper është një fjalë zhargon, slang që përshkruan një vajzë që sapo është bërë grua, duke iu referuar zogut të vogël që përplas krahët sapo mëson të fluturojë.

Përktheu dhe përgatiti: Elida Buçpapaj