§. 19.

Pjestarët e Familjes: Familjen e përbajn gjindja e shpisë; si të shtohen këta, dahen në vllazni, vllaznija në gjini, gjinija në fise, fiset në flamur e të gjith së bashku përmblidhen në nji familje ma të hapët, e cila quhet Komb, e kan nji atdhe, nji gjak, nji gjuhë dhe të njejta doke.

Vështruar në aspektet historike, juridike dhe shoqërore, bashkësia familjare iliro-arbrore bazohej dhe drejtohej nga ligjet, rregullat dhe normat etiko-morale të sanksionuara në të drejtën e lashtë iliro – arbërore, kritere që u ruajtën, të pasqyruara edhe në Kanunin e Lek Dukagjinit e në kanunet e tjera të Maleve

Shqiptare.

Historikisht, familja iliro-arbërore ka funksionuar si shtet në miniaturë, me organizim kushtetues sa totalitar dhe autokratik, por po aq republikan, demokratik, aristokratik dhe humanitar në të njejtën kohë.

Familja drejtohej nga kryefamiljari – Zoti i shtëpisë (Pater familias), i cili ishte kryetari suprem i komunitetit të vogël familjar, por jo diktatori, përkundrazi me shumë zgjuarsi dhe tolerancë, e drejtonte familjen, duke ushtruar autoritetin e tij mbi të gjithë pjestarët e tjerë, si theksohet në Librin II, të kanunit të Lek Dukagjinit:

Nyja 9, § 21:

Me mbajtë udhën e drejtsisë në shpi, e mos me ia mbajt krahin ma teper njanitt se tjetrit.

Ndërsa në të drejtën helene dhe në ligjet e Gortyna, kryefamiljari – Pater familias ka autoritet absolut, në Kanuniin e Lek Dukagjinit është sa autoritar, po aq dhe demokrat, sepse kryefamiljari e organizon dhe drejton familjen me aftësi dhe drejtësi, duke garantuar harmoni dhe respekt mes pjestarëve, virtyte këto që

shprehnin kompetencat, autoritetin, respektin dhe aftësitë drejtuese të kryefamiljarit në shoqërinë iliro- arbërore.

Në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe në kanunet e tjera të Maleve Shqiptare, gruaja ka pozicion inferior, është e nënshtruar, pa të drejta trashëgimie, është “dorëjasht, pa të drejta”, por realiteti iliro-arbëroro-shqiptar provon dhe të kundërtën. Ndryshe nga helenët dhe romakët, disa nga mbretëritë ilire drejtoheshin nga mbretëresha si Teuta, Etleva, Deidamia, fakte që sugjerojnë se e drejta Ilire ishte më liberale se sa të drejtat helene dhe romake. Në këtë kontekst vlen të theksohet se në malësitë tona, Zonja e shtëpisë (nënmadhja, nënlokja), me ato të drejta dhe detyra që i njeh kanuni, në një aspekt të strukturës së familjes ngjanë me mbretëreshat helene, por gëzon më shumë të drejta, të shprehura në veçanti në ligjet dhe artikujt në Librin II,

Nyja 9; në paragrafet 22, 23, 24, 25, të Kanunit të Lek Dukagjinit.

Zonja e shtëpisë (nënmadhja, nënlokja), administronte ekonominë e shtëpisë, ndante detyrat, llojet e punës, turnet për nuset e vajzat, organizonte dhe mbante rregullin e shtëpisë, kujdesej për mirërritjen dhe edukimin e fëmijëve për sa kohë, që gratë e shtëpisë ishin në punë. Zonja e shtëpisë kishte iniciativë dhe gëzonte autonomi në administrimin e punëve të shtëpsisë, kësisoj edhe pa lejen e zotit të shtëpisë, mund të jipte, ose të merrte borxhe prodhime ushqimore. Zonja e shtëpisë ndryshon nga gratë e familjes, madje gëzon të drejta më shumë se sa mbretëreshat helene në aspektet si drejton, si organizon, si i adminsitron pronat e familjes dhe aktivitetet shtëpiake, sepse nuk punon me furkën, as me tezgjahun dhe nuk kryen punë të rëndomta si është sanksionuar në Librin II, Nyja 9, paragrafi 23:

Zoja e shtëpisë nuk gatuen, nuk shkon për ujë, nuk pret dru, nuk banë pleh, nuk shkon as me ujit, as me korrë as me qirue, nuk shkon as më i çue bukë

puntorëve.

Ndryshe nga ligjet e Gortyna dhe pavarësisht nga aspekti konservator në trajtimin e gruas (nënë dhe vajzë) kanuni i Lek Dukagjinit, e vlerësonte rolin familjar dhe shoqëror të grave me shtimin e familjes me fëmijët, pra në zgjerimin dhe ruajtjen e vazhdimësisë të familjes, andaj e merr në mbrojtje, si sanksionohet në Librin

III, Nyja 9, paragrafi 28, ku theksohet:

“Gruja s’bjen në gjak“- „Grueja lshon në gjak prindën”.

Një aspekt tjetër i mbojtjes të gruas janë detyrat dhe detyrimet e burrit ndaj gruas, të shprehura në Librin

II,

Nyja 9, § 32, të Kanunit të Lek Dukagjinit i cili sanksionon:

Burri ka detyrë: a)

Me u përkujdes për veshë e mathë e për gjithshka të lypet për me mbajtë jetën gruja

; b)

Me ruejt nderen e grues e mos me e lanë me u ankue për kurrnji nevojë.

Në këtë aspekt Kanuni i Lek Dukagjinit dhe kanunet e tjera të Maleve shqiptare janë më tolerantë, më moderne se sa e drejta antike helene, se ligjet e Gortyna dhe se e drejta romake, ku mungojnë elementet ligjore të mbrojtjes së gruas si nënë.

Një aspekt i veçantë në epigrafet e Gortyna, janë ligjet mortore, ligjet më të vjetra të proçedurave legale, ku përfshihen normat dhe rregullat e ritualeve mortore, praktikat funerale, proçedurat e varrimit dhe varrezat. Vlen të theksoj se shumica e këtyre ligjeve antike në epigrafet e Gortyna, kanë ngjashmëri me ato të Kanunit të Lek Dukagjinit, madje shumë prej tyre janë aktive në ditët e sotme dhe në tërësinë e tyre shprehin kodin e vdekjes.