Kanunet e Maleve Shqiptare, janë vepra monumentale të historisë, të kultures, të identitetit të popullit tonë, të origjinës tonë të lashtë iliro-arbërore. Flitet për Kanun, por termi më i saktë është e drejta iliro-arbërore-shqiptare, pasi si e tillë lindi, si kodi i të drejtës Ilire – Ius Illyriense, vazhdoi si e drejta e arbërore në mesjetën e herëshme – Ius Albaniense, ishte fuqimisht veprues në mesjetën e vonëshme kur u quajt Kanun, madje vazhdoi të veproi dhe në shekullin XX.
Kanuni njihet me disa emëra si: Ligji i Vjetër, Ligjet e Lashta, Ligji i Ligjeve, Kanuni i Vjetër, Kanuni i Pleqënisë, por dhe me emëra të përveçëm si: Kanun i Lek Dukagjinit, Kanuni i Skenderbeut, Kanuni i Mirditës, Kanuni i Malësisë së Madhe, Kanuni i Malësisë së Lezhës, Kanuni i Malësisë së Gjakovës, Kanuni i Pukës, Kanuni i Kurbinit, Kanuni i Bendës, Ligji i Dibrës, Kanuni i Lurës – ose Kararet e Lurës, Kanuni i Lumës, Kanuni i Martaneshit, Kanuni i Must Ballgjinit (Kanuni i Çermenikës), Ligjet e Shpatit, Kanuni Labërisë, Kanuni i Papa Zhulit, Rregullat e Idriz Sulit, Kanuni i Çamerisë, Ligjet e Himarës, Kanuni i Toskërisë. Këto Kanune, ndonëse veprues në treva të ndryshme, në fakt nuk kanë ndryshime thelbësore, sepse përmbajtja është e njejtë, pra janë variante lokale të drejtës iliro-arbrërore. Për shumë shekuj kanunet mbetën vepra të pashkruara, por të ruajtura mrekullisht me besnikëri nga populli, si vepra me vlera të mëdha juridike, etiko-morale, kulturore, historike dhe shpirtërore.
Për të trajtuar origjinën e Kanunit – Kanuneve, duhet të kthehemi në lashtësi, aty ku e kanë zanafillën sistemet juridike, rregullat sociale, etiko-moral dhe shpirtërore, që rregullonin jetën e shoqërisë ilire.
Në shekujt XIII – XII para K, bashkësitë fisnore ilire ishin të organizuara në dy mbretëri të mëdha.
Nga Berati deri në gjirin e Artës shtrihej mbretëria e Molosëve, me mbret Pirro Neoptolemin (1280 para K – ?), i biri i Akilit legjendar. Në mbretërinë e Molosëve ishin përfshirë fiset Molose, Thesprote, Kaone, Atintane, Byline, Desarete. Kryeqytet ishte Janina. Nga viti 336 para K, mbretëria e Molosëve ndërroi emrin, u quajt mbretëria e Epirit.
Në të njëjtën periudhë, bashkësitë e fiseve ilire nga Shkumbini deri në gjirin e Triestes, bënin pjesë në mbretërinë e Ilirisë – Illyricum, me kryqytet Shkodrën, me mbret Hyllis (vdiq në vitin 1225 para K). Në këtë mbretëri Ilire bënin pjesë fiset Liburne, Dalmate, Autariate, Ardiane, Labeate, Dardane, Taulante, Piruste, Enkelejtë etj. [Edwin E Jacques; The Albanians: An Ethnic History from Pre-Historic Times to the present. Pub. Jeferson, North Carolina, 1995, pp. 111 – 130]
Të dy këto mbretëri me realitetet e veta politike, sociale dhe ekonomike, ishin regjime autonome dhe autarkike, të organizuar me një sistem juridik, me rregulla dhe norma shoqërore, që garantonin funksionet e shteteve ilire, me ligje që përfaqësonin të Drejtën Ilire të herëshme në periudhat parahelene dhe pararomake.
Në shekujt X – II para K, ilirët përjetonin fazën e lulëzimit të bashkësive finsnore të organizuara në disa mbretëri dhe kuptohet se sejcila kishte ligjet dhe rregullat e veta, që përbënin të Drejtën Ilire – Ius Illyriense, e cila drejtonte shtetin, aktivitetet shoqërore, kulturore, tregëtare dhe ekonomike të shoqërisë skllavopronare ilire. Këto ligje, rregulla dhe norma janë transmetuar besnikërisht brez pas brezi, natyrisht me modifikimet që diktonte koha, me ndikimet dhe huazime të elementeve nga e drejta e popujve fqinje si helene dhe romake, me të cilët ilirët kishin marrëdhënie tregëtare dhe kulturore. Kolonitë helene në bregdetin Ilir si Butrinti, Korkyra (737 para K), Durrësi (627 para K), Apollonia (588 para K), Orikumi (630 para K) etj., kishin marrëdhënie tregëtare dhe shoqërore me fist ilire fqinje, madje ushtruan ndikime dhe në kulturën ilire, kësisoj ilirët huazuan elemente të drejtës helene dhe romake, që i gjemë të shprehura në Kanunet e Maleve Shqiptare.
Për të analizuar ngjashmëritë dhe aspekte të veçanta të pranisë të elementeve të drejtave helene dhe romake në kanunet tona, u bazova në Kanunin e Lek Dukagjinit, i cili është më i kompletuar dhe më i sistemuar në aspektet strukturale dhe në përmbajtje.
Në Kanunin e Lek Dukagjinit, gjejmë elemente të drejtës së lashtë helene dhe romake, fakt që e kanë konfirmuar shumë studiues, sidomos të huaj, të cilët spjegojnë se e drejta iliro-arberoro, është përmbledhje ligjesh, të strukturuara në disa shtresa, duke filluar nga më e hershmja e Drejta Ilire, më pas me mbishtesa nga të drejtat helene dhe romake (çka shihet me pranine e elementeve pagane parakristiane), mori elemente nga ligjet Gote, nga e drejta bizantine (Ligjet e Justinianit), nga legjislacioni i Mbretërisë së Albanisë me mbret Karlin I Anzhuin, nga legjislacioni Venecian dhe nga ligjet e car Dushanit të mbretërisë serbe.
Ndër autorët e shumtë, që i janë dedikuar këtyre aspekteve po rendis disa më kryesorët:
Mansi I.D, ne librin “Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”, Florentiae, Venetiis, Parisis,
Lipsiae (1759- 1927), shkruan: Dikur ekzistonte e Drejta Ilire, e cila i ka rrënjët në greqinë e lashtë dhe në
të drejtën romake.
Miranda Vickers, në librin “The Albanians”, Londer l995, shkruan: Duke kërkuar rrënjët historike të
Drejtës Iliro-Albaneze, studiuesit e të drejtës komparative, thonë se Kanuni i Maleve është më i vjeter se “Ligjet e XII tabelave”, me zanafillë në antikitet,madje krahasohen me “Ligjet Manu” (Manava-Dhama-Sastra), duke supozuar se kane të njejten origjine”.
L.Fox në veprën “Code of Lek Dukagjini” (New York 1989), dhe Vangjel Meksi mendojne: “E drejta zakonore shqiptare, sigurisht ka ekzistuar ne Iliri, qe ne kohet preromane, mbi bazen e te cileve funksiononin principatat, mbreterite, jeta shoqerore dhe ekonomike e fiseve ilire”.
Baroni Nopsca shkruan: Burimi i Kanunit te Maleve Shqiptare, jane ligjet Longobarde, te cilet kane hyre e jane aplikuar ne Shqiperi ne fillimet e shekullit XIV, ne periudhen e Albania – Veneta.
Faik Konica shkruan: Kanuni përfaqëson atë që ka mbetur nga mendimi juridik i Shqipërisë të mesjetës, por mendoj se i ka rrënjët më përpara se mesjeta”.
Xhiusepe Valentini, në studime të shumta ka theksuar: Kanuni i Maleve ka shumë elemente që lidhen me të drejtën romake dhe greke”.
Pandi Frasheri, shkruan: Në Kanun gjejmë institucione, ligje, doke, zakone dhe parime themelore, që të mahnisin me ngjashmërinë perfekte me ligjet e Greqisë dhe të Romës së lashtë“.
Robert Elsie, preçizon: “Ligjet e të drejtës zakonore, fillimisht janë influencuar nga ligjet romake, më pas nga ligjet dhe normat gjermanike, që i sollen në këto troje Gotët”.
Kazuhiko Yamamoto shkruan: “Kanuni ngjanë me veprat filozofike të Platonit e të Aristotelit dhe për më tepër, në Kanun gjejmë koncepte etike të shoqërisë helene, të asaj periudhe kur mungonte autoriteti i shtetit, çka të bind të mendojmë se Kanuni ka origjinë të lashtë”.
Salvatore Villari thekson: Bazat e këtij kodi zakonor ishin një mentalitet etik specifik i lashtë, i bazuar në ndjenjat e nderit, të besës dhe të lirisë.
Edith Durham, thote: Kanuni ka ekzistuar prej kohësh të lashta, ndërsa Perandoritë e tjera erdhën e ikën, kaluan mbi shpinën e shqiptarit, si uji mbi shpinën e rosës, populli i ruajti zakonet e lashta dhe identitetin e tij. (Durham: Brenga e Ballkanit 1991, f. 104).
Ernest Koliqi, në studimin e Kanunit, gjen shumë elemente të ngjashme me Kodin Teodozian, me Jus Diokleciani dhe me Jus Justiniani. Bazuar në keto vrojtime, Koliqi thekson se ligjet ilire dhe më pas Kanuni, e kanë origjinën në të drejtën romake e në këtë kontekst shkruan: “… Vlerat e larta te moralit qytetar, shpirti heroik dhe krijues, që i inspiroi ta transmetojnë gojarisht të drejtën zakonore shqiptare, i vetmi deri tani i mbetur aktiv neë Europe, shprehin qartë origjinën e lashtë, sidomos te atyre “antiqui mores romani e le loro leggi, da cui è nato – nga normat morale antike romake dhe ligjet e tyre, nga të cilët ka lindur “.
Në vitin 1939, gazetari dhe historiani italian Indro Montanelli, bëri një vizitë disa mujore në Shqipëri dhe përshtypjet i botoj në librin “Albania una e mille”, ku ndër tëtjera shkruan: “Mbi Kanun mbështetet organizimi i fisit, i fisit patriarkal shqiptar, i cili mbahej në këmbë nga këshilli i pleqëve, që janë bartësit e drejtësisë dhe që i japin vendimet të mbledhur në vende të shenjta. Nuk ka gjë më magjepse se kjo gjykatë e lartë pleqsh, të cilëve Kanuni u beson rolin e rregulluesve të jetës dhe të dokeve të Malësisë. Kam qënë i pranishëm dhe kam ndjekur Kuvendin në fshatin Rjoll. Asnjë gjyq e asnjë gjykatë nuk më ka bërë ndonjëherë aq shumë përshtypje. Rituali ishte shumë i lashtë, kishte diçka homerike. Më erdhi ndër mend se këto kritere mund të konkuronin çdo lloj gjykatë të kohëve moderne”.
Historiani A. Andersen: shkruan “Kanuni është e drejta zakonore, që ka mbijetuar mbi 600 vjet në këto troje, ka vepruar si nje sistem për adminsitrimin juridik të veriut të Shqipërisë, i cili historikisht ka jetuar i izoluar nga ligjet e qeverive qendrore”.
Noel Malcolm thekson. Ndonëse nuk mund të stabilizohet cilës epokë i përket lindja e Kanunit, duket se origjina është te ilirët. Është e mundëshme se para lindjes të Krishtit, Kanuni kishte afirmuar barazinë e njerëzve, i mbronte gratë dhe parashikonte vdekjen vetëm në raste vrasjesh dhe adulteri.
Donato Altobelli shkruan: Kanuni është kodi më i vjetër i zakoneve dhe i traditës albaneze i transmetuar gojarisht në mijëra vite, përmbanë ashtu si thotë Nietzsche “Tabulat e vlerave të këtij populli”, i shquar për aftësi t’i rezistoi çdo ndryshimi historik dhe të përshtatet çdo kulture dhe ideologjie.
Për lashtësinë e origjinës të drejtës iliro-arbërore janë shprehur dhe studiues të tjerë si Giuseppe Schirò,
Ludwig von Thallòczy, Antonio Baldacci, M. Šufflay, H. Hecquard, De Michelis, P. Resta etj, etj, etj.
Nga analiza krahasuese e Kanunit të Lek Dukagjinit me të drejtën e lashtë helene, gjejmë ngjashmëri me të vërtetë impresionuese, sa shpesh të krijohet përshtypja se janë të njejtë, madje përmbanë dhe elemente filozofike si thekson K. Yamamoto: Kanuni ngjanë me veprat filozofike të Platonit e të Aristotelit dhe për më tepër, në Kanun gjejmë koncepte etike të shoqërisë helene. Ky konkluzion afirmon faktin se ilirët ishin popull me kulturë, njohës të kulturave të popujve fqinje si të helenëve dhe romakëve, me të cilët ishin fqinjë, në bashkpunime reciproke tregëtare , madje dhe kishin bashkëndarë shumë elemente të drejtës, ashtu si kishin ruajtur individualitetin kulturor, etiko-moral dhe historik ilir.

Karakteristikat e te drejtës antike helene dhe ndikimet në kulturën ilire.
Termi e drejta antike helene, nuk i referohet një rregulli juridik specifik dhe unitar, sepse helenët ishin organizuar në shumë qytete-shtete – Polis dhe sejcili qeverisej nga sistemi i ligjeve të veta. Polisi kishte një regjim juridik autonom dhe autarkik, që i përgjigjej realiteteve të veta sociale, politike dhe ekonomike. Kur themi e drejta antike helene, kuptohet një term kolektiv të drejtash, që i referohen formave rajonale – poliseve dhe historikisht të përcaktuar të drejtës pozitive, e cila bazohej në mendime juridike komune dhe në të njejtat parime të së drejtës, për çka, njihen “të drejtat e helenëve”. L. Mitteis profesor i të drejtës romake në Universitetin e Vienës shkruan: “Dhe pse legjislacioni i Poliseve, është polimorf, ai ka karakter unitar, pasi bazohet në koncepte juridike dhe në parime komune”. [Ludwig Mitteis. Reichsrecht und Volksrecht in ostlichen Provinzen des Kaiserreichs, Vienna 1891]
Polimorfizmi i të drejtave helene kishte ndikuar, që ligjet më të mira, p.sh ligjet e Karonda (legjslatori helen i Katania), të merreshin vullnetarisht nga polise të tjera, madje shumë ligje huazoheshin reciprokisht, sidomos ligjet, që rregullonin marrëdhëniet tregëtare. Në këtë periudhë historike, me që Athina kishte influencën më të madhe politike, filozofike e kulturore, e drejta e Atikës ndikoi dhe u përfshi në rregullat e poliseve të tjera helene dhe të kolonive helene. Të drejtat helene zbatoheshin në 750 polise (qytete shtete) dhe në 300 koloni greke (polise) në bregun mesdhetar, ndër të cilat përfshiheshin dhe qytetet ilire si Butrinti, Apollonia, Durrësi, Vlora, Orikumi etj. Marrdhëniet tregtare dhe shoqërore ndërmjet helenëve të kolonive me ilirët, ndikuan që ilirët, mjeshtërisht morën elementet më të mira të drejtës helene, të cilat i aplikonin në qeverisjen dhe organizimin shtetëror ilir.

Elemente të drejtës antike helene, i gjejmë të pranishëm në Kanunet e Maleve Shqiptare, sidomos në Kanunin e Lek Dukagjinit.
Kontributi i helenëve në temat e të drejtës, të drejtësisë dhe të qeverisjes të Polisit, i ka lënë gjurmët dhe në filozofinë e të drejtës moderne. Në ndryshim nga shoqëria romake, shoqëria antike helene nuk e njihte klasën e gjyqtarëve, pasi drejtësia zbatohej nga Këshilli i Pleqëve, njëlloj si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit, në funksionimin e Kuvendit (nga latinishtja Conventus). Kanunet iliro-arbërore e kishin përjashtuar klasën e gjyqtarëve, andaj gjyqi kryhej nga pleqtë në asamblenë popullore – nga Kuvendi.
Veçoria dalluese e të drejtës helene është se përfaqëson shfaqien e herëshme të teknikës juridike, e pasqyruar në disa epigrafe të shekujve VII – VI para K, në letërsi dhe në një traditë historike, që evidencon disa figura të shquara legjislatorësh si Zaleuko në koloninë e Lokrit (Zeleuko ka shkruar kodin ligjor); ashtu dhe Karonda legjislatori i Katania dhe sidomos Soloni, që njihet si reformatori i të drejtës Athinase (e drejta e Atikës). [Francesco Cerato. Caronda, il grande legjislatore di Catania, 2023, Studia Humanitatis.]
Në shekujt VII – VI para K, në Athinë, ligjet diskutoheshin dhe miratoheshin në asamblenë popullore, me pjesëmarrje të gjithë popullit, çka shprehte garanci dhe barazi të gjithë qytetarëve para ligjeve dhe normave etiko-morale. Në epokën klasike, athinasit e braktisën këtë rregull, për pasojë në regjimet demokratike helene, ligjet shprehnin vetëm vullnetin e grupeve sociale më të forta. Kjo përvojë u aplikua dhe në perandorinë romake, ku ligjet formuloheshin dhe miratoheshin nga patricët, pra nga aristokracia.
Ndërsa në Athinë dhe në Romë, u braktisën proçedurat për vendime në asamblenë popullore, në Kanunin e Lek Dukagjinit, kjo praktikë e lashtë u ruajt dhe si dihet gjithëçka vendosej në Kuvend.
E drejta antike helene ndikoi ndjeshëm në të drejtën romake, gjatë kontakteve të dy kulturave në shekullin e II para K., pas pushtimit nga romakët të qyteteve shtete helene. Romakët jo vetëm e përvetësuan, por edhe e modifikuan, e modernizuan të drejtën e lashtë helene, duke hartuar një të drejtë me karakter unitar, kësisoj i dhanë formën e të Drejtës Romake të unifikuar për të gjithë perandorinë romake, e aplikuar në të gjitha trojet e pushtuara, pra dhe për ilirët, që pas pushtimit romak në shekullin II para K, ishin organizuar në dy provincat e Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër.

Burimet historike të drejtës antike helene.
Problemi kryesor në studimin e të drejtës antike helene është se, nuk është ruajtur një sistem i kompletuar ligjesh, por përbëhet nga pjesë të nxjerra nga burime historike, kryesisht letrare dhe nga fragmente epigrafike, të cilat kanë rëndësi në studimin e legjislacionit të lashtë helen. Ndër dokumentat më të rëndësishëm të drejtës helene, me elemente që i gjejmë dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, janë veprat madhore Iliada dhe Odisea e Homerit dhe ligjet e Gortyna, apo Kushtetuta e Gortyna, dokumenti epigrafik më i vjetër i shekujve VII – VI para K, dokumenti më i plotë dhe më intersant i ligjeve, të gdhendur në blloqe mermeri, me shkrimin në dialektin Dorik. Sumë aspekte të ligjeve të Gortyna janë të pranishëm dhe në Kanunib e Lek Dukagjinit.
Në pjesën e parë të këtij shkrimi do të analizoj disa aspekte të drejtës helene, të trajtuara nga Homeri në
dy veprat madhore Iliada dhe Odisea, të krahasuara me ligjet e Kanunit të Lek Dukagjinit, ndërsa në vazhdim do të analizoj ligjet e Gortyna dhe të drejtën romake.

Iliada dhe Odisea e Homerit.
Shumë studiues janë përpjekur të identifikojnë dëshmitë episodike në brendësi të Iliadës dhe Odises të Homerit, të zbulojnë ekzistencën e një sistemi rregullash sociale dhe juridike, që drejtonin jetën e shoqërisë aristokratike helene te asaj kohe, ose kanë interpretuar rregullat juridike proçeduriale, që aplikoheshin për zgjidhjen e konflikteve midis individeve, grupeve shoqërore dhe qyteteve-shtete helene, aspekte të pranishme në dy poemat epike Iliada dhe Odisea.
Deri në shekullin e VI para K, Iliada dhe Odisea të Homerit, nuk ishin të shkruara, por këndoheshin nga rapsodët, për çka mendohet se teksti epik origjinal i Homerit të ketë pësuar ndryshimet e rastit. Në vitin 520 para K, kur shkrimet u bënë komune, Pisistrato tirani i Athinës, urdhëroi shkrimin e të dy poemave.
Homeri e fillon Iliadën me vargjet drejtuar muzës, që e fton të këndoi për zemërimin e Akilit:
Këndoni o Hyj për mèninë fatale të Pelide Akilit,
që vrullshëm shpërtheu …….etj
Në këto vargje, ndeshim fjalen iliro-arbërore mèninë (mëri, mëni, zemërim, inat), që shpreh zemërimin e Akilit, i cili i mbante meni Agamemnonit, sepse ai i kishte rrëmbyer robinën Breseida, princesha troiane, e bija e Briseo, mbreti i Lirnesso, qyteti-shtet fqinj me Trojën. Ky veprim prepotent i Agamemnonit e kishte poshtëruar Akilin para akejve, e kishte plagosur rëndë krenarinë e tij, për çka u zemërua dhe i braktisi luftimet kundër trojaneve. Kur e njoftuan për vdekjen e Patroklit (kenga XVI), Akili i lënduar shpirtërisht kërkoi të shkoi në dyluftim kundër Hektorit, për të marrë hakun e Patroklit, mikut – dashnor, pra të hakmerrej. Si kuptohet, mesazhi i Homerit është i qartë, nuk ishte lavdia e luftëtarit, që e nxiti Akilin të kthehet në betejat kundër trojanëve, por ndjenja e hakmarrjes – gjakmarrjes për vrasjen e Patroklit nga Hektori. Me këtë vendim Akili e kapërceu dhimbjen për humbjen e princeshës Breseida, e kapërceu zemërimin ndaj Agamemnonit arrogant dhe u hodh në aksionin e hakmarrjes, pra vendosi të merrte gjakun e Petroklit. Ishte vendim i pashmangshëm, ishte vendim për të shlyer detyrimin moral ndaj Patroklit mikut – dashnor dhe t’i bënte një varrim dinjitoz.
Vendimin për dyluftim me Hektorin për t’u hakmarr për vdekjen e Patroklit, Akili ia kërkoi kuvendit të komandantëve, të cilët e miratuan. Pra veprimi i Akilit nuk ishte individual, por i miratuar nga kuvendi. Këtë ngjarje Homeri e përshkruan në librin XIX, në vargjet 67 – 68. Patrokli shkoi në dyluftim me Hektorin, i veshur me armaturën e Akilit. Pas vrsajes të Patroklit, ky armatim kishte mbetur në duart e trojanëve, por Thetis, e ëma e Akilit, iu drejtua për ndihmë perendisë Hefest, të cilit i kërkoi të farkëtonte armët dhe një mburojë të re për Akilin. Hefesti së bashku me ciklopët punoi me dedikim gjatë gjithë natës për derdhjen e metaleve dhe për farkëtimin e mburojës së famëshme, që Akili i përdori në dyluftimin me Hektorin. Njihet fati tragjik i Akilit, i cili vdiq nga shigjeta e Paridit, që e goditi në thembër Akilin, që ishte pika e dobët e tij.
Homeri në librin XVIII të Iliadës, në vargjet 671 – 843, e ka përshkruar me saktësi Mburojën e Akilit, një përshkrim i pari i këtij lloi në literaturën botërore, shembulli i parë i ekphrasis (përshkrimi në artet figurative, i një vepre, ose i një ngjarje historike).
Përshkrimi i Homerit, ka shërbyer si model referimi dhe për autorë të tjerë të lashtësisë, si për Hesiodin, i cili përshkroi mburojën e Herakliut (Aspis Herakleous); për Virgjilin, që përshkroi mburojën e Eneas në librin VIII të “Eneida”, por ka inspiruar dhe autorë moderne, si poetin britanik Wystan Hugh Auden, i cili në vitin 1952, në poemën “The Shield of Achilles”, bën një ripërshkrim në vargje të mburojës së Akilit.
Homeri rrëfen se mburoja e Akilit kishte strukturë rrethore, e cila përmban imazhe kozmike, pasqyron jetën e asaj kohe me qytete (Polis) në paqe dhe në luftë, ka asamblenë popullore, mbretin, punët bujqësore dhe blegtorale, argëtime shoqërore etj, të riprodhuar në dimensionet e një qyteti ideal, i shtrirë në formë rrethore. Kjo tipologji urbane shpreh historinë e urbanistikës helene, të pasqyruar me një skemë qyteti, të shtrirë në plan ortogonal dhe në struktura lineare.
Homeri i dedikohet përshkrimit të mburojes së Akilit, më shumë dhe më gjatë se përshkrimet e betejave të heleneve kundër trojanëve. Homeri tregon formën rrethore të mburojës, përmbajtjen e subjekteve në brendësi të strukturave drejtvizore, që ndryshojnë këndvendosjen, për t’u kompletuar dhe për të integruar subjektet në formën rrethore, e cila simbolizonte tokën, që helenët e imagjinonin si një disk i rrumbullakët mbi oqean. Forma rrethore e qytetit, ishte për helenët simbol i stabilitetit, i harmonisë dhe e bashkëndarjes, ndërsa linjat ortogonale, që ndajnë rregullisht hapsirat, janë shprehje e parimeve racionale. Forma rrethore e qytetit e përshkruar nga Homeri, influencoi në modelet urbane të qytetërimeve të tjera të lashta, sidomos në qytetëriim romak me Domus Aurea, qyteti me strukturë gjigande rrethore, që ishte ideali dominues i perandorit Neron, sepse sipas tij kështu duhej të përfaqësohej Roma.

Mburoja e Akilit sipas përshkrimit të Homerit në veprën Iliada.

Mburoja e Akilit e përshkruar nga Homeri është një armë imponente, e zbukuruar artistikisht, madje nuk është vetëm armë, por një bashkësi simbolesh të jetës të shoqërisë helene, të luftave, të paqës, të argëtimeve, të harmonisë, të bujqësisë dhe blegtorisë, pra shpreh në kompleksitet botën helene, me një vizion holistik (sistemi tërësor) i ekzistencës dhe i aktiviteteve të shoqërisë helene të asaj kohe.
Zbukurimet e mburojës së Akilit vendosen në 5 rrathë koncentrik, duke filluar nga qendra në periferi, sejcili rafiguron skena të ndryshme, me subjekte të gdhendur në sipërfaqen metalike të mburojës, të cilët respektivisht janë:
1. Toka, qielli, deti, dielli, hëna dhe yjet (Pleiade, Iadi, Orione, Arusha e Madhe), që përfaqësojnë universin
dhe rendin kozmik.
2. Dy qytete me njerëz të zakonshëm, njëri qytet në paqe me skenë martese, qyteti tjetër në gjëndje lufte, në
rrethim dhe beteja, çka shpreh kundërshtitë ndërmjet paqës dhe konfliktit; si dhe një proçes gjyqësor.
3. Skena të jetës fshatare, punimi i tokës me parmendë, korrjet, vjelia e rrushit, pra shprehin punët dhe
begatinë bujqësore; pronat e mbretit ku grumbulloheshin të korrat; një tufë muzata të sulmuar nga
dy luanë; një tufë delesh në kullotë.
4. Djem dhe vajza duke vallëzuar, simbol i gëzimit dhe i harmonisë.
5. Në periferi një lum i madh – oqeani, që mbyll rrethin e mburojës dhe që shpreh kufijt e botës.
Krahas përshkrimit të strukturë të mburojës, Homeri prezanton dhe një proçes gjyqësor, të cilin e vendos në përbërje të qytetit helen të kohës dhe jo në një qytet mikenas. Këtë proçes gjyqësor Homeri e përshkruan në Libri XVIII, në vargjet 490 – 508 të Iliadës.
Praninë e elementeve të drejtës helene në Kanunin e Lek Dukagjinit, e konstatojmë kur krahasojmë përshkrimin që i bën Homeri mburojës së Akilit dhe në përshkrimin e skenës të proçesit gjyqësor nga pleqtë.
Në vargjet 490-508 të Iliadës, Homeri përshkruan funksionimin e gjyqit me Këshillin e Pleqëve; organizimin e asamblesë popullore; organizimin e jetës shoqërore, përshkruan aspekte të mbrojtjes së pronës, tregon sistemin e aplikimit të hakmarrjes-gjakmarrjes, përshkruan rregullat e garës me karrot e luftës (Libri XXIII) gjatë lojrave të organizuara nga Akili për funeralin e Patroklit; tregon për krijimin e aleancave dhe mbajtjen e fjalës së dhënë etj.
Në këtë shkrim do ndalem në analizën e disa vargjeve në librin XVIII të Iliadës, ku Homeri përshkruan
një proçes gjyqësor, rrëfen proçedurat e gjyqit, elemente këto që i gjejmë të pranishme në Kanunin e Lek Dukagjinit. Në librin XVIII, në vargjet 497 – 508, Homeri përshkruan një skenë gjyqi, që mbetet e famëshme, sepse është dëshmia më e herëshme e shkruar si funksiononte e drejta me Këshillin e Pleqëve dhe ku shprehet një e dhënë fondamentale, si kryhej krimi i hakmarrjes – gjakmarrjes nga gjakësi i paguar i asaj kohe.
Nga kjo pjesë po shkëpus vargjet e më poshtëme:
Populli ishte mbledhur në shesh,
ku ndiqnin një grindje mes dy burrash,
që diskutonin për shpërblimin e atij që kishte kryer një vrasje,
njeri përbetohej para publikut se i kishte dhënë të gjitha parat,
ndërsa tjetri, vrasësi thoshte se nuk kishte marrë asgjë;
të dy shkuan te gjykatësit, për t’u njohur kufirin [péirar] e fajit.
Populli i inkurajonte të dy palët;
Ndërsa rojet mbanin rregullin e popullit.
Fillimisht Homeri tregon se populli ishte mbledhur në shesh, në Agorà, pra ishte thirrur asamblea popu-llore (kuvendi) me gjykatën “popullore”, të përfaqësuar nga Këshilli i Pleqëve, një organizëm oligarkik i rëndësishëm, që ka funksionuar për kohë të gjatë në Greqinë e lashtë. Në të njëjtën formë funksiononte pleqësia ilire dhe pleqësia e kuvendeve tona arbërore-shqiptare, si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe kanunet e tjera shqiptare.
Homeri tregon, se dy burra grindeshin mes tyre, pasi ai që kishte kryer vrasjen, kërkonte shpërblimin me parà, si kompensim për vrasjen e kryer për marrjen e gjakut, sepse ai që e kishte angazhuar për vrasjen nuk e kishte paguar, ndërsa ai betohej publikisht se e kishte paguar. Për zgjidhjen e mosmarrëveshjes mes tyre, të dy i drejtohen gjyqit, pra Këshillit të Pleqëve e në këtë mënyrë konflikti mes tyre nuk mbetet i izoluar mes dy personave, por bëhet publik, pra shtrohej për zgjidhje institucionale.
Ky përshkrim i Homerit, tregon se krimi i kryer për marrjen e gjakut nuk konsiderohej ngjarje private, nuk ishte vetëgjyqësi, por ishte çështje publike, andaj gjykohej nga Këshilli i Pleqëve (gjyqtarët), të mbledhur në asamblenë popullore. Ngjarja e përshkruar në Iliada, tregon se gjykimi i homicidit (vrasja për hakmarrje-gjakmarrje), bëhej nga komuniteti me proçes gjyqësor publik dhe jo në mënyrë individuale nga vetë personat.
Nga përshkrimi që i bën Homeri proçesit gjyqësor për zgjidhjen e mosmarrëveshjes midis dy personave, kuptohet se në antikitetin helen, ekzistonte “taksa e gjakut”, pra paguhej ai që kryente vrasjen e porositur. Si kuptohet “taksa e gjakut” ka ekzistuar te helenët dhe te ilirët, kësisoj u transmetua në shoqërinë arbërore-shqiptare. Taksa e gjakut fillimisht në trojet arbërore paguhej me parà, si e përshkruan Albert Dumont, gjatë udhëtimeve në Shqipëri, i cili tregon: “Për shqiptarët, një vrasje kushton 750 piastra, ndërsa tarifa e princave Merovinxhi e Francës në shekujt V – VIII ishte më e vogël se e shqiptarëve”. [Albert Dumont, Journal des savant, 1872; Albert Dumont: Le Balcan et l’Adriatique: Les Bulgares et les Albanais, Publ. Didiè 1873].
Taksa e gjakut u ruajt në shumicën e kanuneve të Maleve Shqiptare, por në kohët e më vonëshme, pagesa për vrasjen e ”porositur” për hakmarrje – gjakmarrje, u zëvendësua me dhënie bagetie, si rezulton në kanunet e Martaneshit, të Çermenikës, të Dibrës etj. Në këto kanune theksohet se familja që pajtonte një person të kryente vrasje për gjakmarrje, ishte e detyruar ta paguante me një numër të caktuar bagëtishë. Zakoni i pagimit të personit që kryente vrasjen u zhduk shpejt te helenët, ndërsa te ilirët, arbërorët dhe shqiptarët u ruajt, madje është aplikuar në shumë raste dhe në vitet 1991 – 1998.
Më tej Homeri tregon zhvillimin e ngjarjeve:
Pleqtë rrinin ulur mbi gurët, në një rreth të shenjtë,
në duar mbanin bastunat heraldikë,
me rradhë ngriheshin e me zë të lartë,
për sejcilin shpallnin sentencën.
Pra, pleqtë, Këshilli i Pleqëve, ishin ulur mbi gurë të vendosur në rreth dhe sejcili prej tyre mbante në dorë një bastun (skeptër), që ishte simboli i pushtetit dhe i autoritetit personal. Ky proçes gjyqësor zhvillohej sipas rregullave të përcaktuara, ku çdo njeri prej pleqëve-gjykatës, gëzonte të drejtën e rradhës për të shprehur sentencën, pra për të shpallur vendimin në mënyrë të pavarur. Kur i vinte rradha për të folur, plaku ngrinte shkopin dhe kryeplaku i jipte të drejtën të shprehej.
Vendosja e pleqëve përqark, pra në rrethin e shenjtë, si e quan Homeri, evokon barazinë ndërmjet pleqëve – gjyqtarë, kjo ishte barazia e shenjtë e demokracisë autentike helene, njëlloj si ka funksionuar në kuvendet tona, madje përshkrimi i asamblesë popullore, që ka bërë Homeri në Iliada, përkon me atë të Kuvendit, që
përcakton Kanuni i Lek Dukagjinit ne librin e XI, nyja 141, § 1002, ku sanksionohet barazia demokratike:
§ 1002: Plak mbi Plak, gjyq mbi gjyq dhe bé mbi bé, kanûja nuk bân.
Në të drejtat helene dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, Këshilli i Pleqëve shprehte pushtetin oligarkik, ndërsa asamblea popullore helene dhe Kuvendi arbëroro-shqiptar, shprehin pushtetin demokratik.
Pleqtë e mbledhur në kuvendet tona, rrinin të ulur në rreth (rrethi shenjtë si e pershkruan Homeri në Iliada), ulur në mënyrë të tillë, që sejcili të shihte tjetrin, ndërsa pjesa qendrore e sheshit ishte e lirë. Të gjithe burrat në kuvend i mbanin armët të mbështetur në prehër, ose i vendosin në tokë anash, por asnjeri nuk i përdorte dhe në raste se ndodhnin provokime apo fyerje te renda.
Populli në Kuvendet tona qëndronte si dëgjues i zellshëm, i vendosur prapa rrethit të pleqeve mentora,
por nuk kishin të drejtë të ndërhynin, nuk mund të shprehnin opinione, pra proçedurat e funksionimit të kuvendeve arbërore – shqiptare, janë të njëjta si i përshkruan Homeri në Iliada.
Në kuvendin arbëroro-shqiptar, pleqtë flisnin me rradhë (njëlloj si e pershkruan Homeri) dhe kur njeri fliste, të gjithë të tjerët ishin të detyruar ta dëgjonin në heshtje. Gjatë debatit në kuvendin ishin të ndaluara fjalët ofensive, nuk lejohej të shahej, as të fyhej tjetri, madje nuk lejohej ta ndërprisje dhe kur folësi gabonte. Kush vepronte në kundërshtim me këto rregulla ndëshkohej rëndë. Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, kryetarët e familjes, krenët e fisit, të trevës, të bajrakut kishin të drejtë të thërrisin Kuvendin për të lidhur marrëveshje, për të gjykuar, për të zgjidhur konflikte, sidomos në rastet e gjakmarrjeve, por gjithmonë në bazë të ligjeve dhe rregullave të parashikuara në Kanun:
Në librin XI, nyja 141 e Kanunit të Lek Dukagjinit, sanksionohen detyrat dhe të drejtat e pleqnisë, sidomos në funksionin si gjykatës, që përkojnë me ato të drejtës antike helene, ndër të cilët rendisim:
§.992. Pleqt jânë a të parët e vllaznive a Krenët e fiseve, zyra e të cillvet âsht e mbeshtetun në themel të
tagrit kanûnor.
§.994. Pleqt thirren edhe burrat më za per urti dhe qe jânë regjun ndër gjygje e pleqni.
§.995. Për pûnë të veçanta dhe për të kapme të posaçme, … pleqt pêrgjigjen për gjyqin e bam prej tyne e i
njoftun prej kanûnit, mjaft që të pleqnojnë mbas kanunit.
§.996. Pleqtë e Kanunit kàn tager me shmangë çdo rragë e kërcnim damesh e vrasje, kû me urti, kû me
fuqi bashkë me katund e ndër kërcnime të randa fôrt do të lypin krahin e Krenvet e të djelmvet të
Flamurit, per të pru në mend të dalunin mendësh.
§.997. Pleqt kàne tagër me mbledhë katundin, kùr mos të due kush me ndêjë gjygjit të folun mbas kanûnit
e pà krahambajtje.
§.998. Për pleqni të vogla do të mirren Pleqt në katund përmbas vllaznijet e fisit.
§.999. Pleqtë e mârrun për me bâ ndonje pleqni … kanë tagër me bâ gjyq e me e çue deri në mbarim (me e
perfunduar).
§.1000. Jo vetem Pleqte dhe Krenët e Kanûnit kàn két tager, por edhè Pleqt e çashtjevet të veçanta, si t’i
ketë zgjedhë kush për pleq, kàn tagrin e permendun.
§.1002. Parimi î kanûnit âsht: “Plak mbi Plak, gjyq mbi gjyq e bé mbi bé, kanûja nuk bân.
§.1003. Pûnët e randa, që e vrugnojne nderen e katundit a të Flamurit, do të peshohen prej Pleqvet të
katundit dhe prej Krenëve të Flamurit.
§.1004. Pleqtë e Krenët e Flamurit nuk mùnd të kpusin kurrnji gjyq e nuk mùnd të gjobisin kend në
katund, pà i pasë me vedi Pleqt e Strapleqt e katundit, në të cillin gjindet fajtori.
Si shihet, Kanuni i Lek Dukagjinit ia kufizonte pushtetin autokratik kryetarit të familjes, kryetarit të fisit, kryeplakut, bajraktarit, kësisoj me Kuvendin sanksiononte karakterin demokratik të këtij institucioni.
Si e tregon Homeri në Iliada, këshilli i pleqëve të ulur mbi gurë në formë rrethi, bënin drejtësi. Kjo skenë zhvillohej njëlloj në kuvendet arbërore-shqiptare, si e thekson francezi Albert Dumont, i cili gjatë udhëtimeve në trojet e malësisë shqiptare të veriut, kishte asistuar në një Kuvend, të cilin e pershkruan me hollësi: “Kur prijësit arbërorë mblidhen të vendosin, ata formojnë atë që quhet “la ronde du sang” (rrethi i gjakut), çka sagat e vjetra e quajnë “gerichtsring” (rrethi i gjykatësve). [Albert Dumont: Le Balcan et l’Adriatique: Les Bulgares et les Albanais, Publ. Didiè 1873].
Dumont e kuptoi se ky zakon, ky rit fisnik arbëror, kjo mënyrë e administrimit të jetës dhe e të Drejtës me kanunin, kishte ngjashmëri të habitshme me ritin e vjetër homerik, madje ai shprehet “ngjajnë aq sa m’u duk, sikur koha kishte mbetur në vend”. Në udhëtimet e tij në Shqipëri, nga veriu në jug, ideja e Dumont merr një formë solide: ai është i bindur se prushi i lashtë homerik ishte ende i ndezur ndër banorët e maleve shqiptare.
Në skenën e gjyqit të përshkruar nga Homeri mungon Mbreti, që si dihet ato kohë, çdo qytet-shtet (Polis) kishte mbretin e vet, me rol qendror në jetën publike, si rezulton në pasazhe të tjera të Iliadës (libri II, vargjet 204 – 206) kur rrëfen për Menelaun, Agamemnonin etj, por dhe si rafigurohet në rrethin e katër të mburojës të Akilit, ku mbreti vëzhgon dhe kontrollon mbledhjen e të korrave. Në Greqinë e lashtë, mbreti ishte dhe gjykatësi suprem, pra ai që ushtronte drejtësinë, ku sentencat e dhëna prej tij, ishin të pa apelushme. Kështu ishte dhe mbreti ilir Genci, mbret i ardianëve dhe gjykatës (shekulli II para K), si ishte në shekullin XIII Dhimitër Progoni, Princeps Albaniae – Princi i Albanisë dhe Judex Magnum – gjykatësi i madh.
Mungesa e figurës së mbretit në mburojën e Akilit, është zëvendsuar me këshillin e pleqëve, të ulur në rreth me spektër në duar, që është simbol i pushtetit. Shumë helenista, mendojnë se mbreti ua kishte deleguar pushtetin pleqëve, që të administronin çështjet për interesa shoqërore, por jopushtetore, ndërsa autorë të tjerë mendojnë se në atë kohe, këshilli i pleqëve ishte pjesë e qeverisjes oligarkike të qyteteve – shtete, të cilët ushtronin drejtësinë; ndërsa të tjerë thonë se nuk gabohet aspak, në se thuhet se pleqtë ishin antarë të oligarkisë qytetare (qytete-shtete), që e kishin zëvendesuar pushtetin e mbretit.
Nga këto dëshmi të Homerit, kuptohet se komuniteti helen ishte impenjuar të zgjidhte krimet e hakmarrjes – gjakmarrjes, duke i a hequr këtë të drejtë individëve të implikuar dhe duke ia atribuar jo gjykimit monarkik, por vendimeve të kolegjit të “gjyqtarëve”, pra këshillit të pleqëve.
Ne kanunin e Leka Dukagjinit, ky aspekt evidencohet qartësisht, duke i a dhënë këtë të drejtë pleqënisë dhe jo kryetarit te familjes, as krenëve të fisit, as krypelakut dhe as bajraktarit. Pra, askush nuk mund të dilte mbi Kaunin, kuvendi ushtronte pushtet te fuqishëm në trojet arbërore. Komunitetet fshatare kishin në krye krenët e fisit, por ata nuk ishin princa absoluta, por vetëm zbatues të vendimeve të kuvendit. Kanuni i Lek Dukagjinit duke iu referuar krenëve – autoriteteve të fisit, parashikon se në se gabonin, ose merrnin vendime të padrejta në kundërshtim me normat e Kanunit, ata ishin subjekte të gjobave dhe ndëshkimeve, njëlloj si çdo person i trevës. Në raste lufte autoriteti i krenëve të fisit shfuqizohej dhe rolin drejtues e merrte kapedani i burrave të armatosur, pra komandanti i ushtrisë.
Krahas pleqëve (senatorëve) krenëve të fiseve (fisnikët, bujarët), kryeplakëve dhe bajraktarëve, sipas paragrafit 1146 të Kanunit të Lek Dukagjinit (libri XI), në Kuvend mund të thirreshin dhe persona të tjerë, që shquheshin për mençuri, pra thirreshin eksperta për të shprehur mendime për çeshtjet gjyqësore, sidomos kur kërkohej zgjidhje me drejtësi e problemeve delikate të hakmarrjes – gjakmarrjes, ose për pagesën e
gjakësit (Taksa e gjakut).
Në Iliada, Homeri tregon se të dy personat, nuk e kishin zgjidhur mosmarrëveshjen mes tyre për pagesën e aktit të gjakmarrjes, andaj i drejtohen për ndihmë “istor”(vargu 501 në Iliada), që në greqishte do të thotë “ai që i sheh”, “ai që i di të gjitha”, sepse ata i njihnin “pèirar”, që në greqishten e vjetër do të thotë e njihnin kufirin e fajit, shkallën e krimit. Rolin e istor – ekspertit për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në ngjarjet e gjakmarrjes, Homeri e përshkruan dhe në librin XXIII të Iliadës, në vargun 486, ku tregon rastin kur thirret Agamemnoni, për zgjidhjen e konfliktit të Ajaksit me Hidomeneon.
Një skenë të ngjashme me istor – ekspert, e përshkruan Eskili në tragjedinë Eumenidet, ku për të gjykuar Orestin, i cili vrau nënën e vet Klitemnestra, për t’u hakmarrë se ajo kishte vrarë burrin Agamemnonin, pra të atin e tij, u ngarkua një gjykatë mentorësh athinas, që e zhvilloi proçesin në Aeropago, që ishte gjykata e Athinës në një shesh nën Akropol. Në fakt, Aeropago ishte forumi, i cili nga viti 624 para K, përfaqësonte Asamblenë e Pleqëve, që funksiononte si gjykata për zgjidhjen e rasteve të gjakmarrjeve, por në vitet 462 – 461 para K, Efialte dhe Perikliu e kufizuan fuqinë e Aeropago, e cila me pas u mor vetëm me zgjidhjen e krimeve të lidhura me sakrilegjet dhe vrasjet me dashje.
Në skenën e gjyqit që përshkruan Homeri në Iliada, të dyja palët kundërshtare diskutojnë rreth çmimit, që duhej paguar për vrasjen. Helenët përdornin fjalën pena, peine, ishte pagesa me parà e gjaksit dhe kjo fjalë u përdor më pas nga romakët në gjuhën latine, në formën pendere, poenam. Historiani romak Publius Cornelius Tacitus në veprat “Historiae et Annales” dhe “De origine et situ Germanorum” tregon: Vonesa e kryeryjes të gjakmarrjes, nxiti pagesën në parà të një personi tjetër, pra të vrasësit. Më pas vrasësi paguhej me dhënien e një numri kafshësh e atëherë të dy familjet ishin të kënaqura. Këtë kriter e zbatojnë ilirët dhe gjermanët”.
Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, në rastet e mosmarrveshjeve ndërmjet dy fshatrave, dy familjeve, dy individave e në veçanti në raste vrasje per gjakmarrje, menjëherë aktivizohej fisi me kryefamiljarët, kryetarët e fisit dhe pleqësia e fshatit, te cilet pasi analizonin ngjarjen, ndërhynin për pajtimin e palëve. Kuptohet zgjidhja e konfliktit te krijuar nga gjakesi per gjakmarrje nuk i lihej spontanitetit, nuk trajtohej si ngjarje personale, por si dukuri publike, pra ndiqeshin proçedura drejtësie njëlloj si ato të drejtës helene.
Në rastin e gjakmarrjes, kur familja fajtore kërkonte Besën, ndërhynin menjëherë pleqtë e fshatit, te cilët ndërmjetësonin në familjen e viktimes, të jipte Besën e parë 24 orëshe e me pas Besën e dytë 30 ditore.
Si në Greqine e lashte dhe ne fiset iliro-arberore, funksiononte sistemi i “istor-ëve”, i ekspertave pajtues, qe ishin kryefamiljarët e shtëpive tëe fshatit, krenët e fisit dhe sidomos këshilli i pleqëve mentora, i cili ishte një institucion autoritar drejtësie. Thirrja e ekspertëve në kuvend shprehet qartë në paragrafin 1000 të Kanunit të Lek Dukagjinit ku theksohet: “Jo vetem Pleqte dhe Krenët e Kanûnit kàn két tager, por edhè Pleqt e çashtjevet të veçanta, si t’i ketë zgjedhë kush për pleq, kàn tagrin e përmendun”.
Kur fshati ose treva (Bajraku) ndodheshin në luftë mes tyre ose me pushtues të huaj, mblidhej Kuvendi, i cili unanimisht vendoste “armëpushim” për të gjithë individët dhe familjet, që ishin ne konflikte gjaku (hakmarrje – gjakmarrje) dhe publikisht i jipnin BESËN njeri tjetrit dhe së bashku shkonin në luftë me një organizim kompakt e i qendrueshem. Këtë fakt patriotizmi e dëshmon Marko Boçari ne kujtimet e tij, i cili duke respektuar vendimin e këshillit të pleqeve, sipas Kanunit të Çamerisë, i fali gjakun kapidan Xhavellës dhe se bashku krah per krah, luftuan me heroizëm kundër turqëve.
Kuvendet arberore-shqiptare kur gjykonin raste të tilla, mbylleshin me një vendim, me sentencën finale, që shprehte në mënyrë demokratike mendimin kolegjial dhe unanim të pleqëve e në raste kur kishte mendime të ndryshme, atëhere shpallej vendimi i shumicës. Në malësitë tona, pajtimi i gjaqeve ishte dukuri e shpeshtë dhe mbyllej me pajtimin dhe vllaznimin e dy personave dhe dy familjeve, që kishin qenë në gjak. Proçesi i paqëtim-vllazerimit, kryhej me ceremoni solemne, impresionuese e me shumë emocione. Në raste paqëtimi, pleqësia mblidhte fshatin e njeri nga pleqt, thërriste dy kryefamiljareët, ose dy personat e implikuar në gjak-marrje (nga familja e vrasësit dhe nga familja e të vrarit) dhe pasi u lidhte sejcilit me pè një gisht, i bënte një prerje të vogël me thikë në mollëzën e gishtit dhe pikat e gjakut i hidhte në një gotë vene, ose në një gotë rakie dhe dy personat qe do te paqetoheshin, pinin venen nga gota e tjetrit, duke i kryqëzuar duart e kësisoj shpalleshin vellezër (probatina). Kjo ceremoni Shekspiriane, zhvillohej në një atmosferë festive, me urime nga të gjithë pjesëmarrësit, të shoqëruara me të shtëna pushke dhe shpesh me muzikë.
Si kuptohet Kuvendet tona, funksiononin në bazë të parimeve të demokracisë autentike iliro-arbërore, një model ideal demokratik, që sot do ta kishin zili parlamenti i Shqipërisë, ashtu dhe parlamentet dhe senatet më moderne të botës. Ashtu si Agorà dhe Kuvendi, mblidheshin në vende të caktuara, zakonisht në sheshe të qendrës administrative të fshatit, të trevës, të bajrakut, ose në territore të lidhura me ngjarje historike, si dhe në vende të veçanta te konsideruara te shenjta sipas tradites pagane – prekristiane. Ne fillim te shekullit XIX, ne Shqiperine e veriut ishin organizuar 112 Bajrakë dhe sejcili Bajrak kishte falmurin e vet dhe mblidhte
kuvendin në vende të caktuara.
Sipas Kanunit të Leka Dukagjinit, fshatrat, trevat dhe bashkësia e trevave, funksionin si një konfederatë e gjërë republikane, ose si një republikë me të vërtetë demokratike dhe në të njëjtën kohë aristrokratike.
Ishin demokratike, sepse kryetari i saj, përveçse kishte të njëjtat detyrime dhe të njëjtat të drejta si çdo qytetar tjetër, ishte njëkohësisht dhe përgjegjës direkt për zgjidhjen e çdo padrejtësie, ose pakujdesie që mund të shkaktonte dëme familjeve të tjera, ashtu si së bashku me kryetarët dhe pleqtë e fshatit, ndërhynte për zgjidhjen e konflikteve, që kishin lindur në atë komunitet dhe që ende kishin mbetur pezull e të pazgjidhura.
Ishin aristrokatike, sepse vetëm kryetarët e familjeve dhe krenët e fiseve të fshatit, që formonin senatin, kishin të drejtë të përfaqesonin dhe të vendosin në mënyrë kolegjiale, ndërsa anëtarët e tjerë, e përfaqësonin familjen vetëm me autorizimin e kryetarëve të tyre. Me fjalë të tjera, në këtë republikë aristrokatike dhe demokratike, populli gjykon dhe vendos me kryefamiljarët, me krenët e fisit ose me keshillin e pleqëve.
Në se do të shkëputeshim për një çast nga ideja kohë dhe do ta vështronim qytetërimin në esencën e saj të vërtetë, do të kuptojmë se bashkësitë e dikurshme iliro-arberore, ashtu si republika e Athinës e Perikliut, e atij prijësi pa pallate; ose të vështronim konfederatat e para romake, do të kuptojmë se këto tre qytetërime kishin një ngjashmëri impresionante mes tyre. Do të mjaftonte vetëm kjo konsideratë, për të konfirmuar çfarë kemi thëne dhe mbështetur, pra se qytetërimi iliro-arbëror i ka rrënjët thellë në lashtësi dhe në forcën e mrekullueshme të popullit tonë, që me njerëzit më të mençur, vunë bazat genetike të kombit shqiptar, madje janë bashkautorë në krijimin dhe në përhapjen e asaj drite, që sot quhet qytetërimi europian.