Fatos Lubonja në edicionin e 15-të të Green Sofa theksoi se pa një përballje të ndershme me të kaluarën, demokracia shqiptare mbetet e brishtë dhe e rrezikuar nga përsëritja e traumave. Ai kritikoi heshtjen institucionale dhe mungesën e dialogut për Spaçin, duke kërkuar një shoqëri komunikimi që shëron përmes ballafaqimit.

Në edicionin e 15-të të Green Sofa, u soll në qendër të debatit një prej çështjeve më të ndjeshme të kujtesës, Spaçi. Nën temën “Si të përballemi me Spaçin?”, diskutimi u shndërrua në një reflektim mbi historinë, kujtesën dhe mënyrën si shoqëria shqiptare e trajton trashëgiminë e saj të errët. Zëri më i mprehtë dhe më i ndjeshëm kritik ishte ai i Fatos Lubonjës, një nga figurat më të rëndësishme të mendimit dhe një ish-i burgosur politik, i cili e trajtoi çështjen e Spaçit jo vetëm si një objekt fizik të kujtesës, por si simptomë e një dështimi më të gjerë shoqëror për t’u përballur me të kaluarën.

“Ne diktaturën duhet ta njohim mirë në mënyrë që të ndërtojmë mirë demokracinë. Kjo është gjëja kryesore e përballjes që të mos përsërisim historinë.”

Ky pohim i Lubonjës sintetizon nevojën urgjente për një transparencë të thelluar mbi të kaluarën, si parakusht për një të ardhme demokratike reale. Ai theksoi se mënyra si është trajtuar çështja e Spaçit dhe e gjithë trashëgimia e diktaturës në Shqipëri, shpesh e mbyllur brenda heshtjes apo formalitetit institucional, nuk ka ndihmuar në shërimin e traumave, përkundrazi, i ka zgjatur ato.

“Ajo që pamë aty me Spaçin për mua janë në thelbin e vet tregues të një shoqërie të dominimit ku narrativa bllokohet nga ai që merr pushtetin dhe heshtet për gjithë këto gjëra.”

Në analizën e tij, Lubonja ngre alarmin se edhe sot shoqëria shqiptare funksionon ende në trajta të autoritarizmit të heshtur, ku narrativa zyrtare mbizotëron dhe zërat alternativë përjashtohen. Ai e shikon mungesën e debatit për Spaçin si një simptomë të mungesës së një shoqërie komunikimi, ku aktorët të mund të ballafaqohen me të shkuarën.

“Kapërcimi i traumës do të ishte pikërisht nëpërmjet ballafaqimit të të gjithë aktorëve që kanë prodhuar atë.”

Debati, sipas tij, duhet të ndodhë edhe brenda vetë të burgosurve të dikurshëm, në mënyrë që trashëgimia e dhimbjes të mos mbetet e ngrirë në kohë, por të shndërrohet në një instrument edukimi dhe vetëdijësimi.

“Sot ne vazhdojmë të kemi një parti shtet si në kohën e Enver Hoxhës. Edhe ajo duhet të jetë pjesë e një shoqërie të komunikimit ku vendoset.”

Duke zgjeruar kritikën përtej Spaçit, Lubonja e lidh mënyrën si Shqipëria i trajton simbolet e së kaluarës (si Piramida apo shtëpia e Enver Hoxhës) me një kulturë të vazhdueshme të harresës. Për të, mungesa e një debati të thelluar mbi këto simbole përforcon traumat, i bën ato të pashërueshme dhe e pengon shoqërinë shqiptare të ecë përpara.

“Piramida e shumë të tjera dhe shtëpia e Enver Hoxhës janë një lloj harrese e të kaluarës. Është mungesa e debatit mbi të kaluarën. Është përsëritje e traumës mënyra si trajtohen.”

Ndërhyrja e Fatos Lubonjës ishte një kritikë e fortë ndaj heshtjes dhe hipokrizisë shoqërore në raport me trashëgiminë totalitare. Ai ftoi për një proces të sinqertë përballjeje, një komunikim të thelluar mes të mbijetuarve, institucioneve dhe brezit të ri, që historia të mos ripërsëritet, por të kuptohet.