Kanunet e Maleve Shqiptare, janë vepra monumentale të historisë, të kultures, të identitetit të popullit tonë, të origjinës tonë të lashtë iliro-arbërore. Flitet për Kanun, por termi më i saktë është e drejta iliro-arbërore-shqiptare, pasi si e tillë lindi, si kodi i të drejtës Ilire – Ius Illyriense, vazhdoi si e drejta e arbërore në mesjetën e herëshme – Ius Albaniense, ishte fuqimisht veprues në mesjetën e vonëshme kur u quajt Kanun, madje vazhdoi të veproi dhe në shekullin XX.
Kanuni njihet me disa emëra si: Ligji i Vjetër, Ligjet e Lashta, Ligji i Ligjeve, Kanuni i Vjetër, Kanuni i Pleqënisë, por dhe me emëra të përveçëm si: Kanun i Lek Dukagjinit, Kanuni i Skenderbeut, Kanuni i Mirditës, Kanuni i Malësisë së Madhe, Kanuni i Malësisë së Lezhës, Kanuni i Malësisë së Gjakovës, Kanuni i Pukës, Kanuni i Kurbinit, Kanuni i Bendës, Ligji i Dibrës, Kanuni i Lurës – ose Kararet e Lurës, Kanuni i Lumës, Kanuni i Martaneshit, Kanuni i Must Ballgjinit (Kanuni i Çermenikës), Ligjet e Shpatit, Kanuni Labërisë, Kanuni i Papa Zhulit, Rregullat e Idriz Sulit, Kanuni i Çamerisë, Ligjet e Himarës, Kanuni i Toskërisë. Këto Kanune, ndonëse veprues në treva të ndryshme, në fakt nuk kanë ndryshime thelbësore, sepse përmbajtja është e njejtë, pra janë variante lokale të drejtës iliro-arbrërore. Për shumë shekuj kanunet mbetën vepra të pashkruara, por të ruajtura mrekullisht me besnikëri nga populli, si vepra me vlera të mëdha juridike, etiko-morale, kulturore, historike dhe shpirtërore.
Për të trajtuar origjinën e Kanunit – Kanuneve, duhet të kthehemi në lashtësi, aty ku e kanë zanafillën sistemet juridike, rregullat sociale, etiko-moral dhe shpirtërore, që rregullonin jetën e shoqërisë ilire.
Në shekujt XIII – XII para K, bashkësitë fisnore ilire ishin të organizuara në dy mbretëri të mëdha.
Nga Berati deri në gjirin e Artës shtrihej mbretëria e Molosëve, me mbret Pirro Neoptolemin (1280 para K – ?), i biri i Akilit legjendar. Në mbretërinë e Molosëve ishin përfshirë fiset Molose, Thesprote, Kaone, Atintane, Byline, Desarete. Kryeqytet ishte Janina. Nga viti 336 para K, mbretëria e Molosëve ndërroi emrin, u quajt mbretëria e Epirit.
Në të njëjtën periudhë, bashkësitë e fiseve ilire nga Shkumbini deri në gjirin e Triestes, bënin pjesë në mbretërinë e Ilirisë – Illyricum, me kryqytet Shkodrën, me mbret Hyllis (vdiq në vitin 1225 para K). Në këtë mbretëri Ilire bënin pjesë fiset Liburne, Dalmate, Autariate, Ardiane, Labeate, Dardane, Taulante, Piruste, Enkelejtë etj. [Edwin E Jacques; The Albanians: An Ethnic History from Pre-Historic Times to the present. Pub. Jeferson, North Carolina, 1995, pp. 111 – 130]
Të dy këto mbretëri me realitetet e veta politike, sociale dhe ekonomike, ishin regjime autonome dhe autarkike, të organizuar me një sistem juridik, me rregulla dhe norma shoqërore, që garantonin funksionet e shteteve ilire, me ligje që përfaqësonin të Drejtën Ilire të herëshme në periudhat parahelene dhe pararomake.
Në shekujt X – II para K, ilirët përjetonin fazën e lulëzimit të bashkësive finsnore të organizuara në disa mbretëri dhe kuptohet se sejcila kishte ligjet dhe rregullat e veta, që përbënin të Drejtën Ilire – Ius Illyriense, e cila drejtonte shtetin, aktivitetet shoqërore, kulturore, tregëtare dhe ekonomike të shoqërisë skllavopronare ilire. Këto ligje, rregulla dhe norma janë transmetuar besnikërisht brez pas brezi, natyrisht me modifikimet që diktonte koha, me ndikimet dhe huazime të elementeve nga e drejta e popujve fqinje si helene dhe romake, me të cilët ilirët kishin marrëdhënie tregëtare dhe kulturore. Kolonitë helene në bregdetin Ilir si Butrinti, Korkyra (737 para K), Durrësi (627 para K), Apollonia (588 para K), Orikumi (630 para K) etj., kishin marrëdhënie tregëtare dhe shoqërore me fist ilire fqinje, madje ushtruan ndikime dhe në kulturën ilire, kësisoj ilirët huazuan elemente të drejtës helene dhe romake, që i gjemë të shprehura në Kanunet e Maleve Shqiptare.
Për të analizuar ngjashmëritë dhe aspekte të veçanta të pranisë të elementeve të drejtave helene dhe romake në kanunet tona, u bazova në Kanunin e Lek Dukagjinit, i cili është më i kompletuar dhe më i sistemuar në aspektet strukturale dhe në përmbajtje.
Në Kanunin e Lek Dukagjinit, gjejmë elemente të drejtës së lashtë helene dhe romake, fakt që e kanë konfirmuar shumë studiues, sidomos të huaj, të cilët spjegojnë se e drejta iliro-arberoro, është përmbledhje ligjesh, të strukturuara në disa shtresa, duke filluar nga më e hershmja e Drejta Ilire, më pas me mbishtesa nga të drejtat helene dhe romake (çka shihet me pranine e elementeve pagane parakristiane), mori elemente nga ligjet Gote, nga e drejta bizantine (Ligjet e Justinianit), nga legjislacioni i Mbretërisë së Albanisë me mbret Karlin I Anzhuin, nga legjislacioni Venecian dhe nga ligjet e car Dushanit të mbretërisë serbe.
Ndër autorët e shumtë, që i janë dedikuar këtyre aspekteve po rendis disa më kryesorët:
Mansi I.D, ne librin “Sacrorum Conciliorum nova et amplissima collectio”, Florentiae, Venetiis, Parisis,
Lipsiae (1759- 1927), shkruan: Dikur ekzistonte e Drejta Ilire, e cila i ka rrënjët në greqinë e lashtë dhe në
të drejtën romake.
Miranda Vickers, në librin “The Albanians”, Londer l995, shkruan: Duke kërkuar rrënjët historike të
Drejtës Iliro-Albaneze, studiuesit e të drejtës komparative, thonë se Kanuni i Maleve është më i vjeter se “Ligjet e XII tabelave”, me zanafillë në antikitet,madje krahasohen me “Ligjet Manu” (Manava-Dhama-Sastra), duke supozuar se kane të njejten origjine”.
L.Fox në veprën “Code of Lek Dukagjini” (New York 1989), dhe Vangjel Meksi mendojne: “E drejta zakonore shqiptare, sigurisht ka ekzistuar ne Iliri, qe ne kohet preromane, mbi bazen e te cileve funksiononin principatat, mbreterite, jeta shoqerore dhe ekonomike e fiseve ilire”.
Baroni Nopsca shkruan: Burimi i Kanunit te Maleve Shqiptare, jane ligjet Longobarde, te cilet kane hyre e jane aplikuar ne Shqiperi ne fillimet e shekullit XIV, ne periudhen e Albania – Veneta.
Faik Konica shkruan: Kanuni përfaqëson atë që ka mbetur nga mendimi juridik i Shqipërisë të mesjetës, por mendoj se i ka rrënjët më përpara se mesjeta”.
Xhiusepe Valentini, në studime të shumta ka theksuar: Kanuni i Maleve ka shumë elemente që lidhen me të drejtën romake dhe greke”.
Pandi Frasheri, shkruan: Në Kanun gjejmë institucione, ligje, doke, zakone dhe parime themelore, që të mahnisin me ngjashmërinë perfekte me ligjet e Greqisë dhe të Romës së lashtë“.
Robert Elsie, preçizon: “Ligjet e të drejtës zakonore, fillimisht janë influencuar nga ligjet romake, më pas nga ligjet dhe normat gjermanike, që i sollen në këto troje Gotët”.
Kazuhiko Yamamoto shkruan: “Kanuni ngjanë me veprat filozofike të Platonit e të Aristotelit dhe për më tepër, në Kanun gjejmë koncepte etike të shoqërisë helene, të asaj periudhe kur mungonte autoriteti i shtetit, çka të bind të mendojmë se Kanuni ka origjinë të lashtë”.
Salvatore Villari thekson: Bazat e këtij kodi zakonor ishin një mentalitet etik specifik i lashtë, i bazuar në ndjenjat e nderit, të besës dhe të lirisë.
Edith Durham, thote: Kanuni ka ekzistuar prej kohësh të lashta, ndërsa Perandoritë e tjera erdhën e ikën, kaluan mbi shpinën e shqiptarit, si uji mbi shpinën e rosës, populli i ruajti zakonet e lashta dhe identitetin e tij. (Durham: Brenga e Ballkanit 1991, f. 104).
Ernest Koliqi, në studimin e Kanunit, gjen shumë elemente të ngjashme me Kodin Teodozian, me Jus Diokleciani dhe me Jus Justiniani. Bazuar në keto vrojtime, Koliqi thekson se ligjet ilire dhe më pas Kanuni, e kanë origjinën në të drejtën romake e në këtë kontekst shkruan: “… Vlerat e larta te moralit qytetar, shpirti heroik dhe krijues, që i inspiroi ta transmetojnë gojarisht të drejtën zakonore shqiptare, i vetmi deri tani i mbetur aktiv neë Europe, shprehin qartë origjinën e lashtë, sidomos te atyre “antiqui mores romani e le loro leggi, da cui è nato – nga normat morale antike romake dhe ligjet e tyre, nga të cilët ka lindur “.
Në vitin 1939, gazetari dhe historiani italian Indro Montanelli, bëri një vizitë disa mujore në Shqipëri dhe përshtypjet i botoj në librin “Albania una e mille”, ku ndër tëtjera shkruan: “Mbi Kanun mbështetet organizimi i fisit, i fisit patriarkal shqiptar, i cili mbahej në këmbë nga këshilli i pleqëve, që janë bartësit e drejtësisë dhe që i japin vendimet të mbledhur në vende të shenjta. Nuk ka gjë më magjepse se kjo gjykatë e lartë pleqsh, të cilëve Kanuni u beson rolin e rregulluesve të jetës dhe të dokeve të Malësisë. Kam qënë i pranishëm dhe kam ndjekur Kuvendin në fshatin Rjoll. Asnjë gjyq e asnjë gjykatë nuk më ka bërë ndonjëherë aq shumë përshtypje. Rituali ishte shumë i lashtë, kishte diçka homerike. Më erdhi ndër mend se këto kritere mund të konkuronin çdo lloj gjykatë të kohëve moderne”.
Historiani A. Andersen: shkruan “Kanuni është e drejta zakonore, që ka mbijetuar mbi 600 vjet në këto troje, ka vepruar si nje sistem për adminsitrimin juridik të veriut të Shqipërisë, i cili historikisht ka jetuar i izoluar nga ligjet e qeverive qendrore”.
Noel Malcolm thekson. Ndonëse nuk mund të stabilizohet cilës epokë i përket lindja e Kanunit, duket se origjina është te ilirët. Është e mundëshme se para lindjes të Krishtit, Kanuni kishte afirmuar barazinë e njerëzve, i mbronte gratë dhe parashikonte vdekjen vetëm në raste vrasjesh dhe adulteri.
Donato Altobelli shkruan: Kanuni është kodi më i vjetër i zakoneve dhe i traditës albaneze i transmetuar gojarisht në mijëra vite, përmbanë ashtu si thotë Nietzsche “Tabulat e vlerave të këtij populli”, i shquar për aftësi t’i rezistoi çdo ndryshimi historik dhe të përshtatet çdo kulture dhe ideologjie.
Për lashtësinë e origjinës të drejtës iliro-arbërore janë shprehur dhe studiues të tjerë si Giuseppe Schirò,
Ludwig von Thallòczy, Antonio Baldacci, M. Šufflay, H. Hecquard, De Michelis, P. Resta etj, etj, etj.
Nga analiza krahasuese e Kanunit të Lek Dukagjinit me të drejtën e lashtë helene, gjejmë ngjashmëri me të vërtetë impresionuese, sa shpesh të krijohet përshtypja se janë të njejtë, madje përmbanë dhe elemente filozofike si thekson K. Yamamoto: Kanuni ngjanë me veprat filozofike të Platonit e të Aristotelit dhe për më tepër, në Kanun gjejmë koncepte etike të shoqërisë helene. Ky konkluzion afirmon faktin se ilirët ishin popull me kulturë, njohës të kulturave të popujve fqinje si të helenëve dhe romakëve, me të cilët ishin fqinjë, në bashkpunime reciproke tregëtare , madje dhe kishin bashkëndarë shumë elemente të drejtës, ashtu si kishin ruajtur individualitetin kulturor, etiko-moral dhe historik ilir.

Karakteristikat e te drejtës antike helene dhe ndikimet në kulturën ilire.
Termi e drejta antike helene, nuk i referohet një rregulli juridik specifik dhe unitar, sepse helenët ishin organizuar në shumë qytete-shtete – Polis dhe sejcili qeverisej nga sistemi i ligjeve të veta. Polisi kishte një regjim juridik autonom dhe autarkik, që i përgjigjej realiteteve të veta sociale, politike dhe ekonomike. Kur themi e drejta antike helene, kuptohet një term kolektiv të drejtash, që i referohen formave rajonale – poliseve dhe historikisht të përcaktuar të drejtës pozitive, e cila bazohej në mendime juridike komune dhe në të njejtat parime të së drejtës, për çka, njihen “të drejtat e helenëve”. L. Mitteis profesor i të drejtës romake në Universitetin e Vienës shkruan: “Dhe pse legjislacioni i Poliseve, është polimorf, ai ka karakter unitar, pasi bazohet në koncepte juridike dhe në parime komune”. [Ludwig Mitteis. Reichsrecht und Volksrecht in ostlichen Provinzen des Kaiserreichs, Vienna 1891]
Polimorfizmi i të drejtave helene kishte ndikuar, që ligjet më të mira, p.sh ligjet e Karonda (legjslatori helen i Katania), të merreshin vullnetarisht nga polise të tjera, madje shumë ligje huazoheshin reciprokisht, sidomos ligjet, që rregullonin marrëdhëniet tregëtare. Në këtë periudhë historike, me që Athina kishte influencën më të madhe politike, filozofike e kulturore, e drejta e Atikës ndikoi dhe u përfshi në rregullat e poliseve të tjera helene dhe të kolonive helene. Të drejtat helene zbatoheshin në 750 polise (qytete shtete) dhe në 300 koloni greke (polise) në bregun mesdhetar, ndër të cilat përfshiheshin dhe qytetet ilire si Butrinti, Apollonia, Durrësi, Vlora, Orikumi etj. Marrdhëniet tregtare dhe shoqërore ndërmjet helenëve të kolonive me ilirët, ndikuan që ilirët, mjeshtërisht morën elementet më të mira të drejtës helene, të cilat i aplikonin në qeverisjen dhe organizimin shtetëror ilir.

Elemente të drejtës antike helene, i gjejmë të pranishëm në Kanunet e Maleve Shqiptare, sidomos në Kanunin e Lek Dukagjinit.
Kontributi i helenëve në temat e të drejtës, të drejtësisë dhe të qeverisjes të Polisit, i ka lënë gjurmët dhe në filozofinë e të drejtës moderne. Në ndryshim nga shoqëria romake, shoqëria antike helene nuk e njihte klasën e gjyqtarëve, pasi drejtësia zbatohej nga Këshilli i Pleqëve, njëlloj si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit, në funksionimin e Kuvendit (nga latinishtja Conventus). Kanunet iliro-arbërore e kishin përjashtuar klasën e gjyqtarëve, andaj gjyqi kryhej nga pleqtë në asamblenë popullore – nga Kuvendi.
Veçoria dalluese e të drejtës helene është se përfaqëson shfaqien e herëshme të teknikës juridike, e pasqyruar në disa epigrafe të shekujve VII – VI para K, në letërsi dhe në një traditë historike, që evidencon disa figura të shquara legjislatorësh si Zaleuko në koloninë e Lokrit (Zeleuko ka shkruar kodin ligjor); ashtu dhe Karonda legjislatori i Katania dhe sidomos Soloni, që njihet si reformatori i të drejtës Athinase (e drejta e Atikës). [Francesco Cerato. Caronda, il grande legjislatore di Catania, 2023, Studia Humanitatis.]
Në shekujt VII – VI para K, në Athinë, ligjet diskutoheshin dhe miratoheshin në asamblenë popullore, me pjesëmarrje të gjithë popullit, çka shprehte garanci dhe barazi të gjithë qytetarëve para ligjeve dhe normave etiko-morale. Në epokën klasike, athinasit e braktisën këtë rregull, për pasojë në regjimet demokratike helene, ligjet shprehnin vetëm vullnetin e grupeve sociale më të forta. Kjo përvojë u aplikua dhe në perandorinë romake, ku ligjet formuloheshin dhe miratoheshin nga patricët, pra nga aristokracia.
Ndërsa në Athinë dhe në Romë, u braktisën proçedurat për vendime në asamblenë popullore, në Kanunin e Lek Dukagjinit, kjo praktikë e lashtë u ruajt dhe si dihet gjithëçka vendosej në Kuvend.
E drejta antike helene ndikoi ndjeshëm në të drejtën romake, gjatë kontakteve të dy kulturave në shekullin e II para K., pas pushtimit nga romakët të qyteteve shtete helene. Romakët jo vetëm e përvetësuan, por edhe e modifikuan, e modernizuan të drejtën e lashtë helene, duke hartuar një të drejtë me karakter unitar, kësisoj i dhanë formën e të Drejtës Romake të unifikuar për të gjithë perandorinë romake, e aplikuar në të gjitha trojet e pushtuara, pra dhe për ilirët, që pas pushtimit romak në shekullin II para K, ishin organizuar në dy provincat e Epirit të Ri dhe Epirit të Vjetër.

Burimet historike të drejtës antike helene.
Problemi kryesor në studimin e të drejtës antike helene është se, nuk është ruajtur një sistem i kompletuar ligjesh, por përbëhet nga pjesë të nxjerra nga burime historike, kryesisht letrare dhe nga fragmente epigrafike, të cilat kanë rëndësi në studimin e legjislacionit të lashtë helen. Ndër dokumentat më të rëndësishëm të drejtës helene, me elemente që i gjejmë dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, janë veprat madhore Iliada dhe Odisea e Homerit dhe ligjet e Gortyna, apo Kushtetuta e Gortyna, dokumenti epigrafik më i vjetër i shekujve VII – VI para K, dokumenti më i plotë dhe më intersant i ligjeve, të gdhendur në blloqe mermeri, me shkrimin në dialektin Dorik. Sumë aspekte të ligjeve të Gortyna janë të pranishëm dhe në Kanunib e Lek Dukagjinit.
Në pjesën e parë të këtij shkrimi do të analizoj disa aspekte të drejtës helene, të trajtuara nga Homeri në
dy veprat madhore Iliada dhe Odisea, të krahasuara me ligjet e Kanunit të Lek Dukagjinit, ndërsa në vazhdim do të analizoj ligjet e Gortyna dhe të drejtën romake.

Iliada dhe Odisea e Homerit.
Shumë studiues janë përpjekur të identifikojnë dëshmitë episodike në brendësi të Iliadës dhe Odises të Homerit, të zbulojnë ekzistencën e një sistemi rregullash sociale dhe juridike, që drejtonin jetën e shoqërisë aristokratike helene te asaj kohe, ose kanë interpretuar rregullat juridike proçeduriale, që aplikoheshin për zgjidhjen e konflikteve midis individeve, grupeve shoqërore dhe qyteteve-shtete helene, aspekte të pranishme në dy poemat epike Iliada dhe Odisea.
Deri në shekullin e VI para K, Iliada dhe Odisea të Homerit, nuk ishin të shkruara, por këndoheshin nga rapsodët, për çka mendohet se teksti epik origjinal i Homerit të ketë pësuar ndryshimet e rastit. Në vitin 520 para K, kur shkrimet u bënë komune, Pisistrato tirani i Athinës, urdhëroi shkrimin e të dy poemave.
Homeri e fillon Iliadën me vargjet drejtuar muzës, që e fton të këndoi për zemërimin e Akilit:
Këndoni o Hyj për mèninë fatale të Pelide Akilit,
që vrullshëm shpërtheu …….etj
Në këto vargje, ndeshim fjalen iliro-arbërore mèninë (mëri, mëni, zemërim, inat), që shpreh zemërimin e Akilit, i cili i mbante meni Agamemnonit, sepse ai i kishte rrëmbyer robinën Breseida, princesha troiane, e bija e Briseo, mbreti i Lirnesso, qyteti-shtet fqinj me Trojën. Ky veprim prepotent i Agamemnonit e kishte poshtëruar Akilin para akejve, e kishte plagosur rëndë krenarinë e tij, për çka u zemërua dhe i braktisi luftimet kundër trojaneve. Kur e njoftuan për vdekjen e Patroklit (kenga XVI), Akili i lënduar shpirtërisht kërkoi të shkoi në dyluftim kundër Hektorit, për të marrë hakun e Patroklit, mikut – dashnor, pra të hakmerrej. Si kuptohet, mesazhi i Homerit është i qartë, nuk ishte lavdia e luftëtarit, që e nxiti Akilin të kthehet në betejat kundër trojanëve, por ndjenja e hakmarrjes – gjakmarrjes për vrasjen e Patroklit nga Hektori. Me këtë vendim Akili e kapërceu dhimbjen për humbjen e princeshës Breseida, e kapërceu zemërimin ndaj Agamemnonit arrogant dhe u hodh në aksionin e hakmarrjes, pra vendosi të merrte gjakun e Petroklit. Ishte vendim i pashmangshëm, ishte vendim për të shlyer detyrimin moral ndaj Patroklit mikut – dashnor dhe t’i bënte një varrim dinjitoz.
Vendimin për dyluftim me Hektorin për t’u hakmarr për vdekjen e Patroklit, Akili ia kërkoi kuvendit të komandantëve, të cilët e miratuan. Pra veprimi i Akilit nuk ishte individual, por i miratuar nga kuvendi. Këtë ngjarje Homeri e përshkruan në librin XIX, në vargjet 67 – 68. Patrokli shkoi në dyluftim me Hektorin, i veshur me armaturën e Akilit. Pas vrsajes të Patroklit, ky armatim kishte mbetur në duart e trojanëve, por Thetis, e ëma e Akilit, iu drejtua për ndihmë perendisë Hefest, të cilit i kërkoi të farkëtonte armët dhe një mburojë të re për Akilin. Hefesti së bashku me ciklopët punoi me dedikim gjatë gjithë natës për derdhjen e metaleve dhe për farkëtimin e mburojës së famëshme, që Akili i përdori në dyluftimin me Hektorin. Njihet fati tragjik i Akilit, i cili vdiq nga shigjeta e Paridit, që e goditi në thembër Akilin, që ishte pika e dobët e tij.
Homeri në librin XVIII të Iliadës, në vargjet 671 – 843, e ka përshkruar me saktësi Mburojën e Akilit, një përshkrim i pari i këtij lloi në literaturën botërore, shembulli i parë i ekphrasis (përshkrimi në artet figurative, i një vepre, ose i një ngjarje historike).
Përshkrimi i Homerit, ka shërbyer si model referimi dhe për autorë të tjerë të lashtësisë, si për Hesiodin, i cili përshkroi mburojën e Herakliut (Aspis Herakleous); për Virgjilin, që përshkroi mburojën e Eneas në librin VIII të “Eneida”, por ka inspiruar dhe autorë moderne, si poetin britanik Wystan Hugh Auden, i cili në vitin 1952, në poemën “The Shield of Achilles”, bën një ripërshkrim në vargje të mburojës së Akilit.
Homeri rrëfen se mburoja e Akilit kishte strukturë rrethore, e cila përmban imazhe kozmike, pasqyron jetën e asaj kohe me qytete (Polis) në paqe dhe në luftë, ka asamblenë popullore, mbretin, punët bujqësore dhe blegtorale, argëtime shoqërore etj, të riprodhuar në dimensionet e një qyteti ideal, i shtrirë në formë rrethore. Kjo tipologji urbane shpreh historinë e urbanistikës helene, të pasqyruar me një skemë qyteti, të shtrirë në plan ortogonal dhe në struktura lineare.
Homeri i dedikohet përshkrimit të mburojes së Akilit, më shumë dhe më gjatë se përshkrimet e betejave të heleneve kundër trojanëve. Homeri tregon formën rrethore të mburojës, përmbajtjen e subjekteve në brendësi të strukturave drejtvizore, që ndryshojnë këndvendosjen, për t’u kompletuar dhe për të integruar subjektet në formën rrethore, e cila simbolizonte tokën, që helenët e imagjinonin si një disk i rrumbullakët mbi oqean. Forma rrethore e qytetit, ishte për helenët simbol i stabilitetit, i harmonisë dhe e bashkëndarjes, ndërsa linjat ortogonale, që ndajnë rregullisht hapsirat, janë shprehje e parimeve racionale. Forma rrethore e qytetit e përshkruar nga Homeri, influencoi në modelet urbane të qytetërimeve të tjera të lashta, sidomos në qytetëriim romak me Domus Aurea, qyteti me strukturë gjigande rrethore, që ishte ideali dominues i perandorit Neron, sepse sipas tij kështu duhej të përfaqësohej Roma.

Mburoja e Akilit sipas përshkrimit të Homerit në veprën Iliada.

Mburoja e Akilit e përshkruar nga Homeri është një armë imponente, e zbukuruar artistikisht, madje nuk është vetëm armë, por një bashkësi simbolesh të jetës të shoqërisë helene, të luftave, të paqës, të argëtimeve, të harmonisë, të bujqësisë dhe blegtorisë, pra shpreh në kompleksitet botën helene, me një vizion holistik (sistemi tërësor) i ekzistencës dhe i aktiviteteve të shoqërisë helene të asaj kohe.
Zbukurimet e mburojës së Akilit vendosen në 5 rrathë koncentrik, duke filluar nga qendra në periferi, sejcili rafiguron skena të ndryshme, me subjekte të gdhendur në sipërfaqen metalike të mburojës, të cilët respektivisht janë:
1. Toka, qielli, deti, dielli, hëna dhe yjet (Pleiade, Iadi, Orione, Arusha e Madhe), që përfaqësojnë universin
dhe rendin kozmik.
2. Dy qytete me njerëz të zakonshëm, njëri qytet në paqe me skenë martese, qyteti tjetër në gjëndje lufte, në
rrethim dhe beteja, çka shpreh kundërshtitë ndërmjet paqës dhe konfliktit; si dhe një proçes gjyqësor.
3. Skena të jetës fshatare, punimi i tokës me parmendë, korrjet, vjelia e rrushit, pra shprehin punët dhe
begatinë bujqësore; pronat e mbretit ku grumbulloheshin të korrat; një tufë muzata të sulmuar nga
dy luanë; një tufë delesh në kullotë.
4. Djem dhe vajza duke vallëzuar, simbol i gëzimit dhe i harmonisë.
5. Në periferi një lum i madh – oqeani, që mbyll rrethin e mburojës dhe që shpreh kufijt e botës.
Krahas përshkrimit të strukturë të mburojës, Homeri prezanton dhe një proçes gjyqësor, të cilin e vendos në përbërje të qytetit helen të kohës dhe jo në një qytet mikenas. Këtë proçes gjyqësor Homeri e përshkruan në Libri XVIII, në vargjet 490 – 508 të Iliadës.
Praninë e elementeve të drejtës helene në Kanunin e Lek Dukagjinit, e konstatojmë kur krahasojmë përshkrimin që i bën Homeri mburojës së Akilit dhe në përshkrimin e skenës të proçesit gjyqësor nga pleqtë.
Në vargjet 490-508 të Iliadës, Homeri përshkruan funksionimin e gjyqit me Këshillin e Pleqëve; organizimin e asamblesë popullore; organizimin e jetës shoqërore, përshkruan aspekte të mbrojtjes së pronës, tregon sistemin e aplikimit të hakmarrjes-gjakmarrjes, përshkruan rregullat e garës me karrot e luftës (Libri XXIII) gjatë lojrave të organizuara nga Akili për funeralin e Patroklit; tregon për krijimin e aleancave dhe mbajtjen e fjalës së dhënë etj.
Në këtë shkrim do ndalem në analizën e disa vargjeve në librin XVIII të Iliadës, ku Homeri përshkruan
një proçes gjyqësor, rrëfen proçedurat e gjyqit, elemente këto që i gjejmë të pranishme në Kanunin e Lek Dukagjinit. Në librin XVIII, në vargjet 497 – 508, Homeri përshkruan një skenë gjyqi, që mbetet e famëshme, sepse është dëshmia më e herëshme e shkruar si funksiononte e drejta me Këshillin e Pleqëve dhe ku shprehet një e dhënë fondamentale, si kryhej krimi i hakmarrjes – gjakmarrjes nga gjakësi i paguar i asaj kohe.
Nga kjo pjesë po shkëpus vargjet e më poshtëme:
Populli ishte mbledhur në shesh,
ku ndiqnin një grindje mes dy burrash,
që diskutonin për shpërblimin e atij që kishte kryer një vrasje,
njeri përbetohej para publikut se i kishte dhënë të gjitha parat,
ndërsa tjetri, vrasësi thoshte se nuk kishte marrë asgjë;
të dy shkuan te gjykatësit, për t’u njohur kufirin [péirar] e fajit.
Populli i inkurajonte të dy palët;
Ndërsa rojet mbanin rregullin e popullit.
Fillimisht Homeri tregon se populli ishte mbledhur në shesh, në Agorà, pra ishte thirrur asamblea popu-llore (kuvendi) me gjykatën “popullore”, të përfaqësuar nga Këshilli i Pleqëve, një organizëm oligarkik i rëndësishëm, që ka funksionuar për kohë të gjatë në Greqinë e lashtë. Në të njëjtën formë funksiononte pleqësia ilire dhe pleqësia e kuvendeve tona arbërore-shqiptare, si përcaktohet në Kanunin e Lek Dukagjinit dhe kanunet e tjera shqiptare.
Homeri tregon, se dy burra grindeshin mes tyre, pasi ai që kishte kryer vrasjen, kërkonte shpërblimin me parà, si kompensim për vrasjen e kryer për marrjen e gjakut, sepse ai që e kishte angazhuar për vrasjen nuk e kishte paguar, ndërsa ai betohej publikisht se e kishte paguar. Për zgjidhjen e mosmarrëveshjes mes tyre, të dy i drejtohen gjyqit, pra Këshillit të Pleqëve e në këtë mënyrë konflikti mes tyre nuk mbetet i izoluar mes dy personave, por bëhet publik, pra shtrohej për zgjidhje institucionale.
Ky përshkrim i Homerit, tregon se krimi i kryer për marrjen e gjakut nuk konsiderohej ngjarje private, nuk ishte vetëgjyqësi, por ishte çështje publike, andaj gjykohej nga Këshilli i Pleqëve (gjyqtarët), të mbledhur në asamblenë popullore. Ngjarja e përshkruar në Iliada, tregon se gjykimi i homicidit (vrasja për hakmarrje-gjakmarrje), bëhej nga komuniteti me proçes gjyqësor publik dhe jo në mënyrë individuale nga vetë personat.
Nga përshkrimi që i bën Homeri proçesit gjyqësor për zgjidhjen e mosmarrëveshjes midis dy personave, kuptohet se në antikitetin helen, ekzistonte “taksa e gjakut”, pra paguhej ai që kryente vrasjen e porositur. Si kuptohet “taksa e gjakut” ka ekzistuar te helenët dhe te ilirët, kësisoj u transmetua në shoqërinë arbërore-shqiptare. Taksa e gjakut fillimisht në trojet arbërore paguhej me parà, si e përshkruan Albert Dumont, gjatë udhëtimeve në Shqipëri, i cili tregon: “Për shqiptarët, një vrasje kushton 750 piastra, ndërsa tarifa e princave Merovinxhi e Francës në shekujt V – VIII ishte më e vogël se e shqiptarëve”. [Albert Dumont, Journal des savant, 1872; Albert Dumont: Le Balcan et l’Adriatique: Les Bulgares et les Albanais, Publ. Didiè 1873].
Taksa e gjakut u ruajt në shumicën e kanuneve të Maleve Shqiptare, por në kohët e më vonëshme, pagesa për vrasjen e ”porositur” për hakmarrje – gjakmarrje, u zëvendësua me dhënie bagetie, si rezulton në kanunet e Martaneshit, të Çermenikës, të Dibrës etj. Në këto kanune theksohet se familja që pajtonte një person të kryente vrasje për gjakmarrje, ishte e detyruar ta paguante me një numër të caktuar bagëtishë. Zakoni i pagimit të personit që kryente vrasjen u zhduk shpejt te helenët, ndërsa te ilirët, arbërorët dhe shqiptarët u ruajt, madje është aplikuar në shumë raste dhe në vitet 1991 – 1998.
Më tej Homeri tregon zhvillimin e ngjarjeve:
Pleqtë rrinin ulur mbi gurët, në një rreth të shenjtë,
në duar mbanin bastunat heraldikë,
me rradhë ngriheshin e me zë të lartë,
për sejcilin shpallnin sentencën.
Pra, pleqtë, Këshilli i Pleqëve, ishin ulur mbi gurë të vendosur në rreth dhe sejcili prej tyre mbante në dorë një bastun (skeptër), që ishte simboli i pushtetit dhe i autoritetit personal. Ky proçes gjyqësor zhvillohej sipas rregullave të përcaktuara, ku çdo njeri prej pleqëve-gjykatës, gëzonte të drejtën e rradhës për të shprehur sentencën, pra për të shpallur vendimin në mënyrë të pavarur. Kur i vinte rradha për të folur, plaku ngrinte shkopin dhe kryeplaku i jipte të drejtën të shprehej.
Vendosja e pleqëve përqark, pra në rrethin e shenjtë, si e quan Homeri, evokon barazinë ndërmjet pleqëve – gjyqtarë, kjo ishte barazia e shenjtë e demokracisë autentike helene, njëlloj si ka funksionuar në kuvendet tona, madje përshkrimi i asamblesë popullore, që ka bërë Homeri në Iliada, përkon me atë të Kuvendit, që
përcakton Kanuni i Lek Dukagjinit ne librin e XI, nyja 141, § 1002, ku sanksionohet barazia demokratike:
§ 1002: Plak mbi Plak, gjyq mbi gjyq dhe bé mbi bé, kanûja nuk bân.
Në të drejtat helene dhe në Kanunin e Lek Dukagjinit, Këshilli i Pleqëve shprehte pushtetin oligarkik, ndërsa asamblea popullore helene dhe Kuvendi arbëroro-shqiptar, shprehin pushtetin demokratik.
Pleqtë e mbledhur në kuvendet tona, rrinin të ulur në rreth (rrethi shenjtë si e pershkruan Homeri në Iliada), ulur në mënyrë të tillë, që sejcili të shihte tjetrin, ndërsa pjesa qendrore e sheshit ishte e lirë. Të gjithe burrat në kuvend i mbanin armët të mbështetur në prehër, ose i vendosin në tokë anash, por asnjeri nuk i përdorte dhe në raste se ndodhnin provokime apo fyerje te renda.
Populli në Kuvendet tona qëndronte si dëgjues i zellshëm, i vendosur prapa rrethit të pleqeve mentora,
por nuk kishin të drejtë të ndërhynin, nuk mund të shprehnin opinione, pra proçedurat e funksionimit të kuvendeve arbërore – shqiptare, janë të njëjta si i përshkruan Homeri në Iliada.
Në kuvendin arbëroro-shqiptar, pleqtë flisnin me rradhë (njëlloj si e pershkruan Homeri) dhe kur njeri fliste, të gjithë të tjerët ishin të detyruar ta dëgjonin në heshtje. Gjatë debatit në kuvendin ishin të ndaluara fjalët ofensive, nuk lejohej të shahej, as të fyhej tjetri, madje nuk lejohej ta ndërprisje dhe kur folësi gabonte. Kush vepronte në kundërshtim me këto rregulla ndëshkohej rëndë. Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, kryetarët e familjes, krenët e fisit, të trevës, të bajrakut kishin të drejtë të thërrisin Kuvendin për të lidhur marrëveshje, për të gjykuar, për të zgjidhur konflikte, sidomos në rastet e gjakmarrjeve, por gjithmonë në bazë të ligjeve dhe rregullave të parashikuara në Kanun:
Në librin XI, nyja 141 e Kanunit të Lek Dukagjinit, sanksionohen detyrat dhe të drejtat e pleqnisë, sidomos në funksionin si gjykatës, që përkojnë me ato të drejtës antike helene, ndër të cilët rendisim:
§.992. Pleqt jânë a të parët e vllaznive a Krenët e fiseve, zyra e të cillvet âsht e mbeshtetun në themel të
tagrit kanûnor.
§.994. Pleqt thirren edhe burrat më za per urti dhe qe jânë regjun ndër gjygje e pleqni.
§.995. Për pûnë të veçanta dhe për të kapme të posaçme, … pleqt pêrgjigjen për gjyqin e bam prej tyne e i
njoftun prej kanûnit, mjaft që të pleqnojnë mbas kanunit.
§.996. Pleqtë e Kanunit kàn tager me shmangë çdo rragë e kërcnim damesh e vrasje, kû me urti, kû me
fuqi bashkë me katund e ndër kërcnime të randa fôrt do të lypin krahin e Krenvet e të djelmvet të
Flamurit, per të pru në mend të dalunin mendësh.
§.997. Pleqt kàne tagër me mbledhë katundin, kùr mos të due kush me ndêjë gjygjit të folun mbas kanûnit
e pà krahambajtje.
§.998. Për pleqni të vogla do të mirren Pleqt në katund përmbas vllaznijet e fisit.
§.999. Pleqtë e mârrun për me bâ ndonje pleqni … kanë tagër me bâ gjyq e me e çue deri në mbarim (me e
perfunduar).
§.1000. Jo vetem Pleqte dhe Krenët e Kanûnit kàn két tager, por edhè Pleqt e çashtjevet të veçanta, si t’i
ketë zgjedhë kush për pleq, kàn tagrin e permendun.
§.1002. Parimi î kanûnit âsht: “Plak mbi Plak, gjyq mbi gjyq e bé mbi bé, kanûja nuk bân.
§.1003. Pûnët e randa, që e vrugnojne nderen e katundit a të Flamurit, do të peshohen prej Pleqvet të
katundit dhe prej Krenëve të Flamurit.
§.1004. Pleqtë e Krenët e Flamurit nuk mùnd të kpusin kurrnji gjyq e nuk mùnd të gjobisin kend në
katund, pà i pasë me vedi Pleqt e Strapleqt e katundit, në të cillin gjindet fajtori.
Si shihet, Kanuni i Lek Dukagjinit ia kufizonte pushtetin autokratik kryetarit të familjes, kryetarit të fisit, kryeplakut, bajraktarit, kësisoj me Kuvendin sanksiononte karakterin demokratik të këtij institucioni.
Si e tregon Homeri në Iliada, këshilli i pleqëve të ulur mbi gurë në formë rrethi, bënin drejtësi. Kjo skenë zhvillohej njëlloj në kuvendet arbërore-shqiptare, si e thekson francezi Albert Dumont, i cili gjatë udhëtimeve në trojet e malësisë shqiptare të veriut, kishte asistuar në një Kuvend, të cilin e pershkruan me hollësi: “Kur prijësit arbërorë mblidhen të vendosin, ata formojnë atë që quhet “la ronde du sang” (rrethi i gjakut), çka sagat e vjetra e quajnë “gerichtsring” (rrethi i gjykatësve). [Albert Dumont: Le Balcan et l’Adriatique: Les Bulgares et les Albanais, Publ. Didiè 1873].
Dumont e kuptoi se ky zakon, ky rit fisnik arbëror, kjo mënyrë e administrimit të jetës dhe e të Drejtës me kanunin, kishte ngjashmëri të habitshme me ritin e vjetër homerik, madje ai shprehet “ngjajnë aq sa m’u duk, sikur koha kishte mbetur në vend”. Në udhëtimet e tij në Shqipëri, nga veriu në jug, ideja e Dumont merr një formë solide: ai është i bindur se prushi i lashtë homerik ishte ende i ndezur ndër banorët e maleve shqiptare.
Në skenën e gjyqit të përshkruar nga Homeri mungon Mbreti, që si dihet ato kohë, çdo qytet-shtet (Polis) kishte mbretin e vet, me rol qendror në jetën publike, si rezulton në pasazhe të tjera të Iliadës (libri II, vargjet 204 – 206) kur rrëfen për Menelaun, Agamemnonin etj, por dhe si rafigurohet në rrethin e katër të mburojës të Akilit, ku mbreti vëzhgon dhe kontrollon mbledhjen e të korrave. Në Greqinë e lashtë, mbreti ishte dhe gjykatësi suprem, pra ai që ushtronte drejtësinë, ku sentencat e dhëna prej tij, ishin të pa apelushme. Kështu ishte dhe mbreti ilir Genci, mbret i ardianëve dhe gjykatës (shekulli II para K), si ishte në shekullin XIII Dhimitër Progoni, Princeps Albaniae – Princi i Albanisë dhe Judex Magnum – gjykatësi i madh.
Mungesa e figurës së mbretit në mburojën e Akilit, është zëvendsuar me këshillin e pleqëve, të ulur në rreth me spektër në duar, që është simbol i pushtetit. Shumë helenista, mendojnë se mbreti ua kishte deleguar pushtetin pleqëve, që të administronin çështjet për interesa shoqërore, por jopushtetore, ndërsa autorë të tjerë mendojnë se në atë kohe, këshilli i pleqëve ishte pjesë e qeverisjes oligarkike të qyteteve – shtete, të cilët ushtronin drejtësinë; ndërsa të tjerë thonë se nuk gabohet aspak, në se thuhet se pleqtë ishin antarë të oligarkisë qytetare (qytete-shtete), që e kishin zëvendesuar pushtetin e mbretit.
Nga këto dëshmi të Homerit, kuptohet se komuniteti helen ishte impenjuar të zgjidhte krimet e hakmarrjes – gjakmarrjes, duke i a hequr këtë të drejtë individëve të implikuar dhe duke ia atribuar jo gjykimit monarkik, por vendimeve të kolegjit të “gjyqtarëve”, pra këshillit të pleqëve.
Ne kanunin e Leka Dukagjinit, ky aspekt evidencohet qartësisht, duke i a dhënë këtë të drejtë pleqënisë dhe jo kryetarit te familjes, as krenëve të fisit, as krypelakut dhe as bajraktarit. Pra, askush nuk mund të dilte mbi Kaunin, kuvendi ushtronte pushtet te fuqishëm në trojet arbërore. Komunitetet fshatare kishin në krye krenët e fisit, por ata nuk ishin princa absoluta, por vetëm zbatues të vendimeve të kuvendit. Kanuni i Lek Dukagjinit duke iu referuar krenëve – autoriteteve të fisit, parashikon se në se gabonin, ose merrnin vendime të padrejta në kundërshtim me normat e Kanunit, ata ishin subjekte të gjobave dhe ndëshkimeve, njëlloj si çdo person i trevës. Në raste lufte autoriteti i krenëve të fisit shfuqizohej dhe rolin drejtues e merrte kapedani i burrave të armatosur, pra komandanti i ushtrisë.
Krahas pleqëve (senatorëve) krenëve të fiseve (fisnikët, bujarët), kryeplakëve dhe bajraktarëve, sipas paragrafit 1146 të Kanunit të Lek Dukagjinit (libri XI), në Kuvend mund të thirreshin dhe persona të tjerë, që shquheshin për mençuri, pra thirreshin eksperta për të shprehur mendime për çeshtjet gjyqësore, sidomos kur kërkohej zgjidhje me drejtësi e problemeve delikate të hakmarrjes – gjakmarrjes, ose për pagesën e
gjakësit (Taksa e gjakut).
Në Iliada, Homeri tregon se të dy personat, nuk e kishin zgjidhur mosmarrëveshjen mes tyre për pagesën e aktit të gjakmarrjes, andaj i drejtohen për ndihmë “istor”(vargu 501 në Iliada), që në greqishte do të thotë “ai që i sheh”, “ai që i di të gjitha”, sepse ata i njihnin “pèirar”, që në greqishten e vjetër do të thotë e njihnin kufirin e fajit, shkallën e krimit. Rolin e istor – ekspertit për zgjidhjen e mosmarrëveshjeve në ngjarjet e gjakmarrjes, Homeri e përshkruan dhe në librin XXIII të Iliadës, në vargun 486, ku tregon rastin kur thirret Agamemnoni, për zgjidhjen e konfliktit të Ajaksit me Hidomeneon.
Një skenë të ngjashme me istor – ekspert, e përshkruan Eskili në tragjedinë Eumenidet, ku për të gjykuar Orestin, i cili vrau nënën e vet Klitemnestra, për t’u hakmarrë se ajo kishte vrarë burrin Agamemnonin, pra të atin e tij, u ngarkua një gjykatë mentorësh athinas, që e zhvilloi proçesin në Aeropago, që ishte gjykata e Athinës në një shesh nën Akropol. Në fakt, Aeropago ishte forumi, i cili nga viti 624 para K, përfaqësonte Asamblenë e Pleqëve, që funksiononte si gjykata për zgjidhjen e rasteve të gjakmarrjeve, por në vitet 462 – 461 para K, Efialte dhe Perikliu e kufizuan fuqinë e Aeropago, e cila me pas u mor vetëm me zgjidhjen e krimeve të lidhura me sakrilegjet dhe vrasjet me dashje.
Në skenën e gjyqit që përshkruan Homeri në Iliada, të dyja palët kundërshtare diskutojnë rreth çmimit, që duhej paguar për vrasjen. Helenët përdornin fjalën pena, peine, ishte pagesa me parà e gjaksit dhe kjo fjalë u përdor më pas nga romakët në gjuhën latine, në formën pendere, poenam. Historiani romak Publius Cornelius Tacitus në veprat “Historiae et Annales” dhe “De origine et situ Germanorum” tregon: Vonesa e kryeryjes të gjakmarrjes, nxiti pagesën në parà të një personi tjetër, pra të vrasësit. Më pas vrasësi paguhej me dhënien e një numri kafshësh e atëherë të dy familjet ishin të kënaqura. Këtë kriter e zbatojnë ilirët dhe gjermanët”.
Sipas Kanunit të Lek Dukagjinit, në rastet e mosmarrveshjeve ndërmjet dy fshatrave, dy familjeve, dy individave e në veçanti në raste vrasje per gjakmarrje, menjëherë aktivizohej fisi me kryefamiljarët, kryetarët e fisit dhe pleqësia e fshatit, te cilet pasi analizonin ngjarjen, ndërhynin për pajtimin e palëve. Kuptohet zgjidhja e konfliktit te krijuar nga gjakesi per gjakmarrje nuk i lihej spontanitetit, nuk trajtohej si ngjarje personale, por si dukuri publike, pra ndiqeshin proçedura drejtësie njëlloj si ato të drejtës helene.
Në rastin e gjakmarrjes, kur familja fajtore kërkonte Besën, ndërhynin menjëherë pleqtë e fshatit, te cilët ndërmjetësonin në familjen e viktimes, të jipte Besën e parë 24 orëshe e me pas Besën e dytë 30 ditore.
Si në Greqine e lashte dhe ne fiset iliro-arberore, funksiononte sistemi i “istor-ëve”, i ekspertave pajtues, qe ishin kryefamiljarët e shtëpive tëe fshatit, krenët e fisit dhe sidomos këshilli i pleqëve mentora, i cili ishte një institucion autoritar drejtësie. Thirrja e ekspertëve në kuvend shprehet qartë në paragrafin 1000 të Kanunit të Lek Dukagjinit ku theksohet: “Jo vetem Pleqte dhe Krenët e Kanûnit kàn két tager, por edhè Pleqt e çashtjevet të veçanta, si t’i ketë zgjedhë kush për pleq, kàn tagrin e përmendun”.
Kur fshati ose treva (Bajraku) ndodheshin në luftë mes tyre ose me pushtues të huaj, mblidhej Kuvendi, i cili unanimisht vendoste “armëpushim” për të gjithë individët dhe familjet, që ishin ne konflikte gjaku (hakmarrje – gjakmarrje) dhe publikisht i jipnin BESËN njeri tjetrit dhe së bashku shkonin në luftë me një organizim kompakt e i qendrueshem. Këtë fakt patriotizmi e dëshmon Marko Boçari ne kujtimet e tij, i cili duke respektuar vendimin e këshillit të pleqeve, sipas Kanunit të Çamerisë, i fali gjakun kapidan Xhavellës dhe se bashku krah per krah, luftuan me heroizëm kundër turqëve.
Kuvendet arberore-shqiptare kur gjykonin raste të tilla, mbylleshin me një vendim, me sentencën finale, që shprehte në mënyrë demokratike mendimin kolegjial dhe unanim të pleqëve e në raste kur kishte mendime të ndryshme, atëhere shpallej vendimi i shumicës. Në malësitë tona, pajtimi i gjaqeve ishte dukuri e shpeshtë dhe mbyllej me pajtimin dhe vllaznimin e dy personave dhe dy familjeve, që kishin qenë në gjak. Proçesi i paqëtim-vllazerimit, kryhej me ceremoni solemne, impresionuese e me shumë emocione. Në raste paqëtimi, pleqësia mblidhte fshatin e njeri nga pleqt, thërriste dy kryefamiljareët, ose dy personat e implikuar në gjak-marrje (nga familja e vrasësit dhe nga familja e të vrarit) dhe pasi u lidhte sejcilit me pè një gisht, i bënte një prerje të vogël me thikë në mollëzën e gishtit dhe pikat e gjakut i hidhte në një gotë vene, ose në një gotë rakie dhe dy personat qe do te paqetoheshin, pinin venen nga gota e tjetrit, duke i kryqëzuar duart e kësisoj shpalleshin vellezër (probatina). Kjo ceremoni Shekspiriane, zhvillohej në një atmosferë festive, me urime nga të gjithë pjesëmarrësit, të shoqëruara me të shtëna pushke dhe shpesh me muzikë.
Si kuptohet Kuvendet tona, funksiononin në bazë të parimeve të demokracisë autentike iliro-arbërore, një model ideal demokratik, që sot do ta kishin zili parlamenti i Shqipërisë, ashtu dhe parlamentet dhe senatet më moderne të botës. Ashtu si Agorà dhe Kuvendi, mblidheshin në vende të caktuara, zakonisht në sheshe të qendrës administrative të fshatit, të trevës, të bajrakut, ose në territore të lidhura me ngjarje historike, si dhe në vende të veçanta te konsideruara te shenjta sipas tradites pagane – prekristiane. Ne fillim te shekullit XIX, ne Shqiperine e veriut ishin organizuar 112 Bajrakë dhe sejcili Bajrak kishte falmurin e vet dhe mblidhte
kuvendin në vende të caktuara.
Sipas Kanunit të Leka Dukagjinit, fshatrat, trevat dhe bashkësia e trevave, funksionin si një konfederatë e gjërë republikane, ose si një republikë me të vërtetë demokratike dhe në të njëjtën kohë aristrokratike.
Ishin demokratike, sepse kryetari i saj, përveçse kishte të njëjtat detyrime dhe të njëjtat të drejta si çdo qytetar tjetër, ishte njëkohësisht dhe përgjegjës direkt për zgjidhjen e çdo padrejtësie, ose pakujdesie që mund të shkaktonte dëme familjeve të tjera, ashtu si së bashku me kryetarët dhe pleqtë e fshatit, ndërhynte për zgjidhjen e konflikteve, që kishin lindur në atë komunitet dhe që ende kishin mbetur pezull e të pazgjidhura.
Ishin aristrokatike, sepse vetëm kryetarët e familjeve dhe krenët e fiseve të fshatit, që formonin senatin, kishin të drejtë të përfaqesonin dhe të vendosin në mënyrë kolegjiale, ndërsa anëtarët e tjerë, e përfaqësonin familjen vetëm me autorizimin e kryetarëve të tyre. Me fjalë të tjera, në këtë republikë aristrokatike dhe demokratike, populli gjykon dhe vendos me kryefamiljarët, me krenët e fisit ose me keshillin e pleqëve.
Në se do të shkëputeshim për një çast nga ideja kohë dhe do ta vështronim qytetërimin në esencën e saj të vërtetë, do të kuptojmë se bashkësitë e dikurshme iliro-arberore, ashtu si republika e Athinës e Perikliut, e atij prijësi pa pallate; ose të vështronim konfederatat e para romake, do të kuptojmë se këto tre qytetërime kishin një ngjashmëri impresionante mes tyre. Do të mjaftonte vetëm kjo konsideratë, për të konfirmuar çfarë kemi thëne dhe mbështetur, pra se qytetërimi iliro-arbëror i ka rrënjët thellë në lashtësi dhe në forcën e mrekullueshme të popullit tonë, që me njerëzit më të mençur, vunë bazat genetike të kombit shqiptar, madje janë bashkautorë në krijimin dhe në përhapjen e asaj drite, që sot quhet qytetërimi europian.

Marsi, planeti i katërt nga Dielli, është një objekt magjepsjeje për astronomët. Edhe pse dukshëm më i vogël se Toka, kjo botë me ngjyrë të kuqe ka dy hëna që vazhdojnë të nxisin debat midis shkencëtarëve. Këto hëna u zbuluan në vitin 1877 nga astronomi amerikan Asaph Hall. Ato orbitojnë rreth Marsit në mënyra unike, duke ngritur pyetje interesante rreth origjinës së tyre dhe rolit që luajnë në historinë e planetit.

Krahasuar me hënën e Tokës, hënat e Marsit janë tepër të vogla. Phobos , më i madhi nga të dyja, ka një diametër prej vetëm rreth 14 miljesh (22 kilometra), ndërsa Deimos është edhe më i vogël, me një diametër prej 7 miljesh (12 kilometrash). Ndryshe nga hëna e Tokës, e cila është pothuajse sferike, si Phobos ashtu edhe Deimos kanë forma të çrregullta, më të ngjashme me asteroidet. Këto hëna përshkruhen si “në formë patateje” dhe janë dukshëm të errëta, me një shkëlqim sipërfaqësor të ngjashëm me asfaltin e ri. Karakteristikat e tyre të pazakonta i bëjnë ato të dallohen në sistemin diellor , duke sfiduar përkufizimin tradicional të një hëne.

Pavarësisht dallimeve të tyre, këto trupa konsiderohen vërtet hëna sepse orbitojnë rreth Planetit të Kuq . Megjithatë, madhësia, forma dhe përbërja e tyre i bëjnë shumë shkencëtarë të vënë në dyshim nëse ato janë vërtet hëna apo thjesht asteroide të kapura . Mungesa e një forme sferike të përsosur dhe madhësitë e tyre relativisht të vogla kanë çuar në hipotezën se Phobos dhe Deimos mund të mos jenë formuar rreth Marsit në të njëjtën mënyrë siç u formua hëna e Tokës.

Origjina e Phobos dhe Deimos mbetet e mbuluar me mister. Një teori sugjeron që këto hëna dikur ishin asteroide që graviteti i Marsit i kapi. Kjo do të shpjegonte madhësinë e tyre të vogël dhe formën e parregullt. Megjithatë, tërheqja e dobët gravitacionale e Marsit e bën këtë teori më komplekse, pasi do të ishte sfiduese për Marsin të kapte asteroide në një mënyrë të tillë.

Një hipotezë tjetër propozon që hënat u formuan nga mbeturinat pas një përplasjeje masive me botën marsiane. Sipas kësaj teorie, impakti do të kishte nxjerrë material nga planeti, i cili përfundimisht u bashkua për të formuar Phobosin dhe Deimosin , njësoj si mendohet se është formuar hëna e Tokës. Të dyja teoritë ende debatohen nga shkencëtarët, pa prova bindëse që mbështesin njërën mbi tjetrën.

Misteri që rrethon origjinën e hënave të Marsit mund të zgjidhet së shpejti. Në vitin 2026, Agjencia Japoneze e Eksplorimit Hapësinor (JAXA) do të nisë misionin e Eksplorimit të Hënave Marsiane (MMX) . Misioni synon të udhëtojë drejt Planetit të Kuq, të studiojë hënat e tij në detaje më të mëdha dhe të sjellë një mostër nga Phobos. Kjo mostër mund të jetë një ndryshim rrënjësor në kuptimin e natyrës së vërtetë të Phobos dhe Deimos, pasi do të ndihmonte në përcaktimin nëse ato janë më shumë si asteroide apo nëse kanë një marrëdhënie më komplekse me planetin fqinj.

Nëse mostrat nga Phobos tregojnë se hënat u formuan nga materiali i nxjerrë nga Marsi, kjo mund të ofrojë të dhëna rreth historisë dhe kushteve të hershme të planetit. Shkencëtarët janë veçanërisht të entuziazmuar për mundësinë që këto hëna të mund të zbulojnë prova të kushteve të hershme marsiane, duke përfshirë potencialin për jetë. Sipas Christopher S. Edwards, një profesor i astronomisë në Universitetin Verior të Arizonës, këto mostra mund të ofrojnë një dritare në të kaluarën e Marsit .

Misioni i ardhshëm MMX nuk do të eksplorojë vetëm vetë hënat, por mund të ofrojë edhe informacione të vlefshme rreth aftësisë së Marsit për të mbështetur jetën. Nëse Phobos dhe Deimos përbëhen nga mbeturinat e hershme të Marsit, kjo mund të ofrojë të dhëna rreth atmosferës së hershme, klimës dhe potencialit për jetë të Planetit të Kuq.bw

Ndërkohë, shkencëtarët vazhdojnë t’i studiojnë hënat nga larg, duke përdorur teleskopë dhe misione të ndryshme hapësinore për të mbledhur të dhëna. Ndërsa Phobos dhe Deimos mund të duken të vegjël dhe të thjeshtë në krahasim me hënat e planetëve të tjerë, karakteristikat e tyre të pazakonta dhe origjina misterioze i bëjnë ato një subjekt interesant studimi.bw

Elon Reeve Musk lindi më 28 qershor 1971 në Pretoria, Afrikën e Jugut, djali i një inxhinieri elektromekanik të quajtur Errol Musk dhe Maye, një modele dhe dietologe me origjinë nga Kanadaja. Pas divorcit të prindërve të tij në vitin 1980, ai qëndroi për të jetuar me të atin. Në vitet në vijim ai u interesua për kompjuterët dhe programimin, deri në atë pikë sa vetëm në moshën dymbëdhjetë vjeç shiti kodin e një loje video që kishte krijuar për pesëqind dollarë. Megjithatë, fëmijëria e Elon Musk nuk ishte gjithmonë e qetë: i shënjestruar nga ngacmuesit, ai madje përfundoi në spital pasi u rrah dhe u hodh poshtë shkallëve nga një grup djemsh. Pasi ndoqi shkollën përgatitore Waterkloof House, Musk u regjistrua në shkollën e mesme Pretoria Boys, ku u diplomua, dhe në qershor 1989 u transferua në Kanada, pasi kishte marrë shtetësinë e vendit falë nënës së tij. Kur isha në kolegj, doja të përfshihesha në gjëra që do të ndryshonin botën.

Vitet 1990

Në moshën nëntëmbëdhjetë vjeç, ai hyri në Universitetin Queen’s në Ontario, por dy vjet më vonë u transferua në Universitetin e Pensilvanisë, ku në moshën njëzet e katër vjeç mori një diplomë Bachelor të Shkencave në fizikë. Pasi mori një diplomë në ekonomi nga Shkolla e Biznesit Wharton, Elon Musk u zhvendos në Kaliforni me qëllim që të ndiqte Universitetin Stanford për një doktoraturë në shkencën e materialeve dhe fizikën e aplikuar. Megjithatë, pas vetëm dy ditësh, ai e braktisi programin për të filluar një karrierë sipërmarrëse, duke themeluar kompaninë Zip2 me vëllain e tij Kimbal Musk, e cila merret me ofrimin e përmbajtjes online. Kompania iu shit divizionit AltaVista për 307 milionë dollarë në vitin 1999. Me paratë e fituara, Musk ndihmoi në themelimin e një kompanie shërbimesh financiare online të quajtur X.com, e cila vitin pasardhës u transformua në PayPal pas bashkimit me Confinity.

Elon Musk në vitet 2000

Në vitin 2002, Musk u bë një nga sipërmarrësit më të famshëm në botë, falë shitjes së PayPal në eBay për një shumë të barabartë me një miliard e gjysmë dollarë. Nga paratë e fituara, dhjetë milionë dollarë u investuan në Solar City, shtatëdhjetë në Tesla dhe njëqind në SpaceX. Kjo e fundit është Korporata e Teknologjive të Eksplorimit të Hapësirës, ​​në të cilën Musk është CTO (Drejtori Teknik Kryesor) dhe CEO, dhe është përgjegjëse për projektimin dhe ndërtimin e mjeteve hapësinore për transportin orbital dhe lëshuesit e raketave hapësinore.

Vitet 2010: Tesla dhe sukseset në sektorin e hapësirës

Më 22 maj 2012, SpaceX lëshoi ​​me sukses një kapsulë Dragon në një transportues Falcon 9 si pjesë e programit të Shërbimeve të Transportit Orbital Tregtar të NASA-s: kështu u bë kompania e parë private që arriti të ankorohej me Stacionin Ndërkombëtar Hapësinor. Sa i përket Teslës, Elon Musk u bë CEO pas krizës financiare të vitit 2008, viti në të cilin u krijua një makinë sportive elektrike, Tesla Roadster. Rreth 2,500 njësi të kësaj u shitën në më shumë se 30 vende.

Tesla Roadster i vitit 2008 i Elon Musk

Tesla Roadster i vitit 2008 i Elon Musk Kur Henry Ford ndërtoi makina të lira dhe të besueshme, njerëzit thanë: “Jo, çfarë nuk shkon me një kalë?” Ishte një rrezik i madh që ai bëri, dhe funksionoi. Në dhjetor 2015, sipërmarrësi i Afrikës së Jugut themeloi një kompani kërkimore të fokusuar në inteligjencën artificiale: OpenAI, një organizatë jofitimprurëse që dëshiron ta bëjë inteligjencën artificiale të disponueshme për të gjithë. Vitin pasardhës, Musk ishte një nga themeluesit e një startup-i neuroteknologjik të quajtur Neuralink, i cili synon të lidhë inteligjencën artificiale me trurin e njeriut. Unë nuk krijoj kompani për hir të krijimit të kompanive, por për të bërë që gjërat të ndodhin. Musk ka thënë se qëllimet themelore të kompanive të tij teknologjike janë të ndryshojnë botën dhe njerëzimin, duke zvogëluar ngrohjen globale përmes përdorimit të energjisë së rinovueshme. Një qëllim tjetër është të krijojë një koloni në Mars për të zvogëluar “rrezikun e zhdukjes së njerëzimit”. Në historinë katër miliardë vjeçare të jetës në Tokë ka pasur vetëm rreth gjysmë duzine ngjarjesh vërtet të mëdha: jeta njëqelizore, jeta shumëqelizore, diferencimi në bimë dhe kafshë, lëvizja e kafshëve nga uji në tokë dhe ardhja e gjitarëve dhe vetëdijes. Momenti tjetër i madh do të jetë kur jeta të bëhet shumëplanetare, një aventurë e paparë që do të rrisë në mënyrë dramatike pasurinë dhe diversitetin e vetëdijes sonë kolektive. Në fund të vitit 2016, Forbes e renditi Musk si personin e 21-të më të fuqishëm në botë. Në fillim të vitit 2018, me një pasuri neto prej gati 21 miliardë dollarësh, sipas Forbes, ai renditet i 53-ti në listën e më të pasurve në botë.

Vitet 2020

Më 5 prill 2022, Elon Musk bëhet aksionari më i madh i Twitter, pasi ka blerë 9.2% të aksioneve të saj për një vlerë prej afërsisht 3 miliardë dollarësh dhe bëhet anëtar i Bordit të Drejtorëve. Disa ditë më vonë, ai njofton një ofertë publike prej 43 miliardë dollarësh për të blerë 100% të kompanisë. Marrëveshja përcaktohet më pas për afërsisht 44 miliardë dollarë, por gjithçka dështon kur Musk akuzon kompaninë se ka deklaruar një përqindje të llogarive të rreme shumë më poshtë se ajo reale – duke shkelur marrëveshjet. Marrëveshja miratohet disa muaj më vonë, më 28 tetor. Sipas Forbes, që nga 20 shtatori 2022, me një pasuri neto të vlerësuar prej 277.1 miliardë dollarësh, Elon Musk është personi më i pasur në botë.

Jeta private dhe kuriozitete

Musk jeton në Bel Air, Kaliforni. Ai u takua me gruan e tij të parë, Justine, një shkrimtare kanadeze, kur të dy ishin studentë në Universitetin Queen’s. Pasi u martuan në vitin 2000, ata patën gjashtë fëmijë, i pari prej të cilëve fatkeqësisht vdiq para kohe. Çifti u nda në shtator 2008. Partnerja e tij e re dhe gruaja e dytë ishte aktorja britanike Talulah Riley. Pas një lidhjeje që zgjati katër vjet, ata u divorcuan në fillim të vitit 2012. Motra e Elonit, Tosca Musk, është themeluesja e Musk Entertainment dhe producentja e disa filmave, përfshirë “Thank You for Smoking”. Vetë Musk ishte producenti ekzekutiv i filmit të tij të parë, “Puzzled”. Vëllai i tij Kimbal Musk është CEO i kompanisë së reklamave OneRiot dhe zotëron restorantin “The Kitchen” në Boulder dhe Denver, Colorado. Kushëriri i tij Lyndon Rive është CEO dhe bashkëthemelues i Solar City. Elon Musk është shfaqur gjithashtu në disa filma, përfshirë “Iron Man 2”, “Transcendence” dhe “That’s Him?”, si dhe në disa dokumentarë dhe seriale televizive. I gjithë episodi numër 564 i “The Simpsons” i është kushtuar atij. Në vitin 2017, Musk u takua me aktoren amerikane Amber Heard (ish-gruaja e Johnny Depp), por marrëdhënia zgjati vetëm një vit. Vitin pasardhës, partnerja e tij e re ishte këngëtarja dhe muzikantja kanadeze Grimes (pseudonimi i Claire Boucher); më 4 maj 2020 lindi fëmija i tyre i parë, fillimisht i quajtur X Æ A-12, më pas i ndryshuar në X Æ A-XII për shkak të ligjeve në fuqi në Kaliforni. Në dhjetor 2021, lindi vajza e tyre e dytë Exa Dark Sideræl përmes një nëne zëvendësuese. Çifti njoftoi qëllimin e tyre për t’u ndarë zyrtarisht më 25 shtator 2021, për shkak të punës së Elon Musk në SpaceX dhe Tesla, gjë që kërkon praninë e tij të vazhdueshme në Teksas dhe jashtë vendit.Elida Buçpapaj

Hulumtimet e fundit të botuara në revistën Nature kanë transformuar kuptimin tonë mbi evolucionin e kafshëve duke zbuluar se ktenoforët, të njohur edhe si pelte krehërash, përfaqësojnë degën më të hershme të pemës shtazore të jetës, duke i paraprirë sfungjerëve. Ky zbulim sfidon supozimet e mbajtura prej kohësh rreth origjinës së jetës komplekse në Tokë dhe hedh dritë të re mbi mënyrën se si tiparet themelore të kafshëve mund të kenë evoluar në mënyrë të pavarur në linja të ndryshme.

Për dekada të tëra, shkencëtarët kanë debatuar nëse sfungjerët apo ktenoforët erdhën të parët në vijën kohore evolucionare. Sfungjerët, ushqehen thjesht me filtra, pa nerva dhe muskuj, tradicionalisht konsideroheshin kafshët më primitive. Në të kundërt, ktenoforët posedojnë qeliza nervore, inde të ngjashme me muskujt dhe një mënyrë unike lëvizjeje të drejtuar nga rreshta qerpikësh, duke i shënuar ato si çuditërisht komplekse për një prejardhje kaq të lashtë. Ky studim i ri përmbys supozimet e mëparshme duke treguar se ktenoforët u degëzuan para sfungjerëve, duke riformësuar pemën themelore familjare të kafshëve.

Ekipi i kërkimit përdori gjenomikën krahasuese, duke analizuar strukturat kromozomale të specieve të ndryshme moderne për të rindërtuar rregullimet e gjeneve të paraardhësve të lashtë. Schultz, një studiues postdoktoral në Universitetin e Vjenës, theksoi rëndësinë e këtyre gjetjeve: “Gjurmët e kësaj ngjarjeje të lashtë evolucionare janë ende të pranishme në gjenomet e kafshëve qindra miliona vjet më vonë.” Kjo provë molekulare ofron një dritare të re në të kaluarën e largët ku të dhënat fosile heshtin për shkak të natyrës me trup të butë të këtyre krijesave të hershme.

Një përparim i rëndësishëm erdhi me sekuencimin e gjenomit të ktenoforit Hormiphora californensis. Duke krahasuar sinteninë e tij kromozomale – rendin e ruajtur të gjeneve – me atë të sfungjerëve dhe kafshëve të tjera, studiuesit identifikuan modele të qarta evolucionare të degëzimit. Këto modele zbulojnë se ktenoforët divergjuan përpara rirregullimeve kromozomale që lidhin sfungjerët me bilaterët dhe knidarët.

Ky depërtim sqaron një mister të hershëm në biologjinë evolucionare. Rokhsar, një nga studiueset kryesore, përshkroi kompleksitetin e studimeve të mëparshme: “Rezultatet e studimeve të sofistikuara të bazuara në sekuenca u ndanë. Nuk ka pasur ndonjë konvergjencë drejt një përgjigjeje përfundimtare.” Duke u përqendruar në strukturat kromozomale dhe jo vetëm në sekuencat e gjeneve, ky studim ofron një kornizë më të fuqishme për të kuptuar evolucionin e hershëm të kafshëve.

Gjetjet kanë implikime të thella për mënyrën se si e shohim shfaqjen e tipareve kryesore të kafshëve, siç janë sistemet nervore, muskujt dhe shumëqelizoriteti. Nëse ktenoforët ishin kafshët e para që divergjuan, kjo sugjeron që këto tipare komplekse mund të kenë evoluar në mënyrë të pavarur në linja të ndryshme dhe jo përmes një progresioni të thjeshtë linear nga organizmat e thjeshtë në ata kompleksë.

Schultz theksoi rëndësinë më të gjerë të hulumtimit: “Ky hulumtim na jep kontekst për të kuptuar se çfarë i bën kafshët kafshë. Kjo punë do të na ndihmojë të kuptojmë funksionet themelore që të gjithë ndajmë, si mënyra se si e ndiejnë mjedisin përreth, si hanë dhe si lëvizin.” Njohja e origjinave të shumëfishta për tiparet kritike u lejon shkencëtarëve të përsosin modelet e evolucionit të kafshëve dhe të kuptojnë më mirë diversitetin e inovacioneve biologjike nëpër specie.

Ky studim bën më shumë sesa thjesht rishkruan një degë të pemës evolucionare; ai ofron një përparim metodologjik për të eksploruar ngjarjet e lashta evolucionare. Schultz vuri në dukje: “Ne zhvilluam një mënyrë të re për të hedhur një nga vështrimet më të thella të mundshme në origjinën e jetës shtazore. Ky zbulim do të hedhë themelet që komuniteti shkencor të fillojë të zhvillojë një kuptim më të mirë se si kanë evoluar kafshët.”

Qasja gjenomike e përdorur këtu nxjerr në pah fuqinë e teknologjisë moderne për të zgjidhur misteret e lashta, duke kapërcyer kufizimet e paraqitura nga të dhënat fosile. Ndërsa studiuesit vazhdojnë të deshifrojnë nënshkrimet gjenetike nëpër specie, historia evolucionare e jetës në Tokë do të bëhet më e qartë, duke ofruar njohuri të reja se si rrjeti kompleks i jetës shtazore lindi nga fillime modeste. bw

Në një përparim të mbështetur nga vite të tëra eksplorimi nënujor dhe analiza të avancuara gjeologjike, shkencëtarët kanë konfirmuar zyrtarisht vendndodhjen dhe strukturën e Zealandia-s , një masë masive tokësore e fundosur që prej kohësh është konsideruar si kontinenti i tetë i fshehur i Tokës . Sipas studimit të rishikuar nga kolegët, Reconnaissance Basement Geology and Tectonics of North Zealandia, të botuar në revistën Tectonics nga Unioni Amerikan i Gjeofizikës, ky kontinent i zhytur tani është hartëzuar gjeologjikisht me detaje të papara, duke zbuluar tipare të forta kontinentale të shpërndara në gati 5 milionë kilometra katrorë – afërsisht sa madhësia e Indisë.

Rrënjët gjeologjike të Zealandia-s datojnë më shumë se 100 milionë vjet më parë, kur ajo ishte pjesë e superkontinentit të lashtë Gondvana. Ndërsa pllakat tektonike u zhvendosën ngadalë dhe e ndanë Gondvana-n në kontinente të veçanta, Zealandia filloi të largohej nga ajo që tani është Antarktida dhe Australia . Afërsisht 85 milionë vjet më parë, kjo masë tokësore që lëvizte u izolua gjeologjikisht. Gjatë miliona viteve, forcat intensive tektonike holluan koren e Zealandia-s, duke tërhequr përfundimisht pjesën më të madhe të kontinentit nën sipërfaqen e oqeanit. Sot, vetëm një copëz mbetet e dukshme mbi nivelin e detit në rajone të tilla si Zelanda e Re dhe Kaledonia e Re .

Kjo ekzistencë e gjatë dhe e zhytur e ka maskuar Zealandinë nga klasifikimi konvencional kontinental – deri më tani. Duke përdorur mostra shkëmbinjsh të nxjerrë nga Kreshta Fairway në Detin e Koraleve, Mortimer dhe ekipi i tij ndërkombëtar kryen datimin me precizion të lartë të zirkonit U-Pb , gjeokronologjinë Rb-Sr dhe Ar-Ar për të deshifruar historinë komplekse të rajonit. Studiuesit konfirmuan se Zealandia strehon njësi karakteristike gjeologjike të kores kontinentale, jo vetëm fragmente të kores oqeanike. “Duke datuar këta shkëmbinj dhe duke studiuar anomalitë magnetike që ata paraqisnin, ne ishim në gjendje të hartonim njësitë kryesore gjeologjike në të gjithë Zealandinë e Veriut”, thanë studiuesit.

Studimi përshkruan rikuperimin dhe analizën e një game të larmishme materialesh të shtratit të detit, duke përfshirë lavat bazaltike, gurët ranorë me guralecë deri te gurët me kalldrëm, gurët e baltës dhe gurët gëlqerorë bioklastikë. Këto lloje shkëmbinjsh janë tipike për mjediset kontinentale dhe ofrojnë një tapet kronologjik të së kaluarës gjeologjike të Zealandia-s. Një mostër e dukshme guri ranor tregoi një moshë depozitimi prej rreth 95 milion vjetësh, nga periudha e Kretakut të Vonë. Në të kundërt, guralecët vullkanikë të ngulitur brenda këtyre gurëve ranorë datoheshin që nga Kretaku i Hershëm, duke sugjeruar një histori magmatike jetëgjatë.

Për më tepër, mostrat e bazaltit të nxjerra nga shtrati i detit treguan kimi alkaline brenda pllakës dhe u datuan në epokën e Eocenit (~40-36 milionë vjet më parë). Këto karakteristika tregojnë se Zealandia përjetoi episode të çarjeve dhe vullkanizmit shumë kohë pas ndarjes së saj nga masat e tjera tokësore. Kombinimi i anomalive magnetike dhe epokave të shkëmbinjve zbuloi modele gjeologjike që pasqyrojnë ato të vërejtura në kontinentet e njohura. Kjo koherencë strukturore në të gjithë gjysmën veriore të Zealandia-s ofroi prova të forta të natyrës së saj kontinentale.

Një nga aspektet më bindëse të këtij hulumtimi qëndron në integrimin e të dhënave të anomalive magnetike me datimin e mostrave të shkëmbinjve. Duke analizuar ndryshimet në fushën magnetike të Tokës të regjistruara në koren e Zealandia-s, shkencëtarët ishin në gjendje të gjurmonin skicat e rrjedhave të lashta vullkanike dhe provincave strukturore. Këto anomali nuk ishin të rastësishme – ato formuan modele të organizuara, duke u përputhur me epokat e shkëmbinjve të marrë në mostrë dhe vendndodhjet e zonave kryesore të çarjeve gjeologjike .

Ky hartëzim gjeofizik i lejoi shkencëtarët të gjurmonin Batolitin Median, një hark magmatik i epokës Mezozoike i lidhur me Gondvanën, që kalon nëpër koren e varrosur të Zealandisë. Këto gjetje e vendosin Zealandinë në të njëjtin nivel me kontinentet e tjera për sa i përket kompleksitetit gjeologjik dhe historisë tektonike. “Statusi nënujor i Zealandisë në asnjë mënyrë nuk e zvogëlon rëndësinë e saj gjeologjike”, deklaroi një studiues i GNS Science, duke përforcuar pikëpamjen se klasifikimi kontinental nuk duhet të kufizohet nga niveli aktual i detit. bw

Kostandin Kristoforidhi mbetet si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të Lëvizjes Kombëtare të shek. XIX.

Ai luajti rolin më të rëndësishëm gjatë asaj periudhe atë të lëvrimit të gjuhës shqipe. Kristoforidhi ishte lëvrues dhe studiues i gjuhës shqipe, veprimtar i Rilindjes Kombëtare në fushën e arsimit dhe të kulturës. Veprimtaria e tij e ngjeshur në rrafshin e gjuhësisë dha kontribut të dallueshëm në zhvillimin e kulturës dhe të arsimit në Shqipëri. Në këtë optikë që i jepte përparësi rolit të gjuhës amtare në zgjimin kombëtar, Kristoforidhi u angazhua gjithashtu edhe në radhët e lëvizjes kulturore, politike dhe shoqërore të Rilindjes. I qëndroi bindjes së tij lidhur me rëndësinë e kultivimit të gjuhës shqipe dhe përparimit të arsimit në drejtim të shtetformimit. Kryevepra e gjuhëtarit Kristoforidhi është “Fjalori i Gjuhës Shqipe”, një gurrë e njëmendtë e shqipes me rreth njëzetmijë fjalë dhe kuptime fjalësh. Qe autor i prozës “Gjahu i malësorëve”, dorëshkrimi i së cilës gjendet në Arkivin Qendror i Shtetit dhe i është nënshtruar restaurimit. Me përkthimet e tij ka dhënë ndihmesë vendimtare për themelimin e një gjuhe letrare shqipe, veçanërisht me përkthimin e Dhiatës së Re. Vdiq më 7 mars 1895.

MEMORANDUMI

Më 1857 shkoi në Stamboll dhe hartoi një Memorandum për gjuhën shqipe për të treguar nevojën e një pune të re me përkthimet shqip. Qëndroi në Maltë deri më 1860 në një seminar protestant, ku ndërkohë përfundoi përkthimin e Dhiatës së Re toskërisht e gegërisht. Në punimin Shënime mbi Shqipërinë, gjuha dhe përkthimi i shkrimeve të shenjta (1860) paraqiti disa nga idetë e rilindësve për njësinë e Shqipërisë autonome, për lashtësinë e virtytet e Shqiptarëve, si edhe për gjendjen e arsimit e të dialekteve të shqipes Në Izmir, u zbulua se kishte “pranuar me vullnet besimin protestant … para se të kishte takuar ndonjë misionar ose të kishte biseduar me ndonjë të krishterë ungjillore”. Shoqëria Biblike porsa po interesohej për Shqipërinë dhe ishte në kërkim të një përkthyesi. E fitoi këtë vend pune dhe më pas u regjistrua, më 1 mars ndoqi për katër muaj kurse në “Robert College” në lagjen Babek të Stambollit. Më tej iu ofrua që të vijonte studimet në kolegjin e Shoqërisë Biblike në Maltë (fund korriku 1857-1860), ku përfundoi përkthimin e Dhjatës së Re në të dy dialektet e shqipes. Dorëshkrimet e tij u dërguan në Londër më 15 mars 1860, por nga Londra nuk erdhi ndonjë përgjigje inkurajuese. U vendos në Tunis ku u martua dhe dha mësim në një shkollë greke nga 1861 deri më 1865. Në fund të majit 1865 u kthye në Stamboll me përkthimin e kryer të Dhiatës së Re në gegërishte. Aleksandër Tomson i Shoqërisë Biblike përmes një njohtësie me një riosh shkodran të shkolluar, Nikollë Serreqin, i cili me të shkuar në Stamboll e ndihmoi Kristoforidhin me redaktimin dhe sugjeron alfabetin latin me të cilin qe shkruar gegërishtja në Shkodër si traditë e autorëve të vjetër. Në nëntor të 1869 u zgjodh anëtar i Komisionit për Alfabetin e Shqipes. Qëndroi në Stamboll deri nga marsi i 1870, ku ishte i angazhuar me përkthime dhe botimin e tyre. Më 1870 kreu një udhëtim të gjatë rreth e përqark Shqipërisë dhe vitet në vijim i çoi mes Stambollit, Shqipërisë dhe Tunizit, ku jetonte familja e tij.

SHOQËRIA BIBLIKE

Prej vitit 1874 deri më 1878 pati një ftohje në marrëdhëniet mes tij dhe Shoqërisë Biblike, pasi dyshohej që nuk besonte sipas qasjes protestante nga një keqkuptim që kishte pasur në Maltë. Humbi punën dhe jetoi në mjerim sa në Shqipëri, sa në Tuniz. Me ndikimin e Alexander Thomson të degës së Stambollit u bë e mundur që të vazhdonte punën me Shoqërinë Biblike duke përkthyer e botuar, kështu që u zhvendos me këtë shkak në Stamboll familjarisht. Në kryeqytetin osman mbante kontakte me figurat kulturore shqiptare, qe mik i Jani Vretos. U përpoq të ishte politikisht aktiv dhe me njohjet e tij në Shoqërinë Biblike ti jepte zë kërkesave shqiptare për autonomi. Më 1884 u kthye në Shqipëri dhe i ndërpreu marrëdhëniet me Shoqërinë Biblike njëherë e përgjithmonë. U përpoq të hapte një shkollë shqipe në Tiranë, por qe e pamundur duke qenë se autoritetet osmane nuk e lejonin këtë gjë prej ndodhive të pasLidhjes së Prizrenit. Më 1888 u kthye në Elbasan ku punoi si gjyqtar, punë të cilën e ushtroi deri kur ndërroi jetë, më 1895 te shtëpia e Taq Budës. U varros mbrapa absidës kryesore të kishën Shën Mërisë.

VEPRA

Në Maltë përpilon dorëshkrimin “Shënime mbi Shqipërinë”, gjuha dhe përkthimi i shkrimeve të shenjta më 1860. I pajtuar prej Shoqërisë Biblike, Biblës përktheu Besëlidhjen e Re, e cila u botua në Stamboll; Katër Ungjijtë dhe punët e Apostujve më 1866 në variantin gegërisht me shkronja latine dhe më 1879 në variantin toskërisht me shkronja greke. Gjithashtu përktheu dhe iu botuan libra të ndryshëm të Besëlidhjes së Vjetër. Mes dy botimeve përktheu dhe iu botuan Psalmet (1868 toskërisht Psalltiri, 1869 gegërisht Psalteri), Alfavitarin shqip. (gegërisht 1866 & 1872, toskërisht 1872). Më 1870 është botuar “Historia e shenjtësë shkronjë”/Istoria e shkronjësë shënjtëruarë për djemtë, një përmbledhje e thjeshtuar dhe pjesë nga Dhiata e Vjetër, e cila merr rëndësi për informacionin në gjuhën shqipe për Biblën si tekst, autorësinë, historikun e librave të Biblës dhe veprimtarinë e Shoqërisë Biblike. Nga duart e tij dolën disa përkthime dhe ai vetë, me trastën e librave në krahë, merrej me shitjen e përkthimeve dhe të abetareve të veta.

“Të-bërëtë dhe të dalët” (toskërisht 1880), “Nomi i dytë” (toskërisht 1882) “Fjalët e urta të Solomonit dhe Vivla e Isaisë” (toskërisht 1884). “Systema diellore dhe Jetëshkronja e njerëzvet të ndriçim”, shkruar më 1885. Ka lënë dorëshkrim “Kriesa”, “Të dalët gegërisht”, si edhe disa shkrime të tjera që nuk janë gjetur. Më 1882 boton në Stamboll me licencë prej Ministrisë së Arsimit të Perandorisë Osmane një gramatikë shqipe në dialektin toskë (Grammatiki tis alvanikis glossis). Pas vdekjes të së shoqes një vit pas vdekjes së tij, dorëshkrimet, fjalori dhe çdo gjë që kishte lidhje me rilindasin mbetën te shtëpia e dhëndrit, Dhimitër Bibasë, i shoqi i Kleopatrës. Vepra themelore e Kristoforidhit, fryt i një pune njëzetvjeçare, është “Fjalori i gjuhës shqipe” me 11.675 leksema i përpiluar në toskërishte me alfabet të mbështetur në shkronja greke dhe i botuar më 1904 në Athinë, botuar në Tiranë më 1961. Në të janë përjashtuar shumica e huazimeve, veçanërisht orientalizmat dhe greqizmat dhe bëhen përpjekje për të shpjeguar etimologjinë e fjalëve. Kristoforidhi gjithashtu ka lënë tregimin e parë prozaik origjinal në gjuhën shqipe e njëkohësisht tregimin e parë për fëmijë, “Gjahu i Malësorëvet” (Hieja e Tomorrit) në të dy kryedialektet. Shkruar më 1884 dhe botuar për herë të parë më 1902 nga “Albania” e Konicës në Londër./Gazeta Panorama 

Hyrje
Për jetën dhe veprën e Naimit janë shkruar shumë monografi, janë zhvilluar konferenca shkencore brenda dhe jashtë vendit, kombëtare dhe ndërkombëtare. Naimi pati tri burime të kthjellëta, ku piu ujë frymëzimi: poezinë popullore, poezinë e Lindjes dhe atë të Perëndimit. I njihte mirë, por i tejkaloi revolucionarisht bejtexhinjtë. Ndërkohë në poezinë e tij vërehen ndjeshëm figurat letrare si personifikimi, simboli, epiteti, hiperbola, krahasimi dhe metafora me prejardhje folklorike, dhe pati sukses, sidomos me apostrofën. Ai jetoi e veproi në shekullin XIX kur vetë koha të orientonte për veprimtari letrare, diturore, politike e atdhetare me kontekst kombëtar, jo vetëm në Shqipëri, por në Ballkan e më gjerë. Ndoshta kjo hulli e lëvizjes kombëtare i pëlqente shumë poezitë e Naimit. Ai u ndikua nga folklori, por pa dyshim edhe vjershërimi i tij ka ndikuar në poezinë popullore. Sot e kësaj dite këndohen pjesë të teksteve të tij poetike në krahina si Kruja, Skrapari, Gramshi, Korça, Pogradeci, Manastiri, Krutja e Sipërme, Labëria, etj.

1. Burimet nga historia e letërsisë shqiptare
1.1. Faik Konica. Kujtojmë se Faik Konica ka dy qëndrime për Naimin, njërin pozitiv dhe tjetrin negativ, apo “tallës” siç e quan vetë Konica. E vlerëson shumë si atdhetar dhe shkruan për të: “…një dashës i thellë i Shqipërisë, i cili, si zgjonjës i Kombit, bëri shërbime të pavdekura edhe ka pakë shokë në historin’ e rilindjes s’onë.”[1]. Po aty, duke pasur koncepte të larta për vjershërimin, ai nënvizon se vjershësia është mjeshtëri e bukur, një art, se vjershësia është sheshi i cilësisë jo i sasisë, se shkrimi i vërtetë i kursen fjalët, se shkrimi i vërtetë i zgjedh fjalët, se shkrimi i vërtetë, në varg a në frazë ka muzikën e veçantë të tij. “Duhet me tingullin e tij t’i pëlqejë veshit”[2] – shkruan Konica. Ai i quan vjershërimet e Naimit “një lumë të paqëndruar fjalësh të shtypura në formë vjershe, pallavra, tototo-e-tatata, që zënë një vënt me rëndësi në historin’ e lëvizjes kombëtare. Janë dokumenta propagande politike të vlefshme dhe asgjë tjatër”[3].
1.2. Dritëro Agolli. Dritëroi e ka dashur dhe e ka vlerësuar shumë Naimin, dhe ka shkruar në linjën e Naimit në kohë të re me individualitetin e tij krijues të përkryer. Agolli i drejtohet Naimit e i thotë: “Punove mirë, usta!” Neve na kujton se Naimi është fëminia e poezisë sonë, se ai shkroi poema e vjersha, shkroi këndime e punime pedagogjike, shkroi fjalë të urta dhe esse. Dhe më tej Agolli thekson se N. Frashëri është i pari në poezinë shqipe që krijoi poemën sintezë, poemën pa personazhe e episode, si Bagëti e bujqësia dhe Bukurija.
Nuk ka sesi një shkrimtar dhe njeri i madh si Dritëroi, i cili gati e adhuronte Naimin, të shkruajë qysh herët edhe këto vërejte të pakontestueshme: “Krahas vargjeve të shkëlqyera, do të gjesh vargje naive gjer në bejte, krahas mendimeve më të përparuara të kohës së vet, do të gjesh edhe mendime që nuk janë të denja për atë. Por i padiskutueshëm mbetet ideali i tij i madh: lufta për lirinë e Atdheut” [4].

1.3. Ismail Kadare. Kadarejaka bërë parathënien [5] e vëllimit me poezi e pjesë të zgjedhura të Naimit, me 181 f., ku janë përfshirë 81 njësi poetike, botuar në nderim të 100-vjetorit të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit. Ndër të tjera, thotë se nuk mund të lexosh Naimin pa menduar Shqipërinë dhe kjo është cilësiae parë e tij, madhështia dhe fati i tij. Vepra e tij e gjerë e plot dritë, që mund të quhet pa frikë universi naimjan, ka në qendër të vet pikërisht atdheun dhe lirinë; poema Histori e Skënderbeut e Naim Frashërit do të ishte për rilindësit tanë si një kalë lufte. E vlerëson që diti të fluturojë bukur mbi gjeografinë poetike të poezisë orientale dhe asaj romantike perëndimore. Duke folur për kufizimet e veprës së Naimit dhe të rilindësve të tjerë, është me rëndësi të kuptojmë ç’ka shkruan Kadare: “Në fund të fundit, duke thënë kufizimet e tyre netregojmë se i nderojmë ata, ashtu siç do të tregonim mosnderimin tonë duke mos i përmendur ato” [6].
1.4. Dhimitër Shuteriqi. Pasi vlerëson se romantizmi shqiptar i arriti kulmet e tij me De Radën e me Naimin, ndalet edhe tek stili e Naimit, që, sipas Shuteriqit, shquhet nga ato veti të lirizmit të tij. “I thjeshtë e i ngrohtë, ai e afron lexuesin menjëherë, e bën të ndiejë ëmbëlsinë e një shpirti të përgjëruar, tek i cili rri ndezur gjithmonë një flakë dashurie për njeriun, dashuri, që së pari, e ndien lexuesi vetë” [7]. E ç’mund t’i kërkosh më tepër një poeti, një shkrimtari të madh për arritjen e misionit të tij nga ç’ka nënvizon prof. Shuteriqi për poetin tonë kombëtar?! Studiuesi me të drejtë ka vërejtur se me Naimin filloi në Shqipëri një periudhë e re në historinë e letërsisë dhe kulturës. Vepra e tij është si një gur themeli. Naimi krijoi një vepër poetike të gjerë e në kaq gjini, vepër që pati një ndikim aq të rëndësishëm e të paprerë mbi brezat e poetëve dhe shkrimtarëve që erdhën pas vdekjes së tij. Ajo vepër hyri ashtu edhe në bazën e gjuhës letrare shqipe, duke mbetur, edhe nga kjo anë, një vepër madhore [8]. Pa u hapur shumë, mund të lavdërojmë punën e profesorit në studimin e origjinës së vjershës Fyelli, sepse e shpie më tej atë ç’ka shkruan prof. Çabej, se ajo “është inspiruar” [9] nga një vjershë e Rumiut. Shuteriqi e quan “një rikrijim që s’e ndan dot nga vjershat origjinale të Rumiut”[10]. Naimologu i parë serioz shqiptar, prof. Shuteriqi ka lënë në dorëshkrim një varg veprash të papërfunduara, ndër to Fjalorin e Naim Frashërit, që u botua kohët e fundit nga Akademia e Shkencave e Shqipërisë.
1.5. Rexhep Qosja. Përpos sprovave të hershme, Qosja ka dy punime të rëndësishme për profilin e Naimit: Panteoni i rralluar dhe Porosia e madhe. Ndonëse jo botim i mirëfilltë kritik, edhe pse, siç u shprehëm, pati gjurmë të shkelura për një vështrim më sy më sy me veprën letrare të Poetit, punimet e shumta të kërkimit këmbëngulës të Qosjes për Naimin janë një bibliotekë më vete në funksion të Naimistikës. Akademiku merret me Poetin qysh me tekstin Historia e letërsisë shqipe. Romantizmi, veçanërisht në vëll. 3 (Prishtinë, 1986, kap. 10), në përmbledhjen Panteon i rralluar me studime, kritika, ese (Prishtinë, “Rilindja”, 1973, ribot.: Tiranë, Sh. B “Naim Frashëri”, 1988, f. 15-88), me monografinë Porosia e madhe, kushtuar veprës së Naim Frashërit, në tri ribotime (Tiranë, “Naim Frashëri”, 1989; 504 f.; Prishtinë, “Rilindja”, 1990, 606 f.; Tiranë, Toena, 2000, 580 f.). Ndër të tjera mund të theksojmë se prof. Qosja ka përgatitur për shtyp veprën e Naimit dhe ka bërë parathënien e teksteve botuar në Prishtinë, në vitin 1978, sidomos ribot. 2 të plotësuar nga “Rilindja”, 1986, në 7 vëllime, nga të cilat, në vëll. 1: Ëndërrime, Bagëti e bujqësija, Dëshir’ e vërtetë e shqipëtarëvet, Luletë e verësë, Dashuria, në 234 faqe; në vëll. 2: Vjersha për mësonjëtoret e para, Parajsa dhe fjalë fluturake, Fletore e bektashinjet, Shqipëria, Pellazgët-Shqipëtarët, në 194 f.; vëll. 3: Histori e Skënderbeut në 325 f.; vëll. 4: Qerbelaja, 291 f.; vëll.5: E këndimit çunavet këndonjëtoreja I, E këndimit çunavet këndonjëtoreja II, Istori e përgjithëshme për mësonjtoret të para dhe Istori e Shqipërisë, 240 f.; vëll. 6: Dituritë për mësonjëtoret të para, Gjithësia, Mësime, Katër stinët, Iliadhë e Omirit, Letërkëmbimi në 259 f. dhe në vëll. 7: Porosia e madhe: monografi mbi krijimtarinë e Naim Frashërit. Ky botim, që është përfshirë si vëllimi i shtatë në Vepra të Naim Frashërit, ka: në f. 7-14: Kronologjia e jetës, në f. 577-578: Bibliografia e veprave në gjuhën shqipe, në f. 579-593: Bibliografia kronologjike e shkrimeve mbi krijimtarinëe tij dhe në f. 595-601: Treguesi i emrave. Gjithashtu autori ka përgatitur për botim veprën e Naim Frashërin në 6 vëllime edhe në Tiranë, tek “Toena”, gjatë vitit 2007, ku përshihet poezia dhe proza, tekstet mësimore, letërkëmbimi në letërsi (letërsia epistolare), letërsia fetare bektashiane e tij, botuar në 1892 faqe. Vlen për t’u përmendur vëmendja që ai i ka kushtuar përmbledhjes me vjersha të shkruara në persisht: M(ehmed) Naim Frasari, Tahayyùlat, Mihran Matbaasu, Istanbul 1301 (1884); Naim Frashëri, vepra 1, zgjodhi e përgatiti për shtyp Rexhep Qosja, Prishtinë, 1978 (tok me Luletë e verësë dhe Bagëti e bujqësija.
1.6. Jorgo Bulo. Nga specialistët e fushës, gjykohet se Jorgo Bulo ka realizuar punimin më të plotë për Naimin, monografinë: Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit (Tiranë, “Shkenca”, 1999 në 199 f.), ku spikat kritika e mirëfilltë shkencore dhe interpretimi i poezisë lirike të Naimit. Ai e quan Naimin poet i ringjalljes kombëtare dhe kulturore të shqiptarëve dhe veprat e tij formuese të ndërgjegjes gjuhësore të kombit. Ndërkohë ai shquan “dy paralele poetike: Rumiu dhe Naim Frashëri” [11], duke shprehur praninë e frymës dhe të motive të poezisë persiane, veçanërisht të poetit të madh mistik Xhelaledin Rumiut (1207-1273). Ndikimi i Rumiut ndihet në shumë prej lirikave të filozofike të Naimit. Është vënë gishti mbi lirikën Fyelli të Naimit, që vjen si frymëzim, e dikujt mund t’i duket edhe si një sozì, e poezisë së njohur antologjike Kënga e kallamit, e përkthyer në shumë gjuhë të botës, në disa syresh me titullin Kënga e fyellit. Nuk është rasti të bëjmë ballafaqime tekstore e zbërthime, se i kanë bërë të tjerët më parë, por vlen të ravijëzojmë parashtresën në formë hipoteze të prof. Bulos për këto probleme që hasen. Sipas tij, janë një tip i caktuar krijimesh të Naimit, që ne do t’i quajmë “vjersha me subjekt anekdotik”, (të dyshueshme për karakterin e tyre origjinal) e që duhet t’i përkasin të njëjtit burim, Rumiut. Në këtë kontekst, ne e lexojmë profesor Bulon kështu: Sot, si duket dhe në plotësim të merakut të profesor Cipos, qysh më 1936, i kemi mjetet të dallojmë ç’ka marrë hua Naimi dhe ç’është bijë e frymëzimit të tij. Këto vërejtje nuk e ulin aspak emrin e madh të poetit tonë kombëtar, përkundrazi e pastrojnë atë nga mjegullnajat dhe profili i tij quhet më i kthjellët, më poetik, më kombëtar, më universal. Në dy veprat e tij Magjia dhe magjistarët e fjalës (Tiranë, “Dituria”, 1998, me 324 f.) dhe Tipologjia e lirikës së Naim Frashërit (e sipërcituar), akademiku shqiptar e shikon Naimin si poet romantik, që u dha flatra në poezi përsiatjeve për lirinë e shpirtit njerëzor dhe meditimeve ekzistencialiste për jetën dhe vdekjen, për qenien edhe mosqenien dhe për dhembjen njerëzore. Lirizmi filozofik dhe lirizmi poetik i Naimit, sipas Bulos, përfshijnë tërësinë e krajatës njerëzore; ai synonte të rindërtonte njeriun dhe të shprehte kompleksitetin e shpirtit njerëzor, luftën e përjetshme që zhvillon brenda tij midis engjëjve të së mirës dhe demonëve të së keqes, duke poetizuar anën fisnike të natyrës njerëzore, tek e cila shihte forcën dhe madhështinë e Krijuesit. Poeti, mendimtari dhe edukatori i kombit, Naimi ynë, tashmë nuk është vetëm më kombëtari, por dhe më universali poet i letërsisë shqipe edhe në një vështrim tjetër. Në radhë të parë ai është një fenomen ndërkulturor. “I ndodhur në kryqëzimin e kulturave dhe të traditave poetike lindore dhe perëndimore, ai i treti në poezinë e tij këto tradita dhe nuk mbeti skllav i tyre, as vetëm poet i shprehjes gjuhësore shqipe, por edhe persishte, turqishte e greqishte” [12] -kumton prof. Bulo në Konferencën Shkencore “Naim Frashëri – 160-vjetori i lindjes”, që i zhvilloi punimet më 25 maj 2006 në Universitetin “Ismail Qemali” në bashkëpunim me Akademinë e Shkencave të Shqipërisë, Institutin e Gjuhësisë dhe i Letërsisë.
1.7. Shaban Sinani. Ndër studiuesit e sotëm shqiptarë më të njohur, prof. Sinani kujdeset ta shikojë shëmbëlltyrën poetike dhe atdhetare të Naimit kudo ku shfaqet, me synimin e vetëm që poetin tonë kombëtar të njohim në plotëri, jo me pjesë të zgjedhura. Sinani e cilëson Naimin si Rumi shqiptar, ndërkohë që ka rezerva për njohjen thellë të poetit tonë. Sipas tij, kemi ende një këndvështrim të paplotë dhe pothuaj vetëm për letërsinë që ai ka shkruar në gjuhën shqipe.

2. Këndvështrime të studiuesve të huaj për Naimin
2.1. Seyed Ahmad Hoseini Alast për hijeshinë poetike të Naimit. Si një dijetar i kthjellët i kohës së re, profesori iranian Hoseini Alast e shikon profilin e Naimit miqësisht dhe me vërtetësi shkencore. Kulturologu i njohur na kujton se Irani ishte vendlindja e poezisë dhe e poetëve të mëdhenj, si Rudaki, Firdeusi, Hafizi, Sadiu, Moulana, Khajami, Atari, Naser Khosro, Bideli, Nazimi Ganxhaviu etj. Sipas tij, poezitë e poetëve të mëdhenj iranianë ishin kaq tërheqëse dhe të pasura dhe me përmbajtje kuptimplote e muzikalitet të këndshëm, saqë magjepsin poetët, letrarët dhe intelektualët e shkencave në Lindje dhe në perëndim të rruzullit tokësor. Studiuesi S. A. Hoseini Alast shkruan: “Pasioni dhe dashuria e poetëve dhe e njerëzve të mëdhenj të kulturës dhe letërsisë si Dante, Gëte, Monteskie, Naim Frashëri, Frazi Mostar, Ikbal Lahori etj., është dëshmi e këtij pretendimi” [13] Më tej, duke trajtuar bashkëveprimin qytetërues dhe shkëmbimin kulturor me Iranin e madh në kohën e Perandorisë Osmane, përmend Muhamed Naim Frashërin si tablo dhe simbol të fushëpamjes së këtij bashkëveprimi. Sipas studiuesit, Naimi përvetësoi me kaq mjeshtëri gjuhën dhe letërsinë perse, saqë sot, pas afro një shekulli e gjysmë magjeps lexuesit e tij, si ata iranianë, ashtu edhe ata shqiptarë. Studiuesi iranian e quan Naimin tonë poet të fuqishëm dhe, si duket, për kontributet e Naimit në iranologji, e cilëson mendimtar iranian dhe persishtfolës. Jo vetëm me hartimin e gramatikës së gjuhës së re perse u imponoi të gjithëve dominimin e mjeshtërisë së tij. Vepra Ëndërrime është dëshmia më e madhe e fuqisë dhe aftësisësë tij në letërsinë perse”. Quajmë shumë të rëndësishme qartësinë me të cilën S.A. Hoseini Alast shkruan: “Naim Frashëri në krijimin e poezive perse nuk ishte imitues, por as edhe amator, por një poet i thellë dhe i zoti dhe një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe letërsisë perse. Kjo specifikë dhe aftësi e tij bëhet shkas që një lexues i gjuhës perse të mendojë që autori i këtyre poezive është një poet dhe një letrar i madh iranian” [14].
3. Çfarë shkruan Robert Elsie për Naimin?
Vepra e kryerilindësit shqiptar ka tërhequr dhe vëmendjen e studiuesve perëndimorë. Studiuesi kanadez, Robert Elsie, pasi pohon se Naimi konsiderohet sot si poeti kombëtar i Shqipërisë, bën një udhëtim të shkurtër retrospektiv në fëmijërinë e autorit, bazat e shkollimit, formimin e tij arsimor dhe kulturor, ku nuhat dhe traditat shpirtërore të Orientit, me të cilat u gatua në vogëli, në teqenë e bektashinjve të vendlindjes, ndërtuar qysh në vitin 1781 nga Tahir Skënderasi (Nasibi Tahir Babai) në Frashër të Përmetit. Në gjimnazin “Zosimea” të Janinës “mori bazat e shkollimit klasik sipas sistemeve perëndimore” [15]. Në këtë gjimnaz prestigjioz e me emër, i krahasueshëm me një universitet për kohën, Naimi studioi greqishten e vjetër e të re, frëngjishten, italishten, si dhe gjuhët orientale privatisht. Sipas studimit të Elsie-t, kuptojmë se me kalimine viteve, frashërlliu e ndjeu veten më të afruar e të lidhur me fenë e tij panteiste bektashiane, me poetët klasikë persianë e me epokën e iluminizmit frëng. Arsimimi në Janinë e bëri atë shembull të shkëlqyer të një intelektuali osman të fundshekullit XIX të familjarizuar njësoj me të dy kulturat, me atë perëndimore e me atë orientale. Na duket se në kërkimet e tij studimore, Elsie i mëshon më tepër vëmendje kulturës fetare të poetit tonë të shquar, se sa botës poetike të tij, në lirikat romantike, ku qëndis me ngjyra shpirti vargje për natyrën e bukur shqiptare, për dhimbjet, hidhërimet, shqetësimet e gëzimet personale, familjare a sociale. Elsie na paraqet një jetëshkrim të mjaftueshëm, thekson tiparet e Naimit, si panteizmin e universalitetin, ku veçon sektin e fshehtë panteist bektashi, i cili mishërohej dukshëm në qenien dhe shpirtin e frashërlliut tonë si një besim liberal, si një fe e re, me rrënjë edhe në Kuranin e myslimanëve, edhe në Biblën e të krishterëve, dëshirë, që e gjejmë edhe në mesazhet që na vijnë nga vargjet e poezisë popullore “Dy këmbat mbajnë një urë/ të shkojnë turq e kaurë” [16]. Naimi njihet botërisht për bindjet e tij bektashiane, të cilat i përsiati mirë në Fletoren e bektashinjtë (Bukuresht, 1896), ku përsëri ravijëzohen dallueshëm ngjyrat e forta kombëtare. Një tjetër vepër e kësaj natyre është Qerbelaja (Bukuresht, 1898) njëpoemë epike fetare shiite, me karakter narrativ, pa ndonjë hero ose personazh kryesor, me temë krejtësisht fetare, ngritur me njëzet e pesë këngë, që flet për betejën e përgjakshme të Qerbelasë, në vitin 680 të erës sonë, ku u vra Huseini, nip i profetit Muhamed.
Nga leximi i tekstit, shprehemi se Elsie e trajton me interes Naimin dhe mendojmë se e njeh mirë veprën e tij, të cilën e përmend me saktësi, duke respektuar kriterin kronologjik. Në këndvështrimin e tij, na paraqet panoramën e njohur letrare e diturore të naimiadës. Na duket se studiuesi i ka mëshuar më shumë letërsisë fetare të autorit, sesa asaj së mirëfilltës artistike. Diku Elsie shprehet: “Rëndësia e Naim Frashërit si poet i Rilindjes e madje si “poet kombëtar” qëndron jo aq në talentin e shprehjes letrare e as në nivelin artistik të poezisë së tij, sesa në mesazhet sociopolitike, filozofike e fetare që përcjell, të cilat synonin para së gjithash vetëdijen kombëtare dhe, duke ndjekur traditën bektashiane, të arrihej një kapërcim i ndarjeve fetare brenda vendit.” [17]. E respektojmë trajtimin që i bën Elsie si fetar në besimin e tij, por në rrafshin e letërsisë artistike do të na interesonte më tepër trajtimi deri në detaj i letërsisë naimiane, për të cilën ne e nderojmë. Nga që studiuesi përmend vetëm telegrafisht: “Ndër botimet në gjuhë të huaj,…[tri pikat janë tonat se vazhdon teksti, por nuk ka interes për ç’ka do të shprehim, A. H, M. M] Tahayyulat, Kostandinopojë 1884 (Ëndërrime), një përmbledhje 200 faqesh me poezi persiane; … ”. Kaq. Të thuash që Elsie nuk e ka njohur këtë vepër të Naimit, nuk shkon, sepse pas 1971-shit të Tiranës dhe 1972-shit të Prishtinës, pati herë pas here botime, duke arritur tek botimet e “Toenës”, 2007, të “Naimit” 2012, me 143 faqe, shqipëruar dhe shpjeguar nga Vexhi Buharaja, me një hyrje të botuesit Naim Zoto, plotësuar me studime nga Faik Konica, akademik Jorgo Bulo e prof. dr. Shaban Sinani (nga f. 85-143). Ndoshta Elsie-t nuk i intereson të operojë imtësisht për të shkruar mbi talentin poetik të Naimit, që te Ëndërrime, siç thonë dhe studiuesit bashkëkohorë të letërsisë shqipe, Naimi arrin majat letrare. Si duket, ai është mbështetur në studimin monografik të prof. Shuteriqit, i cili dhe ai e citon vëllimin me lirika të Naimit në persisht me titullin jo të saktë Ëndërrimet, dhe jo siç e ka titulluar autori Ëndërrime=Tehajjulat.
Sipas Elsie-t: “Me rëndësi të madhe për të njohur sektin panteist të fshehtë bektashi është Fletore e Bektashinjet… Frashëri besonte se besimi liberal bektashí, me të cilin ai qe lidhur që në fëmini në Frashër, një ditë do të mbisundonte si fe e re Shqipërisë. Përderisa ky besim i kishte rrënjët edhe në Kuranin mysliman, edhe në Biblën e krishterë, ai mund të përforconte unitetin midis njerëzve me fe të ndryshme. Më tej studiuesi sqaron se fletorja përmban një paraqitje hyrëse të fesë bektashiane dhe dhjetë vjersha fetare që japin një tablo të rrallë për besimin e këtij sekti, i cili në shek. XIX luajti një rol të rëndësishëm për mbijetesën e kulturës shqiptare, sidomos me përhapjen fshehurazi të librave shqip. Një studiues i huaj, si R. Elsie, aq më tepër gjeografikisht shumë i largët me vendin tonë të vockël, të bën ta admirosh vetëm për shprehjen aq të vyer për ne, sikur të ishte shqiptar. Po citojmë dëshirën dhe porosinë e tij për poemën Bagëti e bujqësija, “vargjet e së cilës çdo fëmijë shkolle në Shqipëri i di ose duhet t’i dijë përmendsh”[18].

Përfundime
Naim Frashëri është autor i gjithsej njëzet e dy veprave; katër në turqishte, një në persishte, dy në greqishte dhe pesëmbëdhjetë në shqipe. Janë bërë disa konferenca shkencore në Shqipëri kushtuar Naimit. Edhe në Universitetin “Ismail Qemali”, Vlorë është zhvilluar një konferencë shkencore më 25 maj 2006 në nderim të 160 vjetorit të lindjes së poetit tonë kombëtar. Ndërsa Simpoziumi Ndërkombëtar “Analizimi i mendimeve të Naim Frashërit” në Teheran këtë 5 mars 2018 i jep një frymëmarrje më të gjerë, një vizion të ri ndërkombëtar, falë veprimtarisë së figurës së atdhetarit dhe bilbilit të shqipes, si fjalë çelës e forcimit të dialogut kulturor mes Iranit dhe Shqipërisë. Sikurse ne që e shijojmë hijshëm estetikën e fjalëve të reja që krijoi Naimi, edhe iranianët ndihen të nderuar dhe kanë të drejtë të krenohen me të jo vetëm për botimin e tekstit Gramatikë e persishtes me një metodë të re, (Kavâid-i fârisiyye dar tarz-i nevîn), Kostandinopojë, 1871, me 64 f., por shpirtërisht me faktin që Naimi ynë fluturimin e parë poetik e nisi persisht me “Tahayyulat” (“Ëndërrime”), Kostandinopojë, 1884, me 66 f. [200 faqe]. Po ai përktheu turqisht librin e parë të Iliadës së Homerit Ilyada, Kostandinopojë, 1886; shkroi e botoi në greqisht poemën “Ho alêthês pothos tôn skypetarôn” (Dëshira e vërtetë e shqiptarëve), Bukuresht, 1886, ku nëpërmjet gjuhës poetike, u parashtronte qëllimet e lëvizjes kombëtare grekëve e sidomos shqiptarëve të jugut, shumë nga të cilët në atë kohë për arsye shkollimi mund të lexonin vetëm në greqishte.
Duhet të pranojmë se në përmbledhjen lirike Luletë e verësë, Naimi u këndon bukurive të fshatit shqiptar në 23 vjersha me kumbim të plotë. Këtu filozofia panteiste e edukatës së tij bektashiane dhe ndikimi i fuqishëm i klasikëve persianë harmonizohen bukur me idealizmin atdhetar – një letërsi artistike kjo në shërbim të qëllimeve të identitetit kombëtar. Ndër vjersha të tilla janë: Jeta, Koh’ e shkuarë, Fyelli, Zëmëra, Të vdekuritë, Bilbili, Gjuha jonë, Perëndia, apo vjersha Shpreh, aq tipike për prirjen e re filozofike të letërsisë shqiptare që solli Naimi.
Akademiku Ali Aliu shtron pyetjen: “Pse vazhdon të shkëlqejë ylli poetik i Naimit, më i madhi në qiellin tonë letrar?” – dhe po kësaj pyetje ai ia jep vetë përgjigjen: “Naim Frashëri mbeti i tillë se gjenialisht e ndjeu qartë aspiratën historike, ndjeu nevojën e shpirtit e të mendjes kombëtare, hetoi zjarrin gjysmë të ndezur të shtresuar gjatë shekujve, ndjeu dhe preku atë që është vizion dhe ëndërr shekullore e përbashkët e shqiptarëve, prandaj vepra e tij vazhdon të ushtrojë ndikim të dorës së parë mbi botën shpirtërore të shqiptarëve.” (Ali Aliu, Refleksione letrare, f. 10). Kohët shkojnë e rrjedhin vitet, por në tërësi, vepra e Naim Frashërit është brerorja kuptimore, morale dhe estetike e letërsisë së madhe të lëvizjes së Rilindjes Kombëtare, e cila është nëna biologjike, artistike dhe estetike e letërsisë bashkëkohore shqipe.
Paradigma e studiuesit iranian S.A. Hoseini Alast se Naim Frashëri në krijimin e poezive perse nuk ishte imitues, as amator, por një poet i thellë dhe i zoti dhe një letrar i gjithanshëm i fushës së gjuhës dhe letërsisë perse, na bën të mendojmë më gjerë, më me dashuri e vërtetësi, pa dyshuar ku dhe kur s’duhet, por së vërtetës t’i gjejmë rrënjët dhe të dimë t’i tregojmë dhe intrepretojmë.
Nderim për mençurinë e mendimit të nderimtarëve iranianë, Organizatën e kulturës dhe komunikimit në Iran, Universitetin “Tarbiat Modares”, Fakultetin e Shkencave Shoqërore dhe Sekretarinë e Simpoziumit Ndërkombëtar “Naim Frashëri”, Teheran (Iran), për vlerësimin e Naim Frashërit tonë, që u tret si qiriri jo vetëm për Atdheun e tij, por edhe për fqinjësi të mirë, edhe për “mbrothësi”, përparim e mirësi midis popujve tanë me miqësi të vjetër!

Shënimet
1. Konica, Faik: Vepra, Tiranë, Konica, 2007, f. 159, shih dhe: Dielli, 28 korrik 1937.
2. Konica, Faik: vep. cit., f. 156.
3. Po aty, f. 154.
4. Agolli, Dritëro: Arti dhe koha. Artikuj kritikë, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1980, f. 6 (shkrim i botuar më parë te : “Nëntori”, nr. 5, 1971, f. 3-5; shih dhe: Naimi 1, antologji poetike, Tiranë, Argeta-LMG, 1996, f. 8.
5. Kadare, Ismail: “Parathënie në Naim Frashëri, poezi, 100-vjetori i Lidhjes Shqiptare të Prizrenit 1878-1978, Tiranë, “Naim Frashëri”, 1977, III-XVII.
6. Kadare, Ismail: vep. cit., X.
7. Shuteriqi, Dhimitër S.: Naim Frashëri. (Jeta dhe vepra), Tiranë, “8 Nëntori”, 1982, f. 223.
8. Shuteriqi, Dhimitër S.: Naim Frashëri, jeta dhe vepra e tij. Vepra të zgjedhura, Vëll. I, Akademia e Shkencave të RPSSH, Tiranë: 1980, f. 67.
9.Çabej, Eqrem: Elemente të gjuhësisë e të literaturës shqipe, Tiranë, 1996, f. 48.
10. Shuteriqi, Dhimitër, Naim Frashëri – Jeta dhe vepra, … f. 85.
11. Seminari XVIII Ndërkombëtar për gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqipe, përmbledhje e ligjëratave, referimeve, kumtesave dhe diskutimeve. Akademia e Shkencave, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Universiteti i Prishtinës, Fakulteti i Filologjisë, Tiranë 19-31.08.1996, Tiranë, Toena, 1996 f. 375.
12. Bulo, Jorgo: Poet i ringjalljes kombëtare dhe kulturore të shqiptare, “Perla”, 2006, nr. 2 (41), f. 27.
13. Seyed Ahmad Hosseini Alast, Naim Frashëri dhe hijeshitë poetike, “Perla”, 2009, nr. 2 (78), f. 6.
14. Seyed Ahmad Hosseini Alast, vep. e cit., f. 8.
15. Elsie, Robert, Histori e Letërsisë shqiptare, Tiranë-Pejë, “Dukagjini”, 1997, f. 174.
16. Regjistruar në fshatin Kallarat (Lumi i Vlorës), nga bartësi Llambro Hysaj, dtl.1952, me arsim të lartë (arkivi vetjak, Albert Habazaj).
17. Elsie, Robert, vep. e cit., f. 175.
18. Po aty, f. 176.

Përktheu në persisht: Medrit MUSTAFARAJ

Një specie dinozauri e zbuluar rishtazi në Provincën Neuquén të Argjentinës është bërë anëtari më i vjetër i njohur i familjes rebbachisaurid , duke ofruar njohuri kyçe mbi evolucionin e barngrënësve me qafë të gjatë gjatë periudhës së vonë të Kretakut. I quajtur Cienciargentina sanchezi, zbulimi përshkruhet në detaje në një studim të kohëve të fundit të botuar në Cretaceous Research dhe hedh dritë mbi mënyrën se si sauropodët u përshtatën dhe u diversifikuan në Amerikën e Jugut gati 94 milionë vjet më parë.

Mbetjet fosile u gërmuan nga Formacioni Huincul në Pellgun Neuquén, një rajon në Argjentinë tashmë i njohur për prodhimin e gjetjeve të mëdha paleontologjike. Kjo specie e re, Cienciargentina sanchezi, paraqet tipare skeletore që e identifikojnë qartë atë si një rebbachisaurid primitiv – një nëngrup brenda familjes më të gjerë të sauropodëve diplodokoidë . Kockat, veçanërisht rruazat, shfaqin disa karakteristika të dallueshme duke përfshirë forma vertebrale amfikoeloze deri pak opistokoeloze, të cilat shënojnë një divergjencë nga speciet më të prejardhura brenda prejardhjes. Fosilet zbuluan të dhëna rreth anatomisë së kafshës: një qafë të gjatë dhe fleksibile , gjymtyrë të pasme që mbajnë peshë dhe tregues të tjerë morfologjikë të një stili jetese katërkëmbësh që hanë bimë.

“Kjo specie e re i shtohet listës së sauropodëve rebbachisaurid të dokumentuar në Formacionin Huincul”, tha Salgado . Ai dhe Simón identifikuan tiparet kryesore skeletore që konfirmojnë statusin e dinozaurit si një formë e hershme e këtyre barngrënësve me qafë të gjatë.

Ndër elementët anatomikë më të spikatur ishin vertebrat cervikale , të cilave u mungonin epipofizat që shihen zakonisht në diplodokoide të tjera, dhe vertebrat dorsale që zbuluan forma kalimtare të shtyllës kurrizore. Këto struktura janë çelësi për të kuptuar se si evoluan sauropodët me kalimin e kohës. Duke krahasuar këto kocka me të dhëna të tjera fosile, studiuesit sugjerojnë që Cienciargentina sanchezi mund të përfaqësojë një nyje bazale në degën rebbachisaurid të pemës familjare të dinozaurëve. Fortësia e vertebrave tregon drejt një shtylle kurrizore të fortë dhe mbështetëse , duke i lejuar ndoshta këtij barngrënësi të mbrohet nga grabitqarët ose të përshkojë bimësi të dendur.

“Sauropodët e parë rebbachisaurid të Amerikës së Jugut u njohën në bazë të materialeve nga rrethinat e Villa El Chocón, nga formacionet Candeleros dhe Huincul”, tha Salgado . Këto shenja të hershme hapën derën për përparime të mëvonshme në identifikimin e specieve të reja.

Konteksti gjeologjik i vendit të fosileve ofron një sfond të vlefshëm për rindërtimin e ekosistemit në të cilin jetonte ky dinozaur. Gjatë Kretakut të Vonë, Pellgu i Neuquén ishte një fushë përmbytjeje e pasur me bimësi, duke ofruar ushqim të bollshëm për gjigantët barngrënës si Cienciargentina sanchezi . Paleontologët besojnë se presionet mjedisore gjatë kësaj periudhe – të tilla si ndryshimet në bimësi, terren dhe klimë – luajtën një rol qendror në nxitjen e diversifikimit të sauropodëve . Kjo specie e re duket se është pjesë e një tranzicioni më të gjerë evolucionar, duke lidhur diplodokoidet e hershme me pasardhës më të specializuar.

Bashkëpunimet midis institucioneve dhe përparimet në modelimin dixhital i kanë ndihmuar më tej shkencëtarët të rindërtojnë mënyrën se si ky dinozaur mund të ketë lëvizur, ushqyer dhe bashkëvepruar brenda habitatit të tij. Të kuptuarit e anatomisë funksionale të këtyre krijesave të lashta lejon një pasqyrë më të mirë se si strategjitë e të ushqyerit dhe modelet e lëvizshmërisë evoluan në kushte mjedisore në ndryshim. bw