“Vlora – Fjalor Enciklopedik”, një kontribut shkencor dhe historiografik

TAKIM KULTUROR DHE PËRURIM I LIBRIT  “VLORA – FJALOR ENCIKLOPEDIK ” I PROF.DR. BARDHOSH GAÇE

Msc.  Albert HABAZAJ, përgjegjës i  Bibliotekës Shkencore “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë

Siç shprehen dhe profesorët e shquar Akad. Shaban Demiraj, prof. Muin Çami, Ismet Elezaj e Farudin Krutaj, “ Fjalori Enciklopedik i Vlorës ” hartuar nga prof. dr. Bardhosh Gaçe, vjen si një vepër madhore për Vlorën, pas një pune të gjatë e të përkushtuar, duke gjurmuar në arkivat e vendit dhe ato të huaj, në shtypin e kohës dhe mjaft botime dokumentare, në kërkimet në terren dhe muze e dorëshkrime, përbën një vepër komlekse e të gjerë, duke pasqyruar jetën politike, ekonomike, kulturore, traditat dhe zakonet, si dhe përpjekjet e banorëve nëpërshekuj në luftrat për liri e çlirim
kombëtar.

Në faqet e këtij libri enciklopedik, zënë vend, materiale historike, kulturore nga e gjithë harta e Vlorës, qysh nga kohët e lashta e deri sot, të ruajtura madje dhe pasuruara, në muzetë historike dhe muzetë e gjalla!

Gjithashtu edhe figura të njohura, kontrubuese të shoqërisë, të gdhendura dhe të pasqyruara në faqet e tij, kanë zënë vendin e nderit! Gjuha e thjeshtë e përdorur, në pasqyrimin e ngjarjeve dhe të figurave është mbajtur parasasysh nga autori i respektuar, duke e bërë librin edhe më të thjeshtë, sa dhe me aq vlera të shumfishta për lexuesin!

Në nderim të festave të Nëntorit, na bëri bashkë një libër i shumëpritur: “ Vlora – Fjalor Enciklopedik ”, një libër, që siç thotë akad. Shaban Demiraj, – i mundimshëm, që nxjerr në sytë tanë pamjet e Vlorës, të dukshmet dhe të padukshmet.

Në një vepër me 1146 faqe, me më shumë se 2200 zëra, mbi 1600 fotografi e grafika, 32 faqe album ilustrues, për herë të parë, na ringjallet Vlora me gjurmët e saj historike dhe kulturore, peizazhi natyror dhe njerëzor, duke kapërcyer shekujt për të ardhur në ditët tona.

Brenda këtij libri shkencor dhe enciklopedik gjëmon Vlora ilirike me qytetërimet e saj në Amantie, Orik, Treport, Aulon, Olimpia, Mesaplik, Himarë, Kaninë e gjetkë; gjëmon Vlora e kohëve bizantine, e kështjellave dhe kalave, e qëndresës mesjetare kundër pushtimit të gjatë otoman, ku nxjerrin krye prijësit vlonjatë Komita Muzaka, Rugjina Balsha, Gjergj Arianiti, dhe më pas kryengritjet antiosmane të viteve 1834,1847, 1911 dhe Shpallja e Pavarësisë Kombëtare, që Vlorën e bëri Emblemë të Kombit.

Siç shkruhet në Fjalorin Enciklopedik të Vlorës, dy epopetë e mëdha, ajo e vitit 1920 dhe Lufta Antifashiste Nacionalçlirimtare (LANÇ) dëshmuan qartë shpirtin liridashës të Vlorës dhe
trevave të saj.

Në këtë enciklopedi zenë vend fshatra e qytete me etnokulturën e tyre, Himara dhe Labëria, Kudhës – Grehoti dhe Myzeqeja me tërë potencialet e tyre njerëzore, ekonomike, kulturore, zakonore, arkitekturën dhe veshjen, si dhe zhvillimet bujqësore, blegtorale dhe industriale.

Siç shprehet akad. Gjovalin Shkurtaj në artikullin e tij: “Mbi këtë lëndë të pasur e të qëmtuar me kujdes, mund të bëhen studime të tjera, pasi ajo është kthyer në një minierë me galeri të shumta”.

Jeta politike, shoqërore, kulturore, letrare, artistike dhe arkitekturore e Vlorës dhe trevave të saj me intelektualët, bujarët dhe luftëtarët e betejave të mëdha, i japin një dritësim të ri Vlorës, duke
e parë atë si një  meteor  të Çështjes Kombëtare.

Është kënaqësi për mua të çel këtë përurim e takim kulturor dhe të theksoj se një vepër e tillë enciklopedike i kishte munguar prej kohësh Vlorës, por autori skrupuloz pas 34 vjet pune kërkim në terren dhe studimi në arkiva, biblioteka e muzeume, brenda dhe jashtë vendit, e bëri të mundur realizimin e këtij monumenti shkencor dhe kulturor.

Mbas një pune kaq yë gjatë kërkimore – shkencore vërtet titanike të prof. Bardhosh Gaçes, më në fund, edhe Vlora ka Enciklopedinë e saj, këtë vepër madhore të merituar.

Organizatorë të veprimtarisë ishin Universittei “Ismail Qemali” Vlorë, Biblioteka Shkencore “Nermin Vlora Falaschi”, Fakulteti i Shkencave Humane dhe të Drejtësisë, Qendra e Studimeve Albanologjike, në bashkërendim me Shoqatën Atdhetare – Kulturore “Labëria” dhe Bashkia Vlorë.

U zhvillua kështu një veprimtari e nivelit të lartë akademik dhe atdhetar në Universitet, pikërisht në Bibliotekë, në strehëzën e ngrohtë të diturisë dhe kulturës dhe la mbresa të jashtëzakonshme krenarie për Vlorën dhe mirënjohjeje për autorin.

Në këtë aktivitet morën pjesë pedagogë, studentë, shkrimtarë dhe artistë të qytetit intelektualë, studiues, personalitete të kulturës dhe historisë lokale dhe kombëtare, pushtetarë dhe deputetë të Vlorës në Kuvendin e Shqipërisë.

Moderator: Albert Habazaj;

Në panel: Albert HABAZAJ, përgjegjës i  Bibliotekës Shkencore, Universiteti “Ismail Qemali” ;

Frosina Londo QYRDETI, zëvendës  rektor i Universitetit “Ismail Qemali”, Vlorë ;

Ermal DREDHA, kryetar i Bashkisë së Vlorës;

Vullnet SINA, deputet i Kuvendit të Shqipërisë;

Bujar LESKAJ, deputet i Kuvendit të Shqipërisë;

Flamur MAMAJ,  prefekti i Qarkut Vlorë;

Ermal MOÇKA, kryetar i Këshillit të Qarkut Vlorë .

Takimi kulturor dhe përurimi i librit

“VLORA – FJALOR ENCIKLOPEDIK  i prof.dr. Bardhosh GAÇE  sipas këtij programi  me kumtesa, diskutime, përshëndetje, si dhe dy poezi.

1.
Fjala e hapjes:  Msc. Albert Habazaj, përgjegjës i  Bibliotekës Shkencore “Nermin Vlora Falaschi”, Universiteti “Ismail Qemali”, Vlorë:  ““Vlora – Fjalor Enciklopedik ”, një kontribut shkencor dhe historiografik”;
2. Prof.as.dr. Frosina Londo Qyrdeti, zëvendës  Rektore e Universitetit  “Ismail Qemali”, Vlorë përshëndet në emër të Rektorit të Universittetit prof.dr Roland Zisi, i cili ishte ideator i
veprimtarisë, por për arsye pune nuk u ndodh në Vlorë;
3. Prof.as.dr Monika Hasani, Përgjegjëse e Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë, Fakulteti i Shkencave Humane dhe Drejtësisë, UV;
4. Dr. Ermir Xhindi, pedagog i Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë, FSHHD;
5. Deputeti Vullnet Sina, (Përshëndetje);
6. Kryetari i Bashkisë Vlorë Ermal Dredha, (Përshëndetje);
7. Dr. Edlira Çerkezi, pedagoge e Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë, FSHHD;
8. Dr. Bujar Leskaj, deputet, (përshëndetje);
9. Dr. Llukë Gjidede, përshëndetje në emër të Bregdetit;
10. Ahmet Demaj, kryetar i Shoqatës Labëria për degën e Vlorës;
11. Eqerem Canaj, shkrimtar; sekretar i Shoqatës së Shkrimtarëve dhe Artistëve “Petro Marko”, Vlorë;
12. Dr. Asime Feraj, specialiste e Qendrës së Studimeve Albanologjike dhe Ballkanistike, FSHHD;
13. Doc. Odise Çaçi,  historian, ish – pedagog në  Universitetin  “Ismail Qemali”, Vlorë;
14. Dr. Alta Azizi Haluci,  pedagoge e  Departamentit të Gjuhës Shqipe dhe Letërsisë, FSHHD;
15. Enver Memisha, studiues;
16. Dr. Pranvera Resulaj, deputete, pedagoge  në  Universitetin  “Ismail Qemali”, Vlorë;
17. Albana Hodo, mësuese, poete;
18. Drita Agaj, akovate, veprimtare;
19. Agim Ruka, mësues, poet, publicist;
20. Remzi Gjika, mësues, shkrimtar;
21. Apostol Basho, fotoreporter, poet popullor;
22. Prof. dr. Bardhosh Gaçe,  autori i Enciklopedisë së Vlorës falënderon organizatorët dhe disktutantët dhe shprehet që do të vijojë punë për plotësimin e zërave dhe botimin e vëllimit të
dytë të enciklopedisë së Vlorës..

Deputeti Vulnet Sina mbështetës i veprimtarive kulturore të Vlorës u shpreh se  “Vlora, fjalor enciklopedik” është përmendore e vërtetë e Vlorës historike. Me kënaqësi të veçantë mora pjesë sot në promovimin e librit të profesor Bardhosh Gaçes me titull “Fjalori enciklopedik i Vlorës”, mbajtur në ambientet e bibliotekës së universitetit “Ismail Qemali”.

Në afro 1200 faqet e kësaj vepre kolosale, lexuesi gjen të gjjtha pjesët e hartës së Vlorës, që nga Novosela, Qeparoi, Kuçi, Mesapliku, Selenica, Sevasteri që nga lashtësia e deri në ditët e sotme.
Në këtë vepër enciklopedike, zënë vend pasuritë historike, kulturore dhe artistike, të mbledhura ndër shekuj, të ruajtura madje dhe pasuruara, në muzetë historike dhe muzetë e gjallë, në qendrën
e themelimit të shtetit shqiptar. Koha është e çmuar për të gjithë, por fakti që profesor Gaçe nuk ka zgjedhur rehatinë, por sfidën e jashtëzakonshme të dijes e hulumtimit, më shtyu ta pyesja me kërshëri se si e organizonte kohën e tij duke ruajtur një produktivitet kaq të lartë intelektual.
Në fakt unë e di se e gjithë vepra e profesorit, do të ishte e pamundur pa vokacionin e tij patriotik, genin dhe nervin intelektual dhe dëshirën për t’i lënë trashëgimi brezave, vepra të cilët janë udhërrëfyes të vërtetë për Vlorën dhe gjithë Shqipërinë

Edhe deputeti tjetër i Kuvendit të Shqipërisë Bujar Leskaj, mbështetësi kryesor dhe i vijueshëm veprimtarive historiko – kulturore të Vlorës  e quajti këtë enciklopedi vepërn e jetës së prfesor Gaçes, që për ne është një bibliotekë në lëvizje.

U organizua nga shoqëria Bashkimi dhe u propagandua nga Mid’hat bej Frashëri në revistën e tij Lirija:”… ardhi një ditë e pëlqyerë për istorinë tonë, që të nisim liruar’ e papengim të punojmë për mbrodhësin’ e lumtërin’ e kombit tonë, jo me barut edhe me armë, po me kartë e pëndë, andaj kjo çështje e Abecesë lipsetë të jetë fillim, që pa atë nuku do mundim të harijmë qëllimetë tona të lartëra për mbrodhësi të gjuhësë.”- Kështu shkruante Mid’hat bej Frashëri, që e drejtoi këtë mbledhje, ku morën pjesë delegatë të të gjitha besimeve nga mbarë Shqipëria dhe kolonitë shqiptare jashtë. Vendosja e një alfabeti të vetëm e mbylli odisenë e alfabeteve të shqipes. Ky njësim i shërbeu “si përparimit të gjuhës, si të përhapurit të diturisë ndër ne”. (Kostallari 1973:54)

Ky alfabet në krahasim me të kaluarën i afroi aq shumë dy variantet letrare në shkrim, saqë nga albanologët më të shquar të kohës u vlerësua si një hap i barabartë me vendosjen e një drejtshkrimi të njëjtë. (Pedersen, “Yll’i i Mëngjezit” 1917/2:235)

Por ky përfundim i studiuesve të shqipes do t’i shkonte për shtat të shkuarës, pasi rrugëtimi i drejtshkrimit të shqipes do të vazhdonte edhe disa dhjetëvjeçarë pas Kongresit të Manastirit. Unifikimi i alfabetit do të hapte rrugën drejt standardizimit të gjuhës shqipe, dhe pikërisht fillon me Komisinë Letrare të Shkodrës ( 1916-1917), e cila arriti të bënte një kodifikim të konvergjencës gjuhësore. (Kostallari, 1973:55)

Për shkrimin e shqipes, për të vënë në pah individualitetin e saj dhe të popullit shqiptar, u ndoq edhe një rrugë tjetër – ajo e krijimit të alfabeteve të veçanta. Nga shekulli XVIII, mbase edhe më parë, u krijuan disa alfabete të tilla. Orvatja më fatlume qe ajo e veprimtarit dhe e mësuesit të gjuhës shqipe Teodor Haxhifilipit(rreth vitit 1730-1805), i njohur me emrin Dhaskal Todri, shkrimi i të cilit pati njëfarë përhapjeje. (HLSh, 1957:15)

Në një frymë të re, thellësisht kombëtare, e shtroi dhe e zgjidhi çështjen e alfabetit të shqipes ideologu i parë i Rilindjes Kombëtare Shqiptare, mendimtari i shquar iluminist dhe veprimtari i shkollës shqipe Naum Veqilharxhi (Naum Bredhi, 1767-1846). Në vitet 1824 dhe 1825 ai e kishte nisur tashmë punën për një alfabet të tijin me 33 shkronja. Më 1844 ai shtypi një gjuhën shqipe një abetare prej tetë faqesh. Ky libër i vogël me titull “Fort i shkurtër e i përdorçim ëvetar shqip”, u shpërnda në mbarë Shqipërinë e jugut, nga Korça në Berat. Në vitin 1845, në një botim të dytë, kjo broshurë u zgjerua deri në 48 faqe, me titull ”Fare i ri abetor shqip për djelm nismëtore”.

Përpjekje të mëtejshme për caktimin e një alfabeti të përgjithshëm për gjuhën shqipe u bënë në vitet ’60 të shekullit XIX si dhe më pas, nga një grup atdhetarësh dhe veprimtarësh të shquar të Rilindjes Kombëtare, siç ishin: Kostandin Kristoforidhi (1872-1895) – lëvrues dhe studiues i dalluar i gjuhës shqipe; Pashko Vasa(1825-1892) – veprimtar i arsimit dhe i kulturës, poet dhe publicist patriot; Hasan Tahsini (1811-1881) – atdhetar i madh, filozof dhe mendimtar i shquar në fusha të ndryshme të diturisë; Jani Vreto (1822-1900) – atdhetar dhe mendimtar shquar; Sami Frashëri (1850-1904) – dijetar i madh, shkrimtar dhe publicist, rilindës i shquar, ideolog kryesor i Lëvizjes kombëtare shqiptare. Përpjekjet e tyre u kurorëzuan me sukses në kohën e Lidhjes së Prizrenit (1878).

Në fillim të vitit 1879 u pranua alfabeti i parashtruar nga Sami Frashëri (1850-1904), i bazuar në parimin “një tingull me një germë dhe një germë për një tingull”. Ky alfabet, i njohur me emrin “alfabeti i Stambollit”, u mbështet në alfabetin latin,duke u plotësuar me disa shkronja greke dhe me shkronja të tjera të veçanta. Me të u bënë shumë botime, u përhap gjerësisht dhe deri në fund të shekullit XIX ishte alfabeti kryesor i Rilindjes Kombëtare. (Nga fundi i shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX një përhapje jo të vogël pati edhe alfabeti i shoqërisë “Bashkimi” të Shkodrës, të cilin – me pak ndryshime – e përshtati edhe revista “Albania” e Faik Konicës (1875-1942), që botohej në Bruksel në vitet 1897-1902 dhe në Londër në vitet 1903-1909. Me shkrimet e saj, kjo revistë luajti një rol të rëndësishëm për zgjidhjen e alfabetit të përbashkët, të vendosur në Kongresin e Manastirit më 1908.

KONGRESI I MANASTIRIT (1908).
Kongres kombëtar, i mbajtur në Manastir prej 1422.11.1908, për të shqyrtuar disa çështje të rëndësishmen të lëvizjes kombëtare në atë etapë, në radhë të parë për të zgjidhur çështjen e alfabetit të gjuhës shqipe , njësimi i të cilit ishte bërë një problem i mprehtë politik, arsimor e kulturor dhe një kërkesë e ngutshme e lëvizjes kombëtare. Për ta përmbushur këtë kërkesë, atdhetarët shqiptarë shpejtuan të shfrytëzonin gjendjen e krijuar pas shpalljes së Kushtetutës në Perandorinë Osmane (23.07.1908). Menjëherë pas kësaj, klubi Bashkimi i Manastirit u bë nismëtar për thirrjen e një kongresi kombëtar, që ka hyrë në histori si Kongresi i Manastirit. Në të morën pjesë 50 delegatë të shoqërive, klubeve dhe të organeve kombëtare të pjesës më të madhe të trevave shqiptare, si edhe të kolonive shqiptare në vende të ndryshme, shkrimtarë e gazetarë, lëvrues të gjuhës e mësues të shqipes, veprimtarë të njohur të lëvizjes kulturore e politike kombëtare. Kongresi zgjodhi nga gjiri i tij një komision prej 11 anëtarësh, që përbëhej nga përfaqësues të tre alfabeteve kryesore që ishin në përdorim. Në komision bënin pjesë Gj. Fishta (kryetar), L. Gurakuqi, S. Peci, Mithat Frashëri, Sh. Kolonja, Dh. Buda, N. Mjeda, Gj. Qiriazi, B. Topulli, Nyzhet Vrioni, Grigor Cilka. Pas mjaft diskutimesh u krijua një alfabet i ri, i mbështetur i tëri në alfabetin latin, shkronjat e të cilit
plotësoheshin me nëntë dyshkronjësha (dh, gj, ll, nj, rr, sh, th, xh, zh) dhe me dy shkronja me shenja diakritike (ç, ë). Por në fund Komisioni dhe K. vendosën që të lejohej përdorimi si i alfabetit të Stambollit, që kishte një përhapje të gjerë ndër Shqiptarë, ashtu edhe i alfabetit të ri. Dy alfabetet ndryshonin vetëm në 7 shkronja. Vendimet e Kongresit, që ishin kurorëzim i përpjekjeve të shumë brezave lëvruesish të shqipes për afrim e njësim, u mirëpritën nga rrethet kulturore shqiptare brenda dhe jashtë vendit dhe u vunë menjëherë në zbatim. Brenda pak vitesh alfabeti i krijuar nga K. fitoi epërsi dhe u bë shpejt alfabeti i vetëm i shqipes. Njësimi i alfabetit ishte një hap shumë i rëndësishëm për njësimin e drejtshkrimit dhe të gjuhës letrare shqipe.

Kongresi i Manastirit pati rëndësi të madhe jo vetëm për alfabetin dhe për gjuhën letrare kombëtare, për arsimin e për kulturën, por edhe për Lëvizjen Kombëtare Shqiptare në përgjithësi. Gjatë ditëve të Kongresit u organizuan takime të veçanta e mbledhje të mbyllura me delegatët, ku u rrahën probleme të mprehta politike. Bisedimet e zhvilluara shërbyen për të afruar pikëpamjet, për të përcaktuar platformën politike të përbashkët të organizatave kombëtare e për të bashkërenduar më mirë veprimtarinë e tyre. U hartua edhe një program kërkesash politike, kulturore dhe ekonomike prej 18 pikash, që iu dha deputetit të Korçës, Sh. Kolonja, për ta paraqitur në parlament në emër të Shqiptarëve. Kongresi i Manastirit e ngriti lëvizjen kombëtare në një shkallë më të lartë. ( FE II 2009 )

VOAL- Për të kuptuar potencialin e madh të teleskopit hapësinor Euklid, thjesht mendoni menjëherë për një nga imazhet që u publikuan nga Agjencia Evropiane e Hapësirës. Është fjala për grupin e galaktikave Perseus. Çfarë është një grumbull galaktikash? Është një grup i madh galaktikash që mbahen së bashku nga tërheqja gravitacionale. Në këtë imazh ka më shumë se një mijë galaktika që i përkasin këtij grupi, dhe Euklidi arrin t’i vëzhgojë të gjitha në një drejtim të vetëm të teleskopit.

Për të dhënë një shembull, nëse marrim celularin tonë dhe bëjmë një foto të grupit tonë të miqve, shohim se e gjithë kompania shfaqet në imazhin tonë të vetëm. Për Euklidin situata është e ngjashme. Në praktikë, është në gjendje të shohë këtë grup galaktikash në një pamje të vetme, pa pasur nevojë të rrotullohet dhe të marrë imazhe të shumta të cilat më pas rikompozohen më vonë si një mozaik. Prandaj, fusha e shikimit të Euklidit është shumë e gjerë, në fakt e paprecedentë në historinë e misioneve hapësinore të këtij lloji. Për krahasim, fusha e shikimit të Euklidit është rreth dyfishi i sipërfaqes së Hënës nga sa shfaqet në qiell dhe është 200 herë më e madhe se fusha e shikimit të teleskopit hapësinor James Webb. Kjo do të thotë se nëse marrim një imazh të Euklidit dhe e ndajmë atë në 200 katrorë, James Webb është në gjendje të fotografojë një nga këto katrorë. Prandaj, ai duhet të bëjë shumë fotografi për të qenë në gjendje të vëzhgojë zonën që është kapur nga Euklidi në një pikë të vetme.

Një forcë tjetër e Euklidit është rezolucioni i lartë në vëzhgimin në thellësi. Grumbulli Perseus është rreth 250 milionë vite dritë larg nesh. Një vit drite është i barabartë me pak më shumë se 63,000 herë distanca Tokë-Diell, që është afërsisht 150 milionë km. Këto janë distanca shumë të mëdha! Dhe kjo nuk është e gjitha! Në imazhin e grumbullit Perseus mund të shihni qartë më shumë se njëqind mijë galaktika në sfond, dhe disa prej tyre madje janë në një distancë prej dhjetë miliardë vite dritë!

Një imazh astronomik është një projeksion dy-dimensional i një fete të Universit që shtrihet në tre dimensione. E njëjta gjë vlen edhe për fotografitë që bëjmë në jetën e përditshme në planetin Tokë. Nëse marrim celularin dhe fotografojmë një peizazh të bukur, vëmë re se ka elementë afër nesh, si shtëpi, parqe dhe ndoshta një liqen të bukur, dhe në sfond shohim malet që shtrihen në distancë dhe humbasin shikimin. Këtu ato qindra mijë galaktika janë si male që shtrihen në distancë deri në thellësitë e Universit dhe që Euklidi na lejon t’i shohim me rezolucion të madh! Prandaj, fusha e madhe e shikimit dhe thellësia e bëjnë Euklidin një mjet të mrekullueshëm për të eksploruar pyetjet e mëdha pas natyrës së materies së errët dhe energjisë së errët.

Mjegullnaja e Kokës së Kalit

Thjesht fakti i të qenit në gjendje të shohësh një imazh si ai i grupit Perseus është i mundur falë pranisë së materies së errët. Është pjesë e historisë së Universit tonë, i cili sheh materien e dukshme të grumbulluar në shkallë të ndryshme kozmologjike. Nëse nuk do të kishte materie të errët, e cila mban së bashku materien e dukshme, kjo e fundit do të kishte një shpërndarje homogjene. Në vend të kësaj ka shumë johomogjenitet, sepse në disa rajone gjejmë më shumë prej tyre, siç janë grupimet e galaktikave, dhe në të tjera gjejmë më pak.

Është sikur Universi të përshkohej nga fije të padukshme që përcaktojnë strukturën dhe evolucionin e galaktikave në Kozmos. Për më tepër, ne studiojmë lëndën e errët bazuar në efektet që prodhon në lëndën e zakonshme, siç është shtrembërimi i formës së galaktikave për shkak të materies së errët të vendosur midis burimit dhe teleskopit. Ky fenomen quhet lente gravitacionale.

Aftësia e Euklidit për të vëzhguar pjesë të mëdha të qiellit në thellësi na lejon të krijojmë një hartë 3D të galaktikave, të studiojmë këto efekte gravitacionale dhe për këtë arsye të rindërtojmë se si shpërndahet materia e errët në Univers.

Meqenëse energjia e errët kuptohet se është përgjegjëse për përshpejtimin e Universit, rindërtimi i një harte 3D të galaktikave na lejon të studiojmë historinë e tyre dhe për këtë arsye të jemi në gjendje të kemi informacion më të saktë mbi energjinë e errët.

Në imazhet e para të Euklidit, tashmë është e mundur të identifikohen galaktika shumë të largëta (dhe për rrjedhojë të lashta) që nuk kanë qenë të mundshme të vëzhgohen në misionet e mëparshme. Shkencëtarët shpresojnë të jenë në gjendje të mbledhin më shumë të dhëna për galaktikat xhuxh, objekte të largëta dhe të lashta që mund të na tregojnë kaq shumë për historinë e universit. Deri më tani, numri i galaktikave xhuxh në të dhëna nuk përkon me modelet teorike të simulimeve. Tani, Euklidi mund të jetë në gjendje t’i pajtojë këto dy aspekte të kërkimit.

Nëse marrim parasysh imazhin e bukur dhe të madh të Mjegullnajës së Kokës së Kalit, do të përballemi me një nga rajonet më të njohura të formimit të yjeve në universin e afërt. Një mjegullnajë është në fakt një re pluhuri kozmik, kryesisht hidrogjen molekular i ftohtë, që formon yje. Dhe këtu formohen edhe planetë! Disa përputheshin me yllin e tyre, pak si një sistem i vogël diellor. Mjegullnaja e Kokës së Kalit tashmë është vëzhguar nga misioni Gaia, i cili identifikoi yje të rinj në krahasim me ato të njohura tashmë. Euklidi do të jetë në gjendje të shtojë menjëherë kandidatë të rinj në listën tashmë të njohur të yjeve dhe planetëve, duke shkruar një faqe të re në historinë e Kozmosit.rsi-eb

Islanda po dridhet, toka po çahet. Mali Etna në Siçili po nxjerr zjarr dhe hi. Ndërsa supervullkani ‘Fushat Flegraike’ pranë Napolit gjithashtu ka shkaktuar shqetësim të madh te ekspertët prej javësh.

Sa e rrezikshme është toka që po zien? A po shpërthen gjithçka përpara syve tanë?

BILD jep përgjigje.

Para se gjithash: Tri vendndodhjet me aktivitetin aktual vullkanik nuk janë të lidhura. Janë ngjarje individuale.

Vlimi në Islandë

Profesori Thomas Walter, kryevullkanolog në Qendrën për Gjeokërkime në Potsdam, thotë për BILD: ‘E gjithë Islanda është me origjinë vullkanike dhe ka pasur trazime të mëdha në ishull për vite me radhë. Kishte tre shpërthime në tre vjet. Por situata atje ndryshon nga ora në orë, askush nuk mund të parashikojë se çfarë do të ndodhë tani’.

Fakt është se në rajonin përreth qytetit të evakuuar të Grindavikut, është formuar një tunel magme prej 15 kilometra i gjatë, që shtrihet deri në det.

Shqetësimi kryesor është se nëse ndodh një shpërthim nën det, do të krijohen sasi të mëdha tymrash toksikë që përmbajnë acid klorhidrik, gjë që mund të kërcënojë edhe kryeqytetin e vendit, Reykjavik (me popullsi 140 mijë banorë).

Vullkani më i madh në Europë

Shpërthimi në kraterin juglindor të Etnës u parashikua nga ekspertët. Profesori Walter thotë: ‘Kam qenë atje para pak kohësh, shpërthimi aktual nuk është asgjë e pazakontë. Kjo ndodh në Etna një ose dy herë në vit’.

Supervullkani pranë Napolit

‘Supervullkani’, i njohur ndryshe edhe si Fushat Flegraike, është një zonë prej afërsisht 150 kilometra katrorë pranë Napolit, që përbëhet nga një numër vullkanesh individuale.

Një ekip kërkimor nga Kolegji Universitar i Londrës dhe Instituti Kombëtar i Kërkimeve për Gjeofizikën dhe Vullkanologjinë në Itali, së fundmi kanë ekzaminuar gjigantin nëntokësor. Rezultati: Ka disa vite që ka shenja të reja të rritjes së aktivitetit.

Profesor Walter thotë: ‘Diçka aty ka zier për dekada, por situata është qetësuar për momentin’. Kjo do të thotë se edhe pse mund të ndodhë një shpërthim i kufizuar, vullkanologët nuk presin një shpërthim masiv supervullkani që do ta zhyste tokën në një dimër vullkanik dhe do të shkaktonte një epokë të vogël akullnajash.

Por çfarë i bëjnë vullkanet klimës sonë? Profesor Walter: ‘Këto ngjarje aktualisht janë shumë të vogla për të shkaktuar ndryshime klimatike’.

Hëna e kujt është?

VOAL- Eksplorimi i hapësirës po përjeton një rilindje të papritur, një epope e re në të cilën po marrin pjesë shumë vende. Një nga qëllimet është kthimi i përhershëm i burrave dhe grave në Hënë

Mbrëmje romantike buzë detit, ata që shikojnë lart për të vëzhguar dukuri të rralla astronomike, ditë që nuk nisën mirë dhe shkuan edhe më keq, dëshira të paarritshme, baticë apo baticë.

Hëna ndikon në jetën tonë dhe për këtë arsye ka qenë gjithmonë pjesë e imagjinatës sonë. Në vitet 1960 ajo u bë edhe një simbol i epërsisë teknologjike dhe shoqërore, kur fuqitë e mëdha vendosën se donin ta arrinin atë, se donin të vendosnin këmbën atje. Pas disa vitesh, interesi i Shteteve të Bashkuara dhe Bashkimit Sovjetik u zbeh dhe më pas u zhduk.

Sidoqoftë, kohët e fundit ka pasur një rinisje të misioneve në Hënë. Pse? Çfarë burimesh po kërkoni? A do të jetojmë atje? Apo është thjesht një ndalesë në rrugën drejt destinacioneve më të largëta?rsi-eb

Studioni matematikën për një kohë mjaft të gjatë dhe ka të ngjarë të keni sharë emrin e Pitagorës ose të keni thënë “lavdërimi i qoftë Pitagorës” nëse jeni pak adhurues i trekëndëshave.

Por ndërsa Pitagora ishte një figurë e rëndësishme historike në zhvillimin e matematikës, ai nuk e kuptoi ekuacionin më të lidhur me të (a2 + b2 = c2). Në fakt, ekziston një tabletë e lashtë babilonase (me emrin tërheqës IM 67118) e cila përdor teoremën e Pitagorës për të zgjidhur gjatësinë e një diagonaleje brenda një drejtkëndëshi. Pllaka, me gjasë e përdorur për mësimdhënie, daton nga viti 1770 pes – shekuj përpara se të lindte Pitagora rreth vitit 570 pes.

Një tjetër tabletë nga rreth 1800–1600 pes ka një katror me trekëndësha të etiketuar brenda. Përkthimi i shenjave nga baza 60 – sistemi i numërimit i përdorur nga babilonasit e lashtë – tregoi se këta matematikanë të lashtë ishin të vetëdijshëm për teoremën e Pitagorës (që nuk quhet kështu), si dhe koncepte të tjera të avancuara matematikore.

“Përfundimi është i pashmangshëm. Babilonasit e dinin lidhjen midis gjatësisë së diagonales së një katrori dhe anës së tij: d=rrënja katrore e 2”, shkruan matematikani Bruce Ratner në një punim mbi këtë temë. “Ky ishte ndoshta numri i parë i njohur si irracional. Megjithatë, kjo nga ana tjetër do të thotë se ata ishin të njohur me Teoremën e Pitagorës – ose, të paktën, me rastin e saj të veçantë për diagonalen e një katrori (d2 = a2 + a2 = 2a2) – më shumë se një mijë vjet para të urtit të madh për të cilin u emërua”.

Pra, pse kjo iu atribuua Pitagorës? Asnjë shkrim origjinal nga Pitagora nuk ka mbijetuar. Ajo që ne dimë për të u transmetua nga të tjerët, veçanërisht nga pitagorianët – anëtarë të një shkolle që ai ngriti në atë që sot është Italia jugore moderne. Shkolla, e quajtur Gjysmërrethi i Pitagorës, ishte e fshehtë, por njohuritë e mësuara ose të zbuluara atje përcilleshin dhe shpesh i atribuoheshin vetë njeriut.

“Një arsye për rrallësinë e burimeve origjinale të Pitagorës ishte se njohuritë e Pitagorës u transmetuan nga një brez në tjetrin me gojë, pasi materiali i shkrimit ishte i pakët”, vazhdoi Ratner. “Për më tepër, nga respekti për udhëheqësin e tyre, shumë nga zbulimet e bëra nga pitagorianët iu atribuan vetë Pitagorës; kjo do të përbënte termin “Teorema e Pitagorës”.

Megjithëse Pitagora nuk doli me teorinë, shkolla e tij me siguri e popullarizoi atë dhe u lidh me të për disa mijëra vitet e ardhshme, të paktën. gsh

Shkencëtarët në CERN kanë bërë një zbulim të rëndësishëm në zgjidhjen e enigmës së antimateries , e cila do të japë një përgjigje për atë që i ndodhi Universit gjatë fazave të hershme të krijimit të tij.

Antimateria është e kundërta e materies, prej së cilës përbëhen gjithçka që shohim në Univers (si yjet dhe planetët), por edhe njerëzit. Modelet teorike parashikojnë se sasi të barabarta të materies dhe antimateries u krijuan në Big Bengun që krijoi Universin. Teorikisht, materia dhe antimateria duhet të kishin asgjësuar njëra-tjetrën, duke lënë vetëm dritë. Pse nuk ndodhi është një nga misteret e mëdha të fizikës, siç raportohet nga BBC.

Por nëse gjithçka rreth nesh përbëhet nga materia, ku është antimateria?

Për vite me radhë, fizikantët janë përpjekur të zbulojnë dallimet e tyre, për të shpjeguar se si u krijua Universi. Nëse, për shembull, një objekt i bërë nga antimateria “rritej” në vend që të binte për shkak të gravitetit, ai do të hidhte në erë gjithçka që dimë për fizikën.

Çfarë kanë zbuluar shkencëtarët në CERN

Materia dhe antimateria i përgjigjen gravitetit në të njëjtën mënyrë, shkencëtarët në CERN kanë zbuluar, duke konfirmuar për herë të parë se atomet e antimateries bien poshtë.

Le të shohim së pari se çfarë është materia dhe antimateria.

Atomi më i thjeshtë i materies është hidrogjeni i cili ka një proton, me ngarkesë elektrike pozitive, në bërthamë dhe një elektron, me ngarkesë negative, që rrotullohet rreth tij. Në antimaterie, ngarkesat elektrike janë të kundërta.

Për shkak se antimateria ekziston vetëm në kohë të shkurtër në Univers (dhe në laboratorin në Tokë), ekipit të shkencëtarëve iu desh ta përgatisnin atë në një formë të qëndrueshme dhe afatgjatë.

Në CERN ata përdorën antihidrogjen, i cili ka një proton të ngarkuar negativisht, antiprotonin, në bërthamën e tij dhe një elektron të ngarkuar pozitivisht, pozitron, që rrotullohet rreth tij.

Pajisja e CERN-it fillimisht ngadalëson antiprotonet dhe pozitronet dhe më pas i “bën në kurth” në një fushë magnetike në mënyrë që të mos bien në kontakt me materien dhe të zhduken.

Kur fusha është e fikur, atomet e antihidrogjenit lëshohen dhe sensorët në pajisje zbulojnë nëse, për shkak të gravitetit, ato kanë rënë “lart” ose poshtë.

Disa teoricienë kanë parashikuar se antimateria mund të bjerë “përpjetë”. Megjithatë, shumica e njerëzve, dhe veçanërisht Albert Einstein në Teorinë e tij të Përgjithshme të Relativitetit, thonë se ajo duhet të sillet saktësisht si materia dhe të bjerë poshtë.

Studiuesit e CERN-it kanë konfirmuar tani, me shkallën më të madhe të sigurisë deri sot, se Ajnshtajni kishte të drejtë. Por vetëm për shkak se antimateria nuk bie lart nuk do të thotë se ajo bie me të njëjtin ritëm si materia.bw