Këmbët që ua ndalën hapin”. Kjo është fraza që më vjen ndërmend kur shoh memorialin e internim-dëbimeve në Lushnje. Mbi pulpa të dobëta (trupash të paushqyer), një strukturë betoni qëndron imponuese. E zezë, e rëndë, e fortë dhe shtrënguese. Si komunizmi. Mbytëse dhe ndaluese. Si komunizmi. Përçudnuese, si ai. Nën të- të vogla, të bardha, të pafuqishme dhe të ndalura- këmbë njerëzish që stërmundohen. Nuk ka emra për to, ato u përkasin të gjithëve, të gjithë atyre që në kohë të ndryshme, u sollën për t’u izoluar në fshatrat pranë. Simbolika është e qartë dhe dy ngjyrësh bardh e zi, thyhet nga lulet që u lihen në kujtim shpirtrave që nuk u dehën kurrë në aromën e tyre.

JETË NË FIJE PERI

“Në fund të nëntorit 1953 u mbyll kampi famëkeq i Tepelenës. Ata që u liruan nga internimi, kapërcyen telat me gjemba dhe në këmbë morën rrugën për shtëpi. Mijëra të internuarit e tjerë të kampit, u hipën në kamionë të Ministrisë së Punëve të Brendshme dhe u nisën drejt së panjohurës…! Kryeqendra e internimit ishte Savra, një fshat buzë rrugës në Lushnjë, ku ndodhej edhe komanda”. Gentiana Sula, kryetare e Autoritetit për Informim mbi Dosjet e Ish-Sigurimit të Shtetit, e nis kështu fjalën e saj për kampet e Lushnjës, në kuadër të aktivitetit “Dinjiteti përballë totalitarizmit”, mbajtur të dielën në pallatin kulturor të qytetit.

Të pranishëm qenë ish të internuar dhe pasardhësit e tyre, si për të shënjuar triumfin mbi vdekjen e mbi shtypjen, tani kur në liri, shumë syresh kanë ikur larg. Përkrah dosjeve të vëna në një tryezë që përbëjnë ekspozitën arkivore të përndjekjes së Sigurimit të Shtetit në fshatrat e të internuarve në Myzeqe, të varura në ajrin e sallës, qëndrojnë imazhet e të internuarve në kampe: fëmijë, të rritur, familje, dasma, pleq, kazma, lopata, fusha ku punohet, gra të skërmitura, fytyra të zbehta, punëtorë të dobët. Duken si kukulla, të gjithë të hollë a thua se mend do thyhen nga çasti në çast. Imazhet e tyre të varura tregojnë gjithë proceset e jetës në kampe, nga lindja te dhembja. Fotografitë e varura, tunden kur dera e hapur e sallës së një qyteti ende të varfër sjell rryma ajri.

Por sa herë ato futen lëkunden para syve të mi, mendoj se si ato foto, edhe jetët e atyre njerëzve qenë të varura në fije peri. Por jo simbolikisht. Jo të gjithë dolën të gjallë prej kampeve. Lëkundja e fotove nga era të bën vetëm të imagjinosh se ç’tërmete i shkundnin jetët e tyre në kampe. Me gjasë grupi i punës për ekspozitën, i drejtuar nga Ardita Repishti, ka pasur në mendje “jetët në fije peri”, kur ka zgjedhur këtë mënyrë ekspozimi, ku jeta e vdekja, dasma e gëzimi, frika e dhembja, puthen e takohen në ajrinë e thatë të të këtij gushti.

Të rinj që qeshin, familje të bashkuara, fëmijë që rriten pranë gjysheve, çifte të reja që nisin një jetë mes gërmadhash- për një çast duket se jeta qe krejt normale. Derisa mbishkrimi shquhet: Kampi i… Ishin veçse baraka, dhe buzëqeshjet e ndalura në kohë qenë veçse një rrekje për të jetuar duke i lënë mënjanë për një çast njerëzit që kishin humbur para shkrepjes së atij momenti. Baballarë të arratisur, fëmijë që nuk i njohën kurrë prindërit, familje të ndara, frikë për të nesërmen dhe duar të shtrënguara si paranojë për atë që mund të vinte.

Kampet e “elitës”!

Të ardhur nga kampi i Tepelenës, sapo zbritën në zonën kënetore të Myzeqesë, që më tej funksionoi si ferma “29 Nëntori”, ndonëse ashtë telave me gjemba, sërish rreshtoheshin për apelin e radhës me njoftimin e çangës. Genta Sula vëren në fjalën e saj se familjet “armike të popullit” nga e gjithë Shqipëria, u vendosën në 7 baraka, në kushte shumë të vështira dhe për ta nisi një jetë e re, me punën në fermë, apelin e përditshëm dhe përshtatjen me kushtet e reja të jetesës. “E ideuar si kryeqendër internimi politik, ku do të mbaheshin në kontroll ‘klasat e përmbysura’, Savra i kapërceu arsyet për të cilat u krijua.

Në pak vite Savra dëshmoi martesat e para mes të internuarve, ku familjet e mëdha, të dënuara shumëfish, lidhën pazgjidhshmërisht fatet e tyre”,- thotë Sula. Dinjiteti njerëzor, shton ajo, i “dyerve të mëdha”, Markagjoni, Pervizi, Bajraktari, Dukagjini, Kokali, Dine, Vatnikaj, Koliqi, Biçaku, Mulleti, Alla, Merlika, Topalli, Alizoti, Alla, Matjani, Kupi, Dosti, Kaloshi, Tinaj, Kolgjini, Sina, Bami, Mirakaj e dhjetëra të tjerë, mes të cilave e pesë kryeministrave shqiptarë, Koço Kotës, Fejzi Alizotit, Mehdi Frashërit, Mustafa Merlikës, Fiqiri Dines, po mundte hapësirat e ngushta të barakave, ku vijonte përkthimi shqip i “Orlandit të çmendur” të Ariostos, me 40.000 vargje, nga Prof. Guljelm Deda, dëgjoheshin zërat e fëmijëve të lindur në Savër dhe shpresa po fitonte mbi të gjitha, me ligjësitë e saj të pashpjegueshme.

Kjo afri e “klasave të përmbysura”, ky grumbullim që rreshtohej rregullisht për apel dhe gjatë ditës i nënshtrohej punëve më të rënda bujqësore, shumë shpejt u pa si kërcënim real nga “arkitektët” e tij. Ishin mbledhur në të njëjtin vend elitat- dhe një përqendrim kaq i madh mendjesh të shëndosha përbënte kanosje sipas tyre. Ata nuk qenë kundërshtarë të çfarëdoshëm ndaj u vendos që Savra të shpërndahej në shumë fshatra të zonës kënetore dhe familjet e ndëshkuara t’i kryenin atje internimet 5-vjeçare. Sula shënon se qendra internimi u kthyen fshatrat e Çermës kamp, Çermës sektor, Grabianit, Gradishtës, Kryekuqit, Karavastasë, Bedatit, Plugut, Gjazës, Rrapëzës, Kolonjës, Dushkut, Zhamës, Sulzotajt, Karbunarës etj. Komisioni i Internim-Dëbimeve mblidhej dhe vendoste për shtyrje të internimeve, sa herë anëtarët e këtyre familjeve mbërrinin në ditët e fundit të dënimit të dhënë, kryesisht nga 5 vjet.

BURGJE PA HEKURA, A KAMPE?

Foto bardhezi fatesh të kryqëzuara, gjyshe me shami te zeza, baraka ku njerëzit jetonin si në kuti shkrepësesh kanë përballë fotot me ngjyra të fshatrave sot. Si është ta shohësh burgun me ngjyra, atë burg të pamat, ku u shkuan sa vera përvëluese e dimra të ftohtë? Në sytë e atyre që jetuan aty e sot janë gjallë- më shumë se lot ka një bosh që shquhet. Është boshi i ndjesive kontradiktore; mes mallit për rininë që shkoi dhe paqes së lirisë së fituar. Dikur, Shqipëria për ta ishte veçse grumbulli i barakave, sot Shqipëria është atdhe e dhembje, është mall e lot, është trishtim i asaj që mund të ishte më mirë, por ka mbetur pak më tutje se një barakë e madhe.

Edhe vetë barakat, disi janë zhbërë. Diku janë suvatuar e diku po bien. Të internuarit renditeshin përditë për apelin në oraret e caktuara dhe i kishin të ndaluara lëvizjet jashtë fshatit ku jetonin. Për lëvizjet jashtë fshatit duhet të pajiseshin me leje të operativit. Punët e tyre ishin më të vështirat në fermë dhe privimet nga jeta sociale ishin gjithherë të pranishme. Në këtë kontekst, pyet Sula, a mund të konsiderohen kampe të punës fshatrat e mësipërm të fermës “29 Nëntori”? Apo ishin qendra internimi? “Apo ishin burgje pa hekura? Gjatë procesit të dokumentimit, sot, 30 vjet pas rënies së komunizmit, ne fotografuam vijën e ujit në Gjazë, e cila ishte pika kufitare që nuk mund të kapërcehej nga të internuarit. Edhe vija e ujit në Gjazë ka historinë e saj të pa treguar të kufirit.

Po arrestimet e të internuarve, dalja me pranga nga zyra e operativit, apo leja e refuzuar për t’u varrosur në vendlindje, si rasti i të ndjerit Mark Temali, si ndikojnë në emërtimin e këtyre qendrave të internimit ku shkuan jetën mbi 700 familje, siç ka dokumentuar Instituti për Integrimin e të Përndjekurve Politikë”, – thotë kryetarja e Autoritetit. Për të dhe për shumë të tjerë që merren me fatet e së shkuarës, ka shumë pyetje e përgjigje komplekse nga e shkuara e afërt, e cila meriton të njihet, të tregohet, të studiohet, të dokumentohet e, duke u rrëfyer në vende kujtese, të bëhet e vizitueshme për të rinjtë dhe brezat që do të vijnë.

Për sa më lart, ajo thotë se Autoriteti ka marrë përsipër ndërtimin e një narrative gjithëpërfshirëse për kampet e punës/qendrat e internimit në Lushnjë, bazuar në dokumentimin e së djeshmes dhe të sotmes, mbi historitë familjare dhe individuale të të internuarve. “Krijimi i profileve të të lindurve në internim. Historitë e tyre që zunë fill në Savër, Gradishtë, Plug e fshatrat e tjera dhe sot shkruhen në të gjithë botën, me përvojat e tyre jetësore e profesionale” -, thotë ajo, duke shtuar se; “kthimi në vende kujtese i shtëpive, banesave, ndërtesave, kazermave të beqarëve në fshatrat e të internuarve në Lushnjë, Divjakë e Fier, me pllakate përkujtimore që t’i flasin të sotmes sonë dhe t’ua rrëfejnë qartësisht brezave këtë histori të pa treguar të zonës ku u internuan 90% e kundërshtarëve politikë të sistemit”. Memorie.al